LOJİSTİK YÖNETİMİ 6. HAFTA: ENVANTER YÖNETİMİ YRD.DOÇ.DR. SAMET GÜNER

Transkript

1 LOJİSTİK YÖNETİMİ 6. HAFTA: ENVANTER YÖNETİMİ YRD.DOÇ.DR. SAMET GÜNER

2 Öğrenme Hedefleri - Envanter ile stok kavramları aynı şeyi mi ifade eder? Aralarındaki farklılık nedir? - İşletmelerde ne tür envanterler bulunur? - Niçin envanter bulundurulur? Envanter bulundurmanın avantajı ve bulundurmamanın sakıncaları nelerdir? - İşletmenin sipariş politikası nasıl belirlenir? Ne zaman ve ne kadar sipariş verilmelidir? - Envanter nasıl yönetilir? Modern envanter yönetim yaklaşımları nelerdir?

3 STOK Stoklar işletmenin satmak, üretmek veya işletme ihtiyaçlarında kullanmak üzere elinde bulundurduğu değerlerdir (miktar). Başka bir bakış açısıyla stoklar, işletme çabalarının düzenli ve verimli yürütülebilmesi için girişimcinin elde bulundurduğu fiziksel malların genel adıdır. ENVANTER Envanter, işletme stokundaki ürün ve materyallerin periyodik olarak güncellenen ayrıntılı bir döküm listesi, kayıt veya raporlardır (değer). Envanterler, birçok üretici, toptancı veya perakendecinin toplam varlıkları içerisindeki en büyük yatırımı kapsarlar.

4 Envanter Çeşitleri Elde tutulma amaçlarına göre 6 çeşit envanterden bahsedilebilir; - Çevrim stokları - Transit stoklar - Spekülatif stok - Dönemsel stok - Ölü stok - Güvenlik veya tampon stoku

5 Çevrim stokları: İhtiyaçların karşılanması için partiler halinde malzeme sipariş etme (bu şekilde birim mal başına düşen nakliye ücretini azaltma) Talep tahmininin kesin olarak bilindiği ve sipariş zamanının sabit olduğu stoklardır Envanter Siparişin varışı Siparişin varışı Ortalama Çevrim Stoku Sipariş Verilmesi Sipariş Verilmesi Sipariş Verilmesi ÇevrimStokDüzeyi Q 2

6 Transit stoklar: Bir yerden başka bir yere taşınmakta olan stoklardır. Gideceği yere varmadan satışa/teslimata hazır olmamasına rağmen, çevrim stokları olarak değerlendirilebilirler. Spekülatif stok: Mevcut talebi karşılamak dışındaki amaçlarla tutulur. Muhtemel bir fiyat artışı, grev veya hammadde kıtlığı beklentisi ile ihtiyaçtan fazla satın almak gibi. Dönemsel Stok: Spekülatif stokun başka bir formudur. İstikrarlı bir işgücü ve üretim dönemi sağlamak amacıyla sezon başlamadan önce envanterin biriktirilmesini ifade eder. Ölü stok: Belirli dönem aralığında hiçbir talebin olmadığı ve muhtemelen modası geçmiş ürünler.

7 Güvenlik veya tampon stokları: Talep veya sipariş sürelerindeki belirsizlik nedeniyle çevrim stoklarında oluşan yetersizlik nedeniyle tutulurlar. Ortalama envanterin bir kısmının, kısa dönemli talep veya sipariş süresi varyasyonlarını karşılamak amacıyla ayrılmasıdır. 500 Envanter Ortalama çevrim stoku Güvenlik Stoku 0 Ortalama Stok = Ortalama Çevrim Stoku + Güvenlik Stoku

8 Envanter Bulundurma Maliyeti Stokları kontrol etmek zordur Sermayenin bir kısmının atıl durumdaki stoklara yatırılması, alternatif yatırım fırsatlarının kaçmasına neden olur. Yüksek seviyede hammadde stoku bulunduran firmanın üretim maliyetleri, hammadde fiyatının düşmesi ile beraber artacaktır. Stok bulundurma maliyetine katlanmak gerekir (sabit maliyetler, güvenlik, enerji, kira, vs). Stoklardaki ürünün modası geçebilir.

