DEMOGRAFİK FAKTÖRLERİN HAREKETLİ PROTEZ MEMNUNİYETİNE ETKİSİ

Transkript

1 DEMOGRAFİK FAKTÖRLERİN HAREKETLİ PROTEZ MEMNUNİYETİNE ETKİSİ Doç.Dr.A.Kemal ÖZDEMİR* Yrd.Doç.Dr.Mehmet TURGUT* Yrd.Doç.Dr.Nilüfer Tülin POLAT* ÖZET Protez memnuniyeti çeşitli faktörlerin etkisi altındadır. Literatürde, bu faktörler arasında, yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi ve gelir seviyesi gibi sosyodemografik faktörlerin etkili olduğundan bahsedilmektedir. Bu çalışma 2001 yılı Mart-Aralık ayları arasında, kliniğimizde protez yaptıran hasta üzerinde gerçekleştirildi. Hastalara üst ve alt hareketli protezlerinden memnuniyetleri çiğneme, estetik ve konuşma açısından soruldu. Elde edilen sonuçlar yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve gelir yorumlamalarına göre istatistiksel olarak değerlendirildi. Hastaların gelir yorumlamalarıyla estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişki gözlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Demografik faktörler, protez memnuniyeti, hareketli protez. SUMMARY Prosthesis satisfaction of patients is under the effect of various factors. The effects of sociodemographic factors such as age, sex, educations, income level have been pointed out in literatures. This study has been carried out on patients who had visited our clinic between march and december of The patients have been asked their satisfaction of mandibular and maxillar removable prosthesis. The results are classified according to age, sex, education and comment of income. The relations of age, sex, education and income with esthetic, speaking and chewing satisfaction of mandibular and maxillar prosthesis have been evaluated statistically. Statistically meaningful relation has been observed between comment of income and esthetic, chewing and speaking satisfaction. Key Words: Demographic factors, dentures satisfaction, removable prosthesis. GİRİŞ Birçok faktör protezlerde özellikle de total protezlerde hasta memnuniyetini etkiler; 1-Anatomik faktörler (Kretlerin şekli ve boyu, doku tonusu ve mobilitesi, kasların durumu) 2-Teknik faktörler (Ölçü tekniği, stabilite, retansiyon, oklüzyon, sentrik ilişki) 3- Estetik görünüm, 4-Psikolojik faktörler, 5-Önemli fonksiyonel faktörler (çiğneme ve konuşma). 1 Hastanın protez memnuniyetini belirleyen faktörlerden hiçbiri tek başına belirleyici olmamıştır, tersine psikolojik, biyolojik, anatomik ve teknik faktörlerin uyumlu etkisi daha ön plandadır. 2 Hastaların kullandıkları hareketli protezlere ilişkin değerlendirmeleri hekimlerinkinden yüksektir. 3 Kötü kalitede yapılmış olan protez, kimi hasta tarafından çok iyi tolere edilebilirken iyi yapılmış bir protez başka bir hasta tarafından kullanılamayabilir. Hekimler iyi yapılmış kaliteli bir proteze hastaların zamanla adapte olabileceklerine inanırlar. 4 Kötü protezlere rağmen hastaların %65 i protezlerden memnundur. Görülmektedir ki protez kullanıcısı protezin fonksiyonel sınırlamalarını kabullenmeyi ve belirli bir memnuniyet seviyesi edinmeyi başarmışlardır. 3 Bu değerlendirmede, hastanın demografik özelliklerinin de etkisi olabileceği düşünülmektedir. Yaş gibi bazı sosyo-demografik faktörler, kayıp diş bölgelerinin doldurulması için subjektif gereksinimleri değiştirebilmektedir. 5 Cinsiyet, eğitim gibi faktörlerin de protez memnuniyetinde etkili olabileceği belirtilmektedir. Bu çalışmanın amacı, hareketli protez hastalarının sosyal, kişisel (demografik) faktörleri ile protez memnuniyeti arasındaki ilişkilerini gözden geçirmektir. * Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi A.D.-SİVAS

