USÜL VE FÜRÜUN NAFAKASIYLA ilgili NAKiLLER ÜZERiNE BiR inceleme

Transkript

1 islam Hukuku Araştrmalar Dergisi, sy.3, 2009, s USÜL VE FÜRÜUN NAFAKASIYLA ilgili NAKiLLER ÜZERiNE BiR inceleme Tahriru'n-nukul fi nafakati'l-füru'i ve'l-usul* Muhammed Emin Ömer ibn Abidin** Çevirenler: Kemal YILDIZ*** ilyas YILDIRIM**** Mehmet GAYRETLi***** Hamd alemierin Rabbi Allah'adr. Salatve selam, Nebiyy-i Emin Efendimiz Hz. Muhammed'in (s.a.v.), O'nun al ve ashabnn üzerine olsun. Giriş Kadir Mevla'sna muhtaç kul Muhammed Emin b. Ömer Abidin (Her nerede bulunursa Allah ona yardm etsin, her mekanda ona iyilikte bulunsun! Onu, ebeveynini, hocalarn ve onun üzerine hal<k olan herkesi bağşlasn! Amin) der ld: Fürf:a ait eserlerin "nafal<a'' bölümlerinde ele alnan usul ve füruun nafakaszna dair meseleler haklanda, güvenilir Hanefi imamlarmzn ku- Bu risale, İbn Abidin'in risalelerini bir araya getiren Mecmii 'atu Resiiili İbni Abidin adl eserdeki on ikinci risale olup on üç sayfadan oluşmaktadr. Eserin bask yeri ve tarihi yoktur. Tam ad Muhammed Emin b. Ömer b. Aldülaziz el-hüseyni ed-dmeşki olup 98/784 ylnda Şam'da doğdu. Zühd ve takvasndan dolay Abidin lakabyla tannan beşinci dedesi Muhammed Selahaddin'e nisbetle İbn Abidin diye arulnştr. İbn Abidin Müftü Hasan el-muradi zamannda fetva eninliği görevinde bulundu. 252 tarihinde Şam'da vefat etti. bk. Abnet Özel, "İbn Abidin, Muhammed Emin", DİA, XIX, Doç. Dr. Rize Üniversitesi İlabiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dal. Arş. Gör. Rize Üniversitesi İl aliyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dal. Dr.,

2 442 ibn Abidin şatc bir kural ortaya koyduklarn görmedim. Bunun bir sonucu olarak nafaka konusunun künhüne varmak isteyenlerin ald karşr oldu. Benim gibi yetersiz olanlarn yürüyüşü, gözü bağl olann yürüyüşüne döndü de ortaya çkan ve fetva verilmesi gereken yeni olaylarn cevabnda doğruyu bulamad. Bunun üzerine ciddiyerle çalşmak için paçalar svadm, bu zor konuda zihni kabiliyetimin tamamn kullandm. Kendi rzasn kazanmak ve kullara faydal olmak gayesiyle maksada ulaştrmas için Allah Teal~'ya yalvardm. Nihayet Allah (c.c.), kendi gücü ve kuvvetiyle menfaatli bir esas, kapsayc bir kural benim takatimin üstünde olduğu halde önüme açt ve onu yazmaya beni muvaffak eyledi. Bu kural, ileri gelen Hanefi alimlerinin nafakayla ilgili zikrettilderini gördüğüm fürua ait konular kapsamaktadr. Onlarn belirlediği ve yazdğ kaidelere uygundur. Onlarn özet olarak söylediiderinin maksadn açklamaktadr. Onlarn ihmal ettikleri ve zikretmedilderi ksmlarda ise tevaldmf etmektedir. Bu tevakkuf, o alimierin kuvvetli zekalar ve ince anlayşiarna olan itimartan kaynaldanmaktadr. Bütün bu bilgileri, "Tahrfru'n-nukCl fl nafakati'l-fürc'i ve'l-uscl" adn verdiğim risalede topladm. Risaleyi üç bölüme ayrdm. Bu bölümleri de tertipteki uyumuna göre düzenledim. Önce bu a.iinlerin konu hal<knda söyledilderine yer verdim. Sonra bunlardan çözüme muhtaç olanlarn ve cevaplarm, bu görüşlerin bulunduğu yazl kaynaldarla birlikte verdim. Peşi sra her şey yerli yerinde olsun diye esas kural zilcrettim. Böylece her bir fer'i mesele ile l<ural arasnda irtibatn la.irulabilmesine inl<an sağladm. Daha sonra baz açklamalar ve ilavelerde bulundum. Her zaman doğruya ulaştrmasn, tertemiz bir gönül sahibi eylemesini, benim ve Müslümanlarn bu risaleden faydalanmasn dileyerek sadece Allah'tan (c.c.) yardm isterim. Amin! 2-Karabetü gayri'l-vildde: Doğum dş sebeplerden kaynaklanan akrabalk. Birinci bölüm: Bil ki akrabalk, temelde iki çeşittir: -Karabetü'l-vilade: Doğumdan kaynaklanan akrabalk Doğum dş sebeplerden kaynaklanan alaabalk da ili çeşittir:. Nikahz haram klan akrabalzk: Kardeşlik, ancalk-halalk, daylkteyzelik gibi.