9 Yüksek envanter seviyesi, işletmenin karlılığını iki şekilde düşürebilir; (1) Envantere ödenen nakit para nedeniyle (sigorta, zarar, vergi, faiz vs) net kâr azalır. (2) Envanter yatırımının artması ile toplam varlıklar da artar ve bu da varlık devir hızının düşmesine neden olur.

10 Envanter Bulundurmama Maliyeti Beklenmedik talep artışlarında müşteri talebi karşılanamaz (hem nakit hem de itibar kaybı). Karşılanamayan talebi telafi etmek için daha masraflı bir üretim sürecine girilebilir. Üretim sürecinde yavaşlama ve hatta kesilmeler yaşanabilir.

11 Niçin Envanter Tutulur? 1- Ölçek ekonomisinden faydalanmak : Satın alma, taşıma ve üretim süreçlerinde işletmelere ölçek ekonomisine ulaşma imkanı verir. 2- Arz ve talebi dengeler: Özellikle de dönemsel arz veya talepler, envanteri zorunlu hale getirir. Üretim kapasitesini talebin maksimum olduğu döneme göre ayarlamak büyük maliyet gerektirir. Bunun yerine envanter tutulur.

12 Tipik Bir Tedarik Zincirinde Arz-Talep Dalgalanması Stok tutulması gereken zaman aralığı Talep Fazlası Arz Fazlası Talep Fazlası ARZ 40 TALEP 20 0

13 Üretim Tesisleri ve Ürettikleri Ürün Cinsi 3- Uzmanlaşma sağlar: Envanter, her bir fabrikanın ürettiği üründe uzmanlaşmasına imkan verir. Üretilen ürünler konsolidasyon depolarına gönderilir. Müşteri siparişleri, çeşitli ürün varyasyonları yapılarak bu depolardan karşılanır. Taşıma maliyetlerinden de tasarrufu yapılır. A B C D Konsolidasyon Deposu Müşteriler

14 4- Belirsizliklere karşı korunma sağlar: Talepteki ve sipariş döngüsündeki belirsizliklere karşı firmayı korur. Hammadde Envanteri Yarı Mamul Envanteri Bitmiş Ürün Envanteri - Hammadde envanteri; fiyat artışı, grev, dönemin tedarik için uygun olması (süt veya yaş meyve gibi) nedenlerle tutulur. - Yarı mamul envanteri; üretim sürecinde parça eksikliğinden kaynaklanan kesintileri engellemek için tutulur. - Bitmiş ürün envanteri; beklenmeyen bir talep artışı karşısında stokta bulunmama durumuyla karşılaşmamak için tutulurlar. Müşteri memnuniyetsizliği engellenir.

15 5- Tedarik zinciri üyeleri arasında tampon görevi görür: Coğrafi olarak birbirinden ayrı olan TZ birimleri arasında tampon görevi görür Tedarikçi Satın alma Satın alma Üretim Üretim Pazarlama Pazarlama Dağıtım Dağıtım Aracılar Aracılar Müşteri Envanter

16 Ne Zaman Sipariş Verilmeli? Sabit sipariş miktarı: Zamandan bağımsız olarak ancak sabit miktarlarda sipariş vermek. Sabit sipariş zamanı: Sipariş miktarı değişkenlik gösterse de, sipariş zamanları sabit kalır. Yeniden sipariş noktası (YSN): Talebin kesin bilindiği durumlarda, günlük talep miktarı ile yenileme süresinin çarpımına eşittir. YSN = GT x YS Örneğin, günlük talep 100, yenileme süresi ise 2 günse, YSN = 200 birim olacaktır. Eğer belirsizlik söz konusu ise, güvenlik stoku (GS) da eklenmelidir. YSN = (GT x YS) + GS Örneğin, 100 birim güvenlik stoku isteniyorsa, YSN = 300 birim olacaktır.

17 S s YSN YSN YSN S s YSN YSN YSN Güvenlik Stoku Ss Politikası Envanter seviyesi belirli bir seviyenin (s) altına düştüğünde, sipariş verilerek yeniden maksimum noktaya (S) gelinir. Yeni sipariş noktası, teslim süresinin, ortalama talebin ve talep değişkenliğinin bir fonksiyonudur.