2 Böylece; elde edilecek bulgular, hareketli bölümlü protez planlaması yapacak dişhekimine yol gösterebilir. Hekim, bazı faktörlerin varlığında başarısızlık riskinin bulunduğunu öngörebilir. MATERYAL VE METOD Araştırmamız Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi A. D. kliniğinde 2001 yılı Mart-Aralık ayları arasında hareketli protez yaptıran hasta üzerinde yapılmıştır. Bu dönemde protez yapılan hastalar en az üç aylık kullanım süresinden sonra kontrol amaçlı olarak davet edilmişler, bu davete uyarak, araştırmaya katılmayı kabul eden hasta değerlendirmeye alınmıştır. Hastalar 65 yaş altı, 65 ve üzeri yaş grubu olarak iki grupta değerlendirilmiştir. Bu hastalar yaş, cinsiyet, eğitim durumu ve gelirlerini yorumlamalarına göre gruplanmıştır. Bu amaçla hastalara anket formu doldurulmuştur. Anket formunda; yaş, cinsiyet, gelir yorumu, eğitim özellikleri kaydedilmiştir. Aynı formda yapılan hareketli protezlerinden memnuniyetleri estetik, çiğneme ve konuşma yönünden sorulmuştur. Değerlendirmenin daha net yapılabilmesi için de cevaplar evet/hayır şeklinde istenmiştir. Kesin olarak belirtilmeyen memnuniyet durumu, memnuniyetsizlik olarak alınmıştır. Hastalara bunun bir araştırma olduğu ve tamamen objektif cevap vermesi çevre ve hekimle arasındaki olumlu veya olumsuz durumları cevabına yansıtmaması istenmiştir. Elde edilen veriler SPSS ortamında bilgisayara aktarılarak x 2 testi ile istatistik değerlendirmeleri yapılmıştır. BULGULAR Araştırmanın yapıldığı toplam hastanın cinsiyet ve yaşa göre dağılımları Tablo-1 de verilmiştir. YAŞ 65 yaş altı 65 ve üzeri yaş Erkek Kadın Hastaların cinsiyet durumuna göre, protezlerinden estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetlerini içeren bulgular Tablo-2 de verilmiştir. Bu bulgulara göre, hastaların protezleri ile ilgili estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri ile cinsiyetleri arasında anlamlı bir bağlantı kurulamamıştır (p>0.05). Cinsiyet Erkek Kadın Estetik Çiğneme Konuşma 113 % % % % % % % % % %.9 33 % % % % % % %13.1 %15.5 X 2 =0.10 p>0.05 X 2 =1.29 p>0.05 X 2 =0.85 p>0.05 Tablo-2 Hastaların cinsiyet ayrımına göre protezlerinden estetik, çiğneme, konuşma memnuniyetleri. Yaş grupları ile hastaların estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasındaki ilişkiler Tablo-3 te verilmiştir. Buna göre estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetlerinin yaş ile azaldığı görülmektedir. Farklılıklar istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.05). Estetik Çiğneme Konuşma Yaş 65 altı %88.0 %12.0 %69.5 %30.5 %87.0 % ve üstü %69.2 %30.8 %43.6 %56.4 %71.8 % %84.4 %15.1 %65.3 %34.7 %84.5 %15.5 X 2 =8.98 p 0.05 X 2 =9.66 p 0.05 X 2 =5.76 p 0.05 Tablo-3 Hastaların yaş grupları ile estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasındaki ilişkiler. Hastaların eğitim durumları ile protezlerinden estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasındaki ilişkiler Tablo-4 de görülmektedir. İstatistiksel olarak Tablo-4 değerlendirildiğinde protez (estetik, çiğneme, konuşma) memnuniyeti ile eğitim durumları arasında anlamlı farklılıklar görülmemiştir (p>0.05). Ancak, yüzde olarak bakıldığında her üç memnuniyet tipinde de eğitim arttıkça artan memnuniyet oranları görülmektedir Tablo-1 Hastaların yaşa ve cinsiyete göre dağılımı 116

3 Eğitim Estetik Çiğneme Konuşma Yok %73.0 %27.0 %48.6 %51.4 %73.0 %27.0 İlkokul %86.6 %13.4 %64.2 %35.8 %91.0 %9.0 Ortalise %87.2 %12.8 %67.9 %32.1 %82.1 %17.9 Yüksek %87.7 %12.3 %73.7 %26.3 %87.7 % %84.9 %15.1 %65.3 %34.7 %84.5 %15.5 X 2 =4.93 p>0.05 X 2 =6.57 p>0.05 X 2 =6.76 p>0.05 Tablo-4 Hastaların eğitim durumları ile estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasındaki ilişkiler. Hastaların gelirlerini az, orta, iyi şeklinde yorumlamaları istenmiş ve bu yorumları ile protez memnuniyetleri arasındaki ilişkiler değerlendirilmiştir. Sonuçlar; estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri yönünden Tablo-5 de verilmiştir. Gelir Estetik Çiğneme Konuşma yorumu Az 102 %78.1 Orta 84 %91.3 İyi 17 % %84.9 X 2 =7.65 p< % %8.7 1 % % % % % %65.3 X 2 =18.08 p % % % % % % % %84.5 X 2 =7.72 p % % %15.5 Tablo-5 Hastaların kendi gelir yorumları ile estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasındaki ilişki. Tablo-5 incelendiğinde; Estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyeti ile hastaların kendi gelir yorumları arasında anlamlı fark vardır (p 0.05). Estetik memnuniyette bu fark, gelirini az olarak yorumlayanlarla orta ve iyi yorumlayanlar arasında iken, çiğneme ve konuşma memnuniyetlerinde her üç grup arasında da istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. Estetik memnuniyette gelirini orta ve iyi olarak belirtenler arasında anlamlı fark olmamasına rağmen, gelirini iyi olarak yorumlayanlar en yüksek memnuniyet değerindedir. Onu orta ve az olarak belirten gruplar izlemektedir. TARTIŞMA Tam protezlerdeki başarılı sonuç kriterlerinin tanımı zordur. Diş hekiminin kararı, belli başlı var olan anatomik durumları etkileyen klinik ve teknik gereklilikleri baz almalıdır. Hastanın protezlerini değerlendirmesi, alışma ve kullanımı doğrultusunda kişisel davranışını belirler. Bu davranış bazı sosyal faktörlerin (hastanın cinsiyeti, yaşı, eğitimi, mesleği, sosyal statüsü, yetiştiriliş tarzı, ev ve iş çevresi) ve genel sağlık durumunun etkisi altındadır. 2 Langer ve arkadaşları, tam protezlerde hasta memnuniyetini etkileyen bu faktörlerle ilgili bir rapor yayınlamıştır 6 ve hastanın memnuniyetinin, protezlerinin çiğneme etkinliği, konuşabilme ve diğer sosyal aktivitelerde kullanabilme görüşüne bağlı olduğunu vurgulamışlardır. Protezlerde memnuniyet ve memnuniyetsizliğin tanımlaması yapılırken şu kriterler dikkate alınmıştır. 