3 Usul ve FürOun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme Nikô.hz haram!almayan akrabalzk: Amca çocuğu, hala çocuğu akrabalğ gibi. Bu son alcrabalkta (amca çocuğu ve hala çocuğu gibi nikah hararn lalrnayan alcrabalk), nafaka mükellefiyetinin bulunmadğnda (Hanefiler. olarak) bizim aramzda ihtilafyok:t:ur. İbn Ebu Leyla (v. 48/765) ise nafaka mükellefiyetinin bulunduğunu düşünmektedir. Bizim delilimiz "Onun benzeri (na fa ka temini) vô.ris üzerine de gerekir''. ayetidir. Burada kastedilen varis, nikah hararn olan akrabalardr. Bunun delili de Abdullah b. Mes'ud'un (r.a.) kraatinin.;jj~ J:.. i _r--t r-) r,ş~..:...)}.)>-j "Onun benzeri haram klan bir akrabalk sahibi olan vô.ris üzerine de gerekir" şeklinde olmasdr. Dolaysyla bizce nafakas karşlanmas gereken yaknlardan geriye, doğumdan akraba olanlar ile hararn klan bir alaabalk bağ olanlar kalmaktadr. Bu çalşmamzda hedefimiz, birinci guruptakiler 3 hakknda bilgi vermektedir. Ancak konunun al<ş, baz yerlerde il<inci guruptakiler hakknda da bilgi vermeyi gerektirecektir. Muvaffakiyetİn Allah ile olduğunu bilerek deriz ki: Mültekô.'da şöyle rlenmiştir: ) Baliğe olan kz ile yatalal< olan erkek çocuğun nafal<as tamamen babaya aittir. Üçte ikisi babann, üçte biri de annenin üzerine olduğu şeklinde bir görüş de vardr. 2) Zekat almay engelleyecek seviyede maddi imkana sahip olan evlatlar, l<z olsun erkek olsun faldr olan usullerinin nafakasndan eşit olarak sorumludurlar. Burada varis olma değil, yal<nlk ve cüz'iyyet esas alnr. Bu kuraln örnekleri şunlardr: - Fakir kişinin zengin olan l<iz ve oğlunun oğlu bulunsa, her ilcisi de bu ldşinin varisi olmasna rağmen, nafaka sorumluluğu zengin olan l<za düşer. - Fakir kişinin, zengin olan kznn l<z ile kendi kardeşi bulunsa, mirasn tamamn kardeşi almasna rağmen, nafal<a sorumluluğu kznn l<znadüşer. 3) Zengin olan kişi, mahremlerinden olan fakir erkek çocuklarn, hzlarn, yatalak erkeklerin, körlerin, sağlam olan ancak bir iş yapmay beceremeyen erkeklerin, sosyal konumu itibariyle çalşmas ar saylan kişilerin ve öğrenci olanlarn nafakasndan sorumludur, bunu ödemeye icbar edilir. 4 Kufe kads, mutlak müctehid ve muhaddis olup Sahabeden olan dedesi Ebu Leyla Yesar (Davfrd) b. Bilal'e nisbetle İbn Ebu Leyla diye tannmştr. bk. Saffet Köse, "İbn Ebu Leyla, Abdurrahman", DİA, XIX, Bakara (2), Doğum ile akraba olanlan kastetmektedir. 4 Başka bir ifadeyle hukuken sorumlu tutulur.

4 444 ibn Abidin 4) Verilecek nafakann miktar mirastald orana göre belirlenir. Mesela, (faldr) bir ldşinin anne-baba bir, baba bir ve anne bir kaç tane kz kardeşi olsa, onlarn her birisi, mirastald oranlarna göre beş paydayla nafal<adan sorumlu olurlar.s s) Mahremlerin nafal<a sorumluluğunda, mirastan hal<il<aten pay almal< değil, mirasa ehil olabilmek yani mirasçlar arasnda olabilmek dikkate alnr. Bundan dolay days ve amcasnn oğlu olan bir ldşinin nafaka sorumluluğu, daysna aittir. 6 Bu konu, el-ihtiyar7, Muhtasaru'n-nukaye, 8 et-:tenvir9 ve Mevahibu'rrahman0 adl eserlerde de ayn şeldlde işlenmiştir. ez-zahlreu adl eserde de özetle şöyle geçmektedir: Ebeveyn ile çoculdarn nafal<asndald temel kural, yal<nlk ve cüz' iyyettir, burada mirasa itibar edilmez. Şayet yalalkta eşit olurlarsa, tercih sebebi olan ldşiye nafaka sorumluluğu yüldenir. Eğer ilasinden birisi için tercih sebebi de yok ise bu durumda Inirastald oranlarna göre nafal<ayla sorumlu tutulurlar. Bu durumun örnelderi şu şel<ildedir: - Fal<İr bir ldşinin, her ildsi de zengin olan oğlu ve oğlunun oğlu bulunsa, o ldşinin nafakas daha yalan olduğu için oğlunun üzerinedir. - Şayet bu ldşinin laz ve oğlunun oğlu bulunsa, her ildsi de mirastan pay almasna rağmen, daha yalan olduğu için nafaka sorumluluğu tamamen laz eviadna ait olur. 5 Bura zikredilen yakniann mirastaki durumu şöyledir: öz kz kardeş 3/6, ana bir kz kardeş 6, baba bir kz kardeş 6. Asabe olmaynca arta kalan 6 oranndaki hisse için red yoluna başvurulur. Kar veya kocamn bulunmadğ dmmda pay salipleri aym cinsten değilseler Jar birinin alacağ hisse bulmdulan sonra bunlarm toplam ortak payda olur esasna binaen burada öz kz kardeş 3/5, ana bir kz kardeş /5, baba bir kz kardeş 5 orannda miras alacağndan ayu oranlarla nafakadan sorumlu tutulurlar. Geniş bilgi için bk. Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, I, , , 468, İz Yaynclk, İstanbul200; Hamza Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hukuku, s , IşkAkademi Yaynlan, İzmir, Halebi (v ), Mülteka'l- eblu; I, , Müessesetü'r-risiile, (taj;,: Vehbi Süleyman Gaveci), Beyrut 409/989. Son misal de ashabu '-feriiiz ve asabeden hiç kimse olmadğ için miras tek başna amcaoğlu al;. D ay ise zevi '-erhiimdan olup mirasa ehil olduğrndan nafaka sorun! uluğrnda hesaba katlr. 7 Mevsili (v. 683/284), el-iltiya; IV, 0-5, Beyrut 423/ Sadrüşşeria (v ), en-nukaye: Multasarü'l-Vikaye (Cdmiü'r-rmwzfi şerli'n-nukaye adl eseriyle birlikte) I, 357, İstanbul Tirnurtiişi (v. 004/595), Tenvim '-ebsd; İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi'nde 306 numarayla kaytl yazma nüshann kopyas olan ve İSAM'da 306 numarayla kaytl cd' de tek cil! kitabn 243b-245a varaklan arasmda konuyla ilgili bilgiler mevcuttur. Ayrca İbn Abidin'in Hiişiyesinden de baklabilir. bk. İbn Abidin (v. 252/836), Hdşiyetu Reddü'l-nultdr ale'd-dür'i'l-nultdr: Şerl-i Tenviri'l-ebsdr, III, , Kalraman Yaynlan, İstanbul Tarablusi (v. 922/56), Mevdlibu'r-ralmdnfi nelzebi'n-nu'mdn, Eser, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli 226'da kaytldr. Varak no: 79/b-80/b aras konu hakkndadr. Mahmud b. Ahmed el-burhiini (v. 66/29), Zalfreti'l-fetdvd, Millet Kütüphanesi, FE026 numaral eser, vr. no: 80/a-b. j - l ---\ ( l l

5 Usul ve Füruun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme Yine fakir kişinin kznn çocuğu ve öz kardeşi bulunsa, miras tamamen kardeşi almasna rağmen, ister kz ister erkek olsun, nafaka sorumluluğu tamamen lazn çocuğuna aittir. Böylece yal<nlkt:a itibar edilen hususun akrabalk ve cüz'iyyet oldu. ğu bilindi. - Şayet faldr bir ldşinin, her ikisi de zengin olan babas ve oğlu varsa, yalanlklar eşit olmasna rağmen, nafaka sorumluluğu oğla ait olur. Çünkü çocuğun malyla ilgili sabit olan "Sen ve maln babana aitsiniz"u hadisinin yorumuyla çocuk için bir tercih sebebi mevcuttur. - Eğer faldr bir kişinin, dedesi ve oğlunun oğlu bulunsa, nafakasndan nirastald payiarna göre, dede altda bir ile oğlunun oğlu da geri kalan ksmyla sorumlu olur. Mirastald tal<simatn dild<ate alnmadğna delil olaral< şu durumlar örnek gösterilebilir:'3 - Faldr ldşinin, biri Müslüman diğeri de zimmi olan ild tane çocuğu bulunsa, miras sadece Müslüman olan çocuk alsa bile nafal<a sorumluluğu her ildsine aittir. - Ayn şeldlde bu ldşinin Hristiyan olan bir oğlu ile Müslüman olan bir kardeşi bulunsa, miras tamamen kardeşi alsa bile nafal<a sorumluluğu çocuğuna ait olur. - Yine faldr bir ldşinin, laz ile öz kz kardeşi veya mevle'l- atakas bulunsa, miras aralarnda eşit paylaşlsa'4 bile nafaka yükümlülüğü kz eviadna ait olur. Bahr'5 ve diğer eserlerde de böyle naldedilmiştir. Tuhfe'nin şerhi olan Bedli adl eserde müellif, şöyle demiştir: "Nafaka sorumluluğunu vacib!alan alaabalk durumunda kişi ya yalnz olur ya da başkasyla beraber bulunur. Şayet kişi yalnz ise -bu, nafakadan sorumlu olabilecek sadece bir ldşinin bulunmas durumudur- vacib olma şartlar oluşmuşsa, bütün nafakay ödemelde sadece o ldşi sorumlu olur. 2 Ebu Diivud, "Büyü", 79; İbn Miice, "Ticiiriit", Burada ileride geleceği üzere fürudan birisinin bulunduğu durum kastedilmektedir. 4 Kz evlat ile öz kz kardeş bir arada bulununca ölenin tek eviad olduğu için kz evlat, mirasn yansm alr. Ölenin evlatlar snfndan sadece kz evlat bulunduğu için öz kz kardeş asabe meal-ğayr sfatn kazanr ve mirasn geri kalan yarsn almaya hak kazanr. Kz evlatla mevle'i-atiikann bulunduğu duruma gelince; kz evlat tek olduğu için mirasn yansn alr ve onun haricinde ashiibü'l-feriiiz veya asabe-i nesebiyyeden olan başka kimse bulunmadğ için mirasn diğer yansn asabe-i sebeyyeden olan mevle'i- atiika hak eder. b k. Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hukuht, s. 84, 05, İbn-i Nüceym (v. 970/562), el-balm 'r-riiik, IV, 225, Kahire, (Diirü'l-kitabi'I-İsliimiyye).