18 Maliyet Ne Kadar Sipariş Verilmeli? Ekonomik sipariş miktarı (ESM) Optimum sipariş miktarı Toplam maliyet TC = D Q C p + Q 2 C s Stok maliyeti Sipariş maliyeti Sipariş miktarı Q 2 C s D Q C p ESM iki maliyeti göz önünde bulundurur: (1) Stok maliyeti, (2) Sipariş maliyeti. - Miktar arttıkça stok maliyeti artar. - Miktar arttıkça sipariş işleme maliyeti azalır. Sipariş maliyeti nelerden oluşur? Talep formu oluşturma, satın alma formu, mal kabulü, tedarikçinin faturasını işleme, tedarikçinin ödemesini yapma vs.

19 ESM Formülü TC = D Q C p + Q 2 C s Q = SS = D Q Sipariş Maliyeti 2 D C p C s Stok Maliyeti SA = Yıl SS TC = Toplam Sipariş Maliyeti Q = Sipariş Miktarı SS = Sipariş Sayısı SA = Sipariş Aralığı D = Yıllık Talep C p = Sipariş Maliyeti C s = Stok Maliyeti

20 Yıllık Talep = 1250 adet Sipariş Maliyeti = 6,25 TL Stok Maliyeti = 25 TL Örnek Q = ,25 25 SS = = 50 SA = = 7,2 TC = = 25 6, = 625 Stok maliyeti Sipariş maliyeti

21 Envanter Politikasının Belirleyicileri Bir işletmenin envanter politikası şu kriterlere göre belirlenir; - Talep karakteristikleri - Teslim süresi - Ürün sayısı - Amaç (hizmet seviyesini artırmak mı yoksa maliyetleri azaltmak mı?) - Maliyet yapısı

22 Modern Envanter Yönetimi Yaklaşımları 1- ABC Analizi 2- Just in Time (Tam Zamanında) Yaklaşımı 3- Satıcı Tarafından Yönetilen Envanter 4- Envanter Takibi

23 1- ABC Analizi ABC analizi, eldeki yüzlerce veya binlerce farklı envanterin aynı değere sahip olmadığı varsayımına dayanır. Bu nedenle her envanter aynı şekilde yönetilmemelidir. Genel kabul görmüş kurala göre, satışların %80 i ürünlerin %20 sinden sağlanır. Satışların %20 si ise ürünlerin %80 inden elde edilir (80/20 kuralı). Satışların %80 ini sağlayan envanterin %20 lik kısmına, diğerlerinden daha fazla önem verilmelidir. Örneğin, satışı düşük olan envanter tüm depolarda yer almamalıdır. Satışı yüksek olanlar ise daha fazla lokasyonda ve daha kolay erişilebilecek noktalarda konumlandırılmalıdır. Envanterin sınıflandırması şu şekillerde olabilir; değer olarak satış hacmi, miktar olarak satış hacmi, en hızlı satan birimler, en karlı olan birimler vs.

24 A En kritik envanter grubu B Orta derecede kritik envanter grubu C Düşük derece kritik envanter grubu D Ölü (death) stoklar ABC analizi sonucunda hangi envanterin hangi lokasyonlarda bulundurulacağı ve hangi sıklıkla kontrol edileceğine karar verilir. Örneğin A grubu daha fazla yerde bulundurulmalı ve her gün kontrol edilmeliyken (hatta bazı durumlarda saatlik), B grubu haftalık, C grubu ise tek bir depoda bulundurulup aylık kontrol edilebilir. D grubundakiler taşıma maliyetlerini artıracak, depoda yer işgal edecek ve envanter çevrim hızını düşüreceği için mümkün olduğunca elimine edilmelidir. Soru: Bu sınıflandırma hangi oranlarda yapılmalıdır?