1 1-Sert yiyecekler yeme esnasında protez kullanımı (ekmek, et, çiğ sebze vb.), yumuşak yiyeceklerin tüketimi, çorba içme esnasında protez kullanımı 2-Kesme, öğütme, parçalama fonksiyonları 3-Konuşma (fonksiyon esnasında ve istirahat halinde) 4-Estetik. Bu düşünceyle biz de araştırmamızda hasta memnuniyetini; 1-estetik memnuniyet, 2-çiğneme memnuniyeti, 3-konuşma memnuniyeti şeklinde üç kriteri temel alarak belirlemeyi uygun gördük;. Brunello ve Mandikos araştırmalarında; Hem erkek hem kadınlarda yaş ilerledikçe tam protez kullanımına adaptasyonun etkilendiğini belirtmişlerdir. Özellikle menopoz dönemindeki kadınların, kullanımda zorluk çekmesine rağmen cinsiyete göre bir ilişki kurulamadığını belirlemişlerdir. 4 Carlsson ve arkadaşlarına göre tam protez yapımı için gerekli anatomik yapı kadınlarda erkeklere göre daha uygunsuz bulunmuştur. Bu bulgunun tersine, tam protez adaptasyonu ve memnuniyetinde cinsiyetler arası farklılık bulunmamıştır. 2 Wakabayashi ise, protezlerinin rahatı konusunda kadın hastaların erkek hastalara oranla önemli oranda daha düşük memnuniyet seviyesi gösterdiği sonucuna varmıştır. 7 Nevalainen ve arkadaşlarının sonuçları da kadınlarda %42, erkeklerde ise %51 memnuniyet göstermektedir. 8 Literatürde memnuniyet ile cinsiyet ilişkisi arasında fikir birliği yoktur. Çeşitli araştırmalarda farklı sonuçlar söz konusudur. Bizim bulgularımızda cinsiyet ile protezin estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasında 117

4 anlamlı bir ilişki kurulamamıştır. En yüksek memnuniyet oranları estetik memnuniyet konusunda çıkarken, bunu konuşma ve çiğneme memnuniyeti izlemiştir. Brunello; hastanın yaşı, cinsiyeti ya da genel medikal durumu ile şikayetlerin tipi ve miktarı arasında istatistiksel bir fark bulunamadığını, sağlıksız oral mukoza ve ağrı ile ilgili şikayetler arasında anlamlı bir ilişki bulduğunu belirtmektedir. 4 Yaş ve fiziksel hastalıklar, kişinin iyi yapılmış bir protezi kullanabilmesine engel teşkil etmez. Yaşın ilerlemesiyle yıkıcı bir hastalığın mevcudiyeti pek çok hastada görülebilir. Kronik bir hastalık sıklıkla depresyona neden olabilir ve kişi protezinden vazgeçebilir. Bu şartlarda hastaların mental ve emosyonel durumları ile yaşları önemli değildir. Klinisyenin emosyonel olarak depresif hastayı tanımlayıp psikolojik açıdan yaklaşması gerekir. Grant, yaşlı hastaların genç hastalara nazaran hareketli protezlere adaptasyonunun daha zor olacağını belirtmektedir. 9 Wakabayashi ve ark; protezlerinin estetiği konusunda genç hastaların yaşlı hastalara oranla daha az memnuniyet ifade ettiği sonucuna varmışlardır. 7 Frank ise; parsiyel protezlerde memnuniyeti araştırdığı çalışmasında 60 yaşın altındaki hastaların, 60 yaşın üzerindeki hastalara oranla daha az memnuniyet duyduklarını belirtmektedir. Başarısızlığın yaşla, genel sağlık durumuyla, önceki protez kullanım deneyimiyle ve karşıt çenedeki protezin tipiyle ilişkili olduğunu belirtmektedir. 10 Bizim sonuçlarımızda (Tablo-3); yaşlı hastalarda (%69.2) genç hastalara oranla (%88)daha az memnuniyet görülmektedir. Bu sonuçlarda farklı araştırmalardaki yaşlı hasta sınıflamasındaki, hastaların yaş gruplamaları yanında, yaşlılarda adaptasyon ve nöromusküler uyum güçlüğü ile birlikte, 9,11,12 yaşlı hastalarda artan protez beklentilerini de dikkate almak gerekir. Protez memnuniyeti konusunda, hastaların protezlerinden beklentileri de önemli bir noktadır. Hastalar protezlerinden yüksek beklenti içerisinde olduklarında sıklıkla, protezlerini kendi doğal dişleriyle kıyaslarlar. Yaşlı hasta grubunda bu beklenti daha yüksektir. 