6 446 ibn Abidin Nafaka sorurnluluğuna sahip birden çok kişinin bulunduğu duruma gelince: ) Nafaka sorurnluluğuna sahip daha yakn ve daha uzak olan iki akrabann bulunmas durumunda: a) Nafaka sorumluluğu, doğum yoluyla akraba olan ile mahrem olan diğer akrabadan hangisi daha yakn ise onun üzerinedir. b) Şayet yaknlkta eşit olunursa, bu durumda doğumla olan akrabalk için bir başka yönden tercih sebebinin olup olmadğ araştrlr ve tercih sebebi olan kişi üz~rine nafaka sabit olur. Bu durumda nafaka sorumluluğu mirastaki hisselerine göre pay edilmez. c) Her ikisi devaris olup bir tercih sebebi de bulunmazsa bu takdirde mirastaki hisselerine göre nafakadan sorumlu olurlar. 2) Doğumdan kaynaklanmayan malrem akrabalardan olup da yakll<ta eşit olalara gelince; a) Şayet bulardan birisi varis olup diğeri de hacb edilmiş ise nafaka yükümlülüğü, mirastan pay almas dolaysyla tercih sebebi bulunduğundan varis olana aittir. b) Eğer her ikisi de varis ise bu takdirde mirastald paylar orannda nafakadan sorumlu olurlar. Nafaka sorumluluğundaki ölçüler bu şeldldedir. Zira doğumla olcin al<rabalkta nafakann vacib olmas, şu ayete binaen mirasa göre değil doğumdan kaynaldanan haklca göredir "Onlarn (çocuğu emzirenlerin) örfe uygun olarak beslenmesi ve giyimi baba tarafna aittir.'~ 6 Malrem olan alaabalarn nafakadan sorumlu tutulmas da "Onun benzeri (nafaka temini) varis üzerine de gerekir''y ayeti gereğince mirasçlar arasnda olup olmamasna göredir. Çünkü burada Allah ( c.c.), nafakay hak etmeyi varis olmaya bağlamştr. Bundan dolay nafalca yükümlülülderinde de mirastaki paylar nispetinde bir orala sorumlu tutulurlar."s Bedai adl eserde müellif, konunun ayrntlarn ez-zahfre'de geçtiği şekilde işlemiştir. el-ihtiyar'dag da konu ayn şekilde geçmel<tedir. ~~ 6 Bakara (2), Bakara (2), Kfu;iini (v. 587/ 9), Bed6i'u 's-samii', V, 75-76, (!lk. Ali Muhammed Muavvez, Adil Ahmed Abdülmevcud), Beyrut 48/ Mevsli, ei-iitiy6r, IV, 2, 4.

7 ikinci bölüm Usul ve Füruun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme 447 Bil ki alimierin söylediklerinin tamamndan özetle şu sonuçlar ortaya çlanaktadr: ) Doğumla olan akrabalkta ki esas, varislik olmayp yaknlk ve cü. z'iyyettir. Ancal< burada nafakadan sorumlu olanlar yaknlkta eşit olurlarsa ve aralarnda tercih sebebi de bulunmazsa o tal<dirde nirastald durumlar göz önünde bulundurulur. -Mesela fakir bir kişinin, zengin olan dedesi ve oğlunun oğlu varsa, mirastald oranlarna göre alt paydayla 20 nafakadan her ikisi de sorumlu olur. Zira sebeplerini müellifi, Bedô.i adl eserinde açkladğ üzere her ildsi de akrabalk ve mirasç olma yönüyle eşit seviyede olup, aralarnda başka bir yönden tercih sebebi de bulunmadğndan mirastald hisselerine göre sorumlu tutulurlar. 2 2) Mahrem olan alaabalarda esas alnacal< husus, yaknlk olup sonra da varis olmaktr. Ben derim ld, bu temel kural karşsnda şu durumlar söz konusudur: -el-hô.niyyeuve ez-zahfre'de3 şöyle bir bilgi yer almal<tadr: "Bir kişinin annesi ile baba tarafindan dedesi bulunsa, Zahiru'r-rivôye'de geçtiği gibi mirasta Id durumianna bala larak, nafakadan üç payda.. olmak üzere her ikisi de sorumlu olurlar:' 2 s Bu ildsi doğumla olan alcrabalardandrve anne, kişiye dededen daha yalnndr. Ancak burada yal<:nlğa değil varis olmaya itibar edilmiştir. -el-haniyye adl eserdeki şu fetvada da ayn durum söz konusudur: "Bir ldşinin annesi, baba tarafindan dedesi ve öz kardeşi bulunsa, EbU Hanife'ye göre bu durumda nafaka sorumluluğu sadece dedeye ait olur. Bu, Hz. Ebubekir'in (r.a.) görüşüdür." 26 O, anne ve dedenin her ilcisinin devarislik ve doğumla olan yalanlardan olma hususlarnda müşterek olmalarna ve ayrca anne için daha yalun olma gibi bir tercih sebebinin bulunmasna rağmen, nafaka sorumluluğunu sadece dedeye yüklemiştir. Yine şu durumlar, temel kuraln karşsnda ortaya çkmalctadr: 20 Dede, kendisinden üst srada yer alan oğlun oğlu bulunduğu için asabe olarak mirasç olamaz. Baba olmadğ için dede onun yerine geçer ve sadece muayyen hisse olan altda bir orannda bir pay hak eder. oğlun oğlu da asabe olarak geri kalan altda beşlik ksm alr. Bk. Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hukul:u, s. 95, 56, Kasili, a.g.e., V, Kiidilifu (v. 592/96), Feteva-i Kadilan, I, 449, Beyrut 393/973. (Feteva-i Hindiyye'nin kenarnda basl olan bu eser "Feteva'l-Haniyye" olarak da bilinmektedir.) 23 Burhanu' ş-şeria', ez-za/ire, vr. 8/a. 24 Ölenin kz veya erkek evlad, oğlunun kz veya erkek eviad ve daba aşağya doğru oğul oğullarnn eviad bulunmadğndan, ölenin kardeşi de olmadğ için arne mirastan üçte birlik bir pay alr. Dede de üst sradan kendisini hacbedecek başka bir adabe olmadğ için asabe olarak geri kalan üçte ikilik ksm almay hak eder. bk. Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hukuku, s. 95, 99, Serabsi (v ), el-mebsfit, V, , Beyrut 409/ Kiidilifu, Feteva-i Kadilan, I, 450.

8 448 ibn Abidin -Bir kişinin her ikisi de zengin olan kz Vf! oğlu bulunsa, ez-zahfre'da geçtiği gibi 2 7, iki rivayerin en belirgin olanna göre nafaka sorumluluğunu kz ve erkek evlat eşit olarak yüklenir. Her ne kadar ilcisi de yaknlk ve cüz'iyyette müşterek olup, tercih sebebi de bulunmadğndan, daha önce dede ve oğlun oğluyla ilgili meselenin gereğince mirastaki hisselerine itibar edilmesi gerekse de hüküm böyledir. Ayn şelcilde şu durum da temel kuraln karşsndadr: -Fakir lcişinin, biri kafir olan ilci tane çocuğu bulunsa, her ikisi de yalanlk ve cüz'iyyette eşit olmalda birlikte Iniras sadece Müslüman olan çocuğu almalcta olup, daha önce geçtiği üzere tercih sebebi olarak nirasa itibar edilmesi gereknesine rağmen, ona itibar edilmeyip, her ilcisi de nafal<:adan eşit olara!< sorumlu tutulurlar. -BedaV 8 Guny~9 ve diğer eserlerdelci şu durum da genel kuraldan istisna edilmiştir: "Bir kişinin annesi ve asabe olan amcas bulunsa, üç payda alnarak3 her ildsi de sorumlu olur:' Annenin yalanlğ doğumla olup amca için böyle bir şey söz konusu olmamasna ve ayrca annenin daha yalan olmasna rağmen burada mirastaki durumlarn göz önünde bulundurmuşlardr. Bana göre onlarn "mfras değil de yaknlk ve cüz'iyyet göz önünde bulunduru lur" sözüne şöyle cevap verilir: Bu kural, sadece füru üzerine vacib olan usulün nafakas için geçerlidir, yoksa usfrl üzerine vacib olan fürunun nafakas için değil. Her ne kadar Beddi've ez-zahfre adl eserlerde söylenenlerden akla ilk gelen bunun hila:fna olsa da yukarda yer verdiğimiz metinlerden bu sonuç zaten ortaya çkmalctadr. Yine onlarn "yaknlkta eşit olunursa tercih sebebi aranr" sözüne bunun,.fiiru ile birlikte usulün bulunmas şeklinde iki cihetten bir akrabalğn olduğu durum için söz konusu olduğu şeldinde cevap verilir. Mesela, babayla birlikte oğul ve dedeyle birlilcte oğlun oğlunun bulunmas gibi. Ancal< yalanlk tek yönden, yani oğul ve lazn bulunmas yahut birisi kafir olan ilci çocuğunun olmas gibi sadece füru cihaiyle olursa bu durumda bir tercih sebebi aranmaz. Çünkü Bedai' adl eserde şöyle geçmektedir~ " Oğul ve laz evlat nafakadan eşit bir şeldlde sorumlu olurlar. Zira nafakann 27 Burhanu'ş-şeria', ez-zalfre, vr. 79/b. 28 Kasaru, Bedai, v, Ebu'r-Reca Necmeddin Muhtar b. Mahmud ez-zilhidi (v.658/260), Gzmyetü'l-münye li tetmfmi'l-ğzmye, (Millet Kütüphanesi, kayt no: FE074, Müstensih: İbrahim b. Halil, 22 varak), vr. 58/b. 30 Ölenin kz veya erkek evlad, oğlunun kz veya erkek eviad ve daha aşağya doğru oğul oğullarnm eviad bulunmadğndan, ölenin kardeşi de olmadğ için anne mirastan üçte birlik bir pay alr. Amca da üst sradan kendisini hacbedecek başka bir asabe olmadğ için asabe olarak geri kalan üçte ikilik ksm almay hak eder. b k. Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hu!.:-h, s. 99, 74. Nafaka sorumluluklan da mirastaki hisselerine göre anne üçte bir, amca da üçte iki orannda taayyün eder.