25 2- Just in Time (JIT) Yaklaşımı İlk olarak otomobil endüstrisinde uygulanmıştır (Ford ve Toyota). JIT, güvenlik stoklarını azaltarak veya tamamen ortadan kaldırarak ve envanterin tam olarak üretimde ihtiyaç olduğu anda tedarik edilmesiyle toplam envanter miktarını azaltmayı amaçlar. Bu yaklaşımda envanter israf olarak görülür. JIT nin tersi JIC (Just in case) yani ne olur ne olmaz mantığı ile beklenmeyen durumlar için güvenlik stoku tutmaktır. Lojistik açısından JIT; hatasız hammadde tedariği, daha küçük hacimler, daha sık sevkiyat, daha yakın tedarikçi lokasyonu demektir. JIT, taşımacılığı daha da kritik bir konuma getirmektedir. Çünkü risk yükselmiştir.

26 JIT yaklaşımı, düşük yakıt maliyetinin, düşük trafik karmaşasının, fazla taşımacılık kapasitesinin ve terör tehlikesinin olmadığı ortamlar için benimsenmiş ve kabul görmüştür. Ancak yukarıda sayılan faktörlerden bir tanesinin olumsuzlaşmasıyla beraber, JIT yaklaşımı da belirli derecede önemini kaybedecektir. Tartışma sorusu: Türkiye de faaliyet gösteren bir otomobil işletmesinin envanterini JIT yaklaşımı ile yönetmesi gerekli mi? Bunun avantajlarını ve dezavantajlarını tartışınız.

27 3- Satıcı Tarafından Yönetilen Envanter (VMI) Geleneksel envanter yönetiminde siparişin hacmi ve zamanlaması siparişi veren birimin kontrolündedir. VMI yaklaşımında ise kontrol tedarikçinin elindedir. Üreticiler, dağıtımcıların veya perakendecilerin envanter sistemlerine EDI veya internet ile erişerek, envanter seviyelerini takip ederler. Dağıtımcının veya perakendecinin envanter seviyesi belirli bir seviyenin altına düştüğünde, üretici kendi belirlediği miktardaki siparişi belirli bir zamanda gönderir. VMI sayesinde üretici talep tahminlerini daha gerçekçi bir şekilde (hatta gerçek zamanlı veriye göre) yapabilir. Bu sistem taraflar arasında karşılıklı güven gerektirir. Aksi halde tedarikçi, sistemi istismar ederek sipariş miktarını gereğinden fazla tutar ve envanter seviyesini şişirebilir.

28 4- Envanter Takibi Teknolojik gelişmeler envanter takibini kolaylaştırmış ve ucuzlatmıştır. Barkod ve RFID gibi teknolojiler sayesinde envanter takibi daha kolay bir şekilde yapılmaktadır. Barkoddan farklı olarak RFID, iki taraflı veri iletişimine imkan vermekte ve ürünlerin tek tek okutulması gerekliliğini ortadan kaldırmaktadır. Wal-Mart RFID kullanımı sayesinde promosyonlu ürün satışını %20 artırmış ve hızlı satılan ürünlerin stokta bulunmama durumunu %60 oranında azaltmıştır.

29 Envantere Bakış Açısındaki Değişim Eskiden, tüm taleplerin karşılanabilmesi için envanterlerin bulundurulması normal bir işletme faaliyeti olarak algılanırdı. Günümüzde ise işletmeler envanter bulundurmayı bir maliyet unsuru olarak görmektedirler ve envanteri tedarik zincirindeki başka birimlere aktarmanın yolunu aramaktadırlar.

30 TAIICHI OHNO Toyota üretim sisteminin kurucusu Depoda bol miktarda hazır parça olduğunda, tabii ki kendimizi daha güvende hissederiz: İkinci dünya savaşı öncesinde, savaş sırasında ve ertesinde parça alıp yığmak normal görülen bir davranıştı. Ancak bu tür bir yaklaşım, bugün için artık uygulanabilir değildir. Endüstri topluluğu yalnızca gerekli olanı, gerektiği zaman ve gerektiği kadar üreterek, köylü dünyasının eski mantığını yeniden ortaya çıkarmamalıdır.