4 Tablo-3 de yaş ile anlamlı şekilde azalan memnuniyet değerleri de bu açıklamaya uygun sonuçlardır. Yaşlı hastalar, dokuların elastikiyeti ve kasların tonusunu kaybetmesiyle ortaya çıkacak yüzlerindeki kırışıkların protezlerle düzeleceği beklentisi içinde olabilirler. 11,12 Bu durumun düzeltilme güçlüğü ise daha düşük memnuniyet oranlarının çıkmasına sebep olacaktır. Yaşlı bireylerin genel dental sağlıkları sıklıkla zayıftır. Oral problemlerin önemli kısmını kök yüzeyindeki çürükler ve kötü oral hijyen oluşturmaktadır. Yaşlı bireyler çeşitli fizyolojik değişikliklere adapte olabilirler. Örnek olarak yaşla birlikte tükürük bezlerindeki yapısal değişimden dolayı tükürük akışındaki azalma verilebilir. Yaşlı bireyler 65 yaş ve üstündeki bireylerdir. Dişhekimliğinde fiziksel, mental, medikal durumlar yaştan daha fazla dikkate alınmaktadır. 13,14 Biz de yaş sınıflamasında hastaları iki gruba ayırarak incelemeyi uygun gördük (65 yaş altındaki hastalar, 65 yaş ve üzeri hastalar). Ancak Brunello ve Jorgenson un da açıklaması dikkate alınarak yaşlı hastaların belirttiği daha yüksek memnuniyetsizlik oranında lokal veya genel fizyolojik, patolojik olayların etkisinin yeni yapılacak araştırmalarda incelenmesi uygun olacaktır. Hastaların eğitim durumları ile protez memnuniyetleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki görülmemiştir. Ancak yüksek eğitimli olanlarda diğerlerine nazaran yüzde olarak daha yüksek oranda estetik ve çiğneme memnuniyeti çıkması, konuşma memnuniyetinde ortalama değerin üstünde yüzde oranının görülmesi eğitimli hastaların protezden beklentilerinin daha gerçekçi hale gelebileceği şeklinde yorumlanabilir. Hastaların subjektif durum değerlendirmelerine göre protez memnuniyetleri arasında ilişki olup olmadığını belirleyebilmek için, gelir durumlarını yorumlamaları istenmiştir. Sizce ailenizin gelir durumu nasıldır? sorusunu 1-az, 2-orta, 3-iyi şeklinde cevaplamaları istenmiştir. Kimi hastalar yüksek gelire sahipken, bunu düşük şeklinde yorumlamışlar, kimi hastalar da daha düşük gelire sahip olmalarına rağmen orta veya iyi şeklinde yorum yapmışlardır. Böylece hastanın genel tavrı hayattan memnuniyeti, tatminkarlığı ve bununla protez memnuniyeti arasında ilişki olup olmadığı gözlenmek istenmiştir. Sonuçlar, Tablo-5 de verilmiştir. Hastaların subjektif değerlendirme eğilimleri protez memnuniyetine de istatistiksel önemde yansımaktadır. Estetik, konuşma ve çiğneme memnuniyetleri yönünden en düşük değerler gelirini az olarak belirtenlerde görülürken, en yüksek değerler gelirini iyi olarak belirtenlerde çıkmıştır. Bu sonuçlar; Yoshida ve arkadaşlarının, günlük hayatlarında 118