9 Usul ve Füruun Nafakasyla ilgili Nakiller üzerine Bir inceleme 449 vücubiyet sebebi olan doğum hususunda eşittirler :'3' Şimdi sadece annenin dedeyle beraber bulunduğu durum ile annenin amcayla birlikte bulunduğu halle ilgili müşkülün izah geriye kald. Bu ild meseledeld durum, fiirlidald gibi değildir. Zira her ild meselede de fiirunun nafakasnn usul üzerine vacib olmas durumu söz konusudur. Müelliflerin "miras değil yalanlk ve cüz'iyyet göz önünde bulunduru lur" şeldindeld görüşlerini, usulün fiiru üzerine vacib olan nafal<a sorumluluğuyla tahsis etmemizle bu ild mesele, doğumla olan yalanlk ksmndan çkp, mahrem akrabalarn nafal<a mükellefiyetiyle alal<al mevzular arasna girmektedir. Şayet böyle bir tahsis yapmazsak, bu ild mesele için bir kural söz konusu olmayacal<tr. Bu ild mesele mahrem alaabalarn nafaka hulrukuna göre değerlendirildiğinde ortada başka yönden şöyle bir müşkül vardr: Anne, hem d ed e ve hem de amcadan daha yalandr. Halbuld sen, mahrem alaabalarda ilk önce yalanlğa sonra da varis olmaya balalacağn öğrendin. Çünkü daha önce Bedai adl eserden naldettiğimize göre doğumla olan alaabalar ile mahrem alaabalar arasnda yalanlk esas almr. Eğer bu hususta eşit iseler doğumla olan alaabalkta tercih sebebi aramr; mahremlerden olan alcrabalarda ise nirastald duruma balalr. Böylece nirastald durumun esas alnmasnn, yaknlkta eşitlil< olduktan sonra söz konusu olacağ bilinmiş oldu. Ancal< yul<ardald meselede anne, dede ve amcayla yalanlk balanndan eşit olmayp, çocuğuna onlardan daha yalandr. Hal böyleyken nasl olurda burada nirastald duruma göre hillrum verilir? Bu sorunun cevab şudur: Mahrem olan alcrabamn nafal<as hususunda yalanlktan sonra Inirastald duruma balalmas, görüşlerini al<tardğmz müelliflerin sözlerine aylardr. Çünl<Ü yul<arda yer verdiğimiz metinlerde ve diğer eserlerde görüleceği üzere onlar, mahrem alaabann nafal<a hulrulrunda sadece nirastald durumu göz önünde bulundurmuşlardr. Evet, anne tarafndan dede ile amcamn bir arada bulunmas durumunda, amca varis olmasna rağnen yalan olduğu için nafal<ayla dedeyi sorumlu tutmalar mesel esinde olduğu gibi, O alimierin konunun teferruatna dair görüşlerinin, baz durumlarda yaknlğ esas aldldarna delalet ettiği doğrudur. Böylece Bedai'deld "İlk önce yaknlk daha sonra mirastaki durum esas alnr" şeldindeld görüş ile metinlerde ifade edilen "mirastaki duruma balalr" şeldinde görüşün mutlal< bir kural olmadğ bilimniş oldu. Öyleyse yul<arda geçen ve diğer çelişen durumlar, üzerlerinde tereddüt bralrmayacal< bir.şekilde onlarn belirlediği kurallar ve verdilderi örnelder çerçevesinde iyice araştrmak gerelrmel<tedir. 3 Kiisiill, Bediii, V, 76.