31 Envanter seviyesini azaltan faktörler Üst yönetimin bu konudaki çabası (%19) Depodaki stok tutma birimleri (ürün çeşitliliği) (%10) Doğru tahminleme (%7) Sofistike envanter yönetimi yazılımı kullanmak (%6) Tedarik zinciri üyeleri ile işbirliği (%6) Diğer önlemler

32 Kamçı Etkisi Talep miktarlarında meydana gelen değişkenlik yönetimsel bağlamda sıkıntılara neden olur. Bu değişiklikler aşırı envantere, zayıf ürün tahminlerine, yetersiz veya aşırı kapasitelere, uygunsuz ürünler veya uzun gecikmeler nedeniyle zayıf müşteri hizmetlerine, belirsiz ürün planlamalarına ve yapılan yanlışları düzeltmek için yüksek düzeltme maliyetlerine katlanmayı gerektirebilir. Kamçı etkisi kavramı, 1958 yılında Forrester tarafından ortaya atılmıştır. Verilen siparişlerin tedarik zincirinde geriye doğru gidildikçe giderek yükselmesini ifade eder. Kamçı etkisi, tedarik zinciri içerisinde aşırı envanter birikmesine neden olur.

33 Perakendeci Müşteri Müşteri ve perakendeci açısından Yeni talep Eski talep Eski sipariş miktarı Talep artışının olduğu dönem Yeni stok miktarı Eski stok miktarı Yeni sipariş miktarı ayda müşteri talebinde meydana gelen küçük bir artışın tüm tedarik zincirini nasıl etkilediğini inceleyeceğiz. Perakendecinin stok miktarı 3. ayda artan talep nedeniyle azalır. Hem azalan talebi karşılamak, hem de artan talep beklentisiyle 4. ve 5. aylarda, sattığından daha fazla sipariş verir.

34 Üretici Dağıtım Merkezi Dağıtım merkezi ve üretici açısından Eski stok miktarı Eski sipariş miktarı Yeni stok miktarı Yeni sipariş miktarı Dağıtım merkezi, perakendecinin müşteriye gösterdiğinden daha fazla tepki gösterecek ve 7. ve 8. ayda daha fazla sipariş verecektir Eski üretim miktarı Yeni üretim miktarı En nihayetinde üretici, tüm tedarik zinciri aktörlerinden daha fazla tepki vererek, yıl sonuna doğru kabul edilemeyecek seviyede üretim gerçekleştirmiş olur.

35 Tedarik Zincirinin Bütününde Kamçı Etkisi Artan Talep Eski Talep Yeni üretim miktarı TALEPTEKİ %20 LİK BİR ARTIŞ, TEDARİK ZİNCİRİNDE ÇOK DAHA BÜYÜK ÜRETİM SEVİYELERİNE SEBEP OLUYOR.

36 Satış promosyonları suni talep yaratır. Envanter aşırı hale gelir. Bu suni talep envanteri azaltır. Envanter Azaltımı Sendromu Kapasite talebi aşar. Kapasite ihtiyaçları suni talebe göre yapılır. Üretim ve satın alma planları geçmiş trendlere göre yapılır.

37 Kamçı Etkisi Nasıl Önlenebilir? Gerçek zamanlı satış takibi (POS, EDI gibi sistemler kullanılabilir) Zincir üyeleriyle etkin koordinasyon (Bilgi çarpıklığının ve gecikmesinin engellenmesi) Tedarik zinciri üyeleri ile bilgi paylaşımı Tutarlı talep tahmin yöntemleri geliştirme Fiyat oynamalarından kaçınmak Kıtlık oyunu durumlarını ortadan kaldırmak

38 KAYNAKLAR CHANDRA, Charu ve Sameer KUMAR (2000), Supply Chain Management in Theory And Practice: A Passing Fad or a Fundemental Change?, Industrial Management & Data Systems, MCB University Press GENÇ, Ruhet (2009), Lojistik ve Tedarik Zinciri Yönetiminin Yöntem ve Kavramları, Detay Yayınları, 1. Baskı, Ankara KOTLER, Philip (2004), Günümüzde Pazarlamanın Temelleri, çev. Ümit Şensoy, Optimist Yayınları, 2. Baskı, İstanbul ÖZDEMİR, Ali ve Aslı ÖZDEMİR, Talep Tahminlemesinde Kullanılan Yöntemlerin Karşılaştırılması: Seramik Ürün Grubu Firma Uygulaması