5 mutlu olan yaşlı dişsiz kişilerin tam protezlerinden de memnun oldukları düşüncesiyle uyumludur. 15 SONUÇLAR Hastaların sosyo-demografik özelliklerine göre protez memnuniyetleri incelendiğinde elde edilen sonuçlar şöyledir: 1-Cinsiyet ile kullanılan protezin estetik, konuşma ve çiğneme memnuniyetleri arasında ilişki bulunamamıştır. 2- memnuniyet yüzdelerinde, çiğneme memnuniyeti en düşük oranlarda çıkmıştır (%65.3). Estetik memnuniyet (%84.9) ve konuşma memnuniyeti (%84.5) birbirine yakın ve çiğneme memnuniyetine göre daha yüksektir. 3-İleri yaştaki hastalarda, protez memnuniyetinde estetik, çiğneme ve konuşma yönünden istatistiksel olarak anlamlı düşüş görülmüştür. 4-Eğitim seviyesi yükseldikçe hastaların protezlerinden estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyeti arasında yüzde olarak artan memnuniyet bulunmuştur. 5-Hastaların gelirlerini yorumlamalarıyla, protezlerinden estetik, çiğneme ve konuşma memnuniyetleri arasında anlamlı ilişkiler görülmüştür. En yüksek memnuniyet oranı gelir durumunu iyi olarak belirten hastalarda çıkmış, onu orta ve az olarak belirtenler takip etmiştir. KAYNAKLAR 1-Seifert I, Langer A. Evaluation of Psychologic Factors in Geriatric Denture Patients. J Prosthet Dent 12(3): , Carlsson GE, Otterland A, Wennström A, Odont D. Patient Factors in Appreciation of Complete Dentures. J Prosthet Dent 17(4):322-8, Kulak- Özkan Y, Kazazoğlu E, Özkan S, Özkan Y, Arıkan A. Oral Findings in Elderly People: Quality of and Satisfaction With Complete Dentures. Journal of Marmara University Dental Faculty 4(1): 12-15, Brunello DL, Mandikos MN. Construction Faults, Age, Gender, and Relative Medical Health: Factors Associated With Complaints in Complete Denture Patients. J Prosthet Dent 79(5): , Elias, AC, Sheiham A. The Relationship Between Satisfaction With Mouth And Number And Position Of Teeth. J Oral Rehabil 25(9): , Langer, A, Michmann J, Seifert I. Factors Influencing Satisfaction With Complete Dentures In Geriatric Patients. J Prosthet Dent 11(6): , Wakabayashi N, Yatabe M, Ai M, Sato M, Nakamura K. The Influence of Some Demografic and Clinical Variables on Psychosomatic Traits of Patients Requesting Replacement Removable Partial Dentures. J Oral Rehabil 25(7): , Nevalainen MJ, Rantanen T, Narhi T, Ainamo A. Complete Dentures in Prosthetic Rehabilitation of Elderly Persons: Five Different Criteria to Evaluate the Need for Replacement. J Oral Rehabil, 24(4): , Grant AA, Johnson W. Removable Dentures Prosthodontics, second edition, Churchill Livingstone, Edınburg, London, Madrid, Melbourne, New York and Tokyo, Frank RP, Milgrom P, Leroux BG, Hawkins NR; Relationship Between The Standards Of Removable Partial Denture Construction, Clinical Acceptability, And Patient Satisfaction. J Prosthet Dent, 80(1): 36-45, Özdemir AK. Hareketli Protezler, 1. baskı, C.Ü. Yayınları, Önder matbaası, Sivas, Çalıkkocaoğlu S. Tam Protezler, 3. baskı, Cilt:1-2, Protez Akademisi ve Gnatoloji Derneği Yayını, İstanbul, Budtz-Jorgensen E. Prosthodontics for the Elderly, Quintessence Publishing Co. Inc. Chicago, Berlin, London, Tokyo, Katz RV, Neely AL, Morse DE. The Epidemiology Of Oral Diseas In Older Adults. In Textbook Of Geriatric Dentistry, 2nd ed, eds, Holm Pedersen P, Löe H, Copenhagen, Munksgaard, Yoshida M, Sato Y, Akagawa Y, Hiasa K. Correlation Between Quality of Life and Denture Satisfaction in Elderly Complete Denture Wearers, Int J Prosthodont 14(1): 77-80, Yazışma Adresi: Doç.Dr. Ali Kemal ÖZDEMİR C. Ü. Dişhekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi AD Kampüs/Sivas Tel: Faks: E-posta: aozdemir@cumhuriyet.edu.tr 119