10 450 ibn Abidin Onlarn bütün söyledilderini ve nafakann ahkarmyla ilgili fürf kitaplarnda zikrettiklerini araştrdm. Bunun neticesinde derim ki: ) Doğumla olan yaknlkta, varis olmaya değil de yaknlk ve cüz'iyyete itibar edilmesi mutlak bir durum değildir. Bu meselede ayrntlar söz konusudur. Faldr bir kişinin füruu bulunduğu zaman, burada nafal<ann vadb olmasnda cüz'iyyet ve yalanlk esastr. Yani onun bir başkasnn cüz'ü olmas veya başkasmn bu kişinin cüz'ü olmasm kastediyoruz. İşte bura.da varisolma durumu asla göz önünde bulundurulmaz. 2) Fürf ile birlikte usul olaral< ebeveyn ve dede birlikte bulunurlarsa, tearuz olduğunda tercih sebebine balalmakszn mirastaki durumlarna itibar edilir. Konunun örnelderi şu şeldldedir: -Mesela oğul ve kz evlat yahut ili tane erkek evlat bulunsa ve bunlardan birisi de kafir olsa nafaka sorumluluğu nirastald paylarna haklmal<szn her ildsine de eşit olarak yüldenir. Çünl<ü her hangi bir çelişld ve tercih sebebi olmal<szn her ildsi de yalanlk ve cüz'iyyette eşittirler. Bu yüzden mirastald durumlarna balalmaz. -Şayet kz evlat ile oğlun oğlu bir arada bulunsa, bu durumda nafal<a sorumluluğu sadece kza ait olur. Çünl<ü her ikisi de cüz' olup, varis olmada eşit olsalar bile yalanlktan dolay nafakadan kz evlat sorumlu olur. -Kz evladn çocuğu ve öz kardeş bulunsa nafal<a sadece kzn çocuğuna vacib olur. Çünl<Ü her ildsi de bir vastayla o kişiye ulaşmakta olup, her ne kadar miras tamamen kardeş alsa da onun (kardeşin) aksine kzn çocuğu cüz'iyyetten dolay tercih edilir. -Baba ve oğul bulunduğu zaman nafaka sorumluluğu oğla ait olur. Zira her ikisi de faldr olan zata yalanlk ve cüz'iyyet yönlerinden eşittirler. Bu durumda faldr kişinin, oğlunun malna sahip olma şüphesi bulunup ayn durum babasnn mal için geçerli olmadğndan do-lay nafal<ay teminde oğul tercih edilir. "' T i t Yukarda zikrettiğimiz çeşitli durumlarla ilgili örnelderin tamamnda, varis olma durumu hiç esas alnmamştr. -Dede ve oğlun oğlu bir arada bulunduğu durumda her ilcisi de nirastald paylar ruspetinde sorumlu tutulurlar. Çünl<Ü burada yaknlk, cüz' iyyet ve başka herhangi bir ellietten tercih sebebi bulunmayp hepsinde de eşit olduldar için zarurete binaen mirastaki durumlar esas almal< zorunda kalnmştr.

11 Usul ve FürCun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme 45 Buna delil, İmam Üsruşeni'nin (v. 632/234) Ahkô.mu's-siğô.r adl eserinde, Hassaf'n (v. 26/874) en-nafakô.t adl eserinin şerhinden32 naldettiği şu durumdur: "Fakir kişinin her ikisi de zengin olan kznn oğlu ile kznn kz ve bir de zengin kardeş( bulunsa, bu kişinin nafakaszndan çocuklarnn çocuklar sorumlu olur. Zira nafakada en yakn!dm ise ona balalr ve nafaka mükellefiyetinde çocuklar arasmda mirastaki durum göz önünde bulundurulmaz."33 Yine ayn kişi başka bir mevzuda şöyle demiştir: "Fakir kişinin nafakas, laz olsun erkek olsun fark etmez, kzlarnn çocuklar arasmda eşit olarak paylaştzrzlr. Çünkü çocuklar arasmda mirastaki duruma bakzlmayp sadece yaknlğa itibar edilir :'34 Böylece müellif, nafal<a sorumluluğunda mirasa itibar edilmemesi durumunu diğer yalanlar olmal<szn sadece fürunun bulunmasna tahsis etmiştir. Ayn şekilde daha önce belirttiğimiz üzere, metin sahiplerinin bu kural -yani mirasa değil de yalnnlk ve cüz'iyyete balalmasn- usulün, füru üzerine vacib olan nafakasa tahsis etmiş olmalar da buna delalet etmektedir. Kühistani'nin (v. 962/555)3s ve Mülteka Şerhi'nin3 6 ibaresi, usulün nafakasnda mirasa değil de yalanlk ve cüz'iyyete balalacağ şeklindedir Bu duruma, ez-zahfre adl eserin müellifnin şu sözü tezat teşkil etmez: "Ebeveyn ve çocuklar arasmda/d nafaka mükellefiyetinde temel kural, mirasa değil, yalanlk ve cüz'iyyete itibar edilmesidir."3 7 Çünkü bu kural, fürunun bulunduğu durumlar için şart koşmuştuk. Yol<Sa usulden birisinin bulunmayacağ şeldinde bir kural şart koşmadl<. Bazen füru bulunur, bazen de onunla birlikte usul bulunabilir. Bu durunda, d ed e ve oğlun oğlunun bir arada bulunmas misalinde olduğu gibi nafakadan her ikisi de sorumlu olur veya babayla oğlun bir arada bulunmas durumunda olduğu gibi nafakadan 32 Ebfi Bekr Ahmed b. Ömer el-hassaf eş-şey bam Kilabii 'n-nafakat, s. 73, (thk. Ebü 'I-Vefa Efgam), Beyrut, ts. (Diirü'l-K.itiibi'l-Arabl), (Ebfi Muhammed Hüsameddin b. Maz Ömer b. Aldülaziz Sadrüşşehid (v. 536/4), Şerlu 'n-nafakat adl eser ile birlikte); Bahsi geçen eser Sadrüşşehid'in verdiğimiz bu şerhi olup mezkfir atf, birkaç kelime farkl olmakla birlikte ayndr. 33 Bu eserde geçen ifadeler ayn olmakla birlikte sadece kzmm oğlu kzmn f...<z ifadeleri yerine oğlunun kz ile kznn oğlu ifadesi kullanlmştr. Elimizdeki nüshada ifade bu şekildedir. bk. Muhammed b. Mahmud b. el-hüseyn el-üsrfişeni, Alkamu 's-sğa; s. 94, (thk. Mustafa Samide, Beyrut), 48/997. :. el-üsrfişeni, Alkamuscsğa; s ; Şemseddin Muhammed b. Hüsameddin el-horasam Kühistiinl, Crimiii'r-mmuzfi şerhi'n-nukaye, I, 357,yy,ts. 36 Müellif eser ad vermemektedir. Kanaatirnizce bu eser Miilteka 'nn en meşhr şerhlerinden biri olan "Mecme 'u '-enlur" adl çalşmadr. Yukanda verilen bilginin bu eserde geçtiği yer için b k. Şeyhzade Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman, Mecme'u '-enlurfi şerli Milteka'l-eblw; II, 96, (thk. Halil 'Imriin el-mansfir), Beyrut 49/ Brhanu' ş-şeria', ez-zalfre, vr. 80/a.

12 452 ibn Abidin sadece füru sorumlu olur. Bundan dolay ez-zahfre adl eserin müellif "ebeveyn ve çocuklar" ifadesini kullanmştr. Yine şu durum da buna delalet eder: ez-zahfre adl eserin müellifi, bu leural zikrettikten sonra yukarda aktardğmz örnelcierde olduğu gibi verdiği misallerde muhald<ak fürudan birisine yer vermiştir. Böylece onun amacinn, bizim de zikrettiğimiz gibi, bu kural fiirfnun bulunduğu durumlara tahsis etmek olduğu ortaya çkt. Ancal< bununla birlikte metinlerin ifade tarzll?id, konuyu açldayş hususunda, daha sağlam ve oturakl olduğu da aşikardr. Çünkü onlar, nafal<a sorumluluğunu, tercih sebebi olmadğ durumlarda mirastalci payiara göre usul ve fiirf üzerine yüklemişlerdir. Daha önce verdiğimiz dede ile oğlun oğlunun bir arada olmas durumu buna misaldir. Böylece mirastalci tal<simatn temelde göz önünde bulundurulmamas hususu, nafal<ay sadece fürl.nun karşlamasnn gerektiği durumlar için söz konusu olduğu bilindi. Buradan şu durum açldğa kavuşmuştur: Falili lcişinin oğlunun oğlu ve kzmn kz bulunsa, yal<nlk ve cüz'iyyette ortal< olduldar için nafakay eşit olaral< yüklenirler. Oğlun oğlu varis olmasndan dolay tercih edilmez. Çünl<ü varisliği tercih sebebi olarak kabul etmek, çoculdar arasnda mirasta Id duruma göre bir sorumluluk yüklemek demek olur lci sen çoculdar arasnda mirasa itibar edilmeyeceğini daha önceden öğrenmiştin. Al<Si tal<dirde ilci çocuğundan birisi kafir olan lcişinin nafakas, yal<nlk ve cüz'iyyette ortak olup Müslüman evladn varis olma gibi art bir özelliğinin bulunmasndan dolay, sadece Müslüman eviada vacib olmas gerelcirdi. Halbulci aj.imler, nafakadan her ilci çocuğu eşit olaral< sorumlu tutmuşlardr. O alimierin apaçk beyanlarndan şu sonuç ortaya çkmştr: Çocul<lar arasnda, nafal<adan sorumlu olma hususunda mirastalci duruma asla haklmaz ve evlatlar arasnda varis olan, varis olmayana tercih edilmez. Buradan da Remli'nin Bahr haşiyesindelci "oğlunun oğlu ile laznn Jazz bulunan birisinin nafakaszndan tercih sebebiyle oğlunun oğlu sorumlu olur"3 8 ifadesinin, aj.imlerin söyledilderine muhalif olduğu ortaya çkt. ez-zahfre'de geçen "yalanlzkta eşit olunursa tercih sebebi olan, n"afakadan sorumlu olur"3 9 şeklindelci ifadede müellifin mal<sad, fürt.nun bir ksmmn diğerine tercih edilmesi değil, füruyla birlilcte yalonllcta eşit olan diğer alaahalardan birisinin bulunmasdr. Mesela babayla oğlun bir arada olmas gibi. Burada tercih sebebine bal<lr. Aksi tal<dirde bu durum ilci evlattan birisinin kafir olduğu meseleyle tezat teşkil eder. Bu hususu i)rice anla! ~ 38 Renili (v. 08/670), Mazharii'l-Hakaiki'l-Hafiye mine'l-ba/ru'r-raik, (yazma, 202 varak, Süleymaniye Kütüphanesi Klç Ali Paşa bölümü, demirbaş no: 343) v: I 00/a. 39 Burhanu'ş-şeria', ez-zalfre, vr. 80/a

13 UsOI ve FürOun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme 453 Bu temel kuraldan şöyle bir hüküm ortaya konulabilir: Şayet faldr ldşinin babas ve oğlunun oğlu bulunsa, nafakadan sadece baba sorumlu olur. Çünkü tercih sebebine, her ellietten eşitlik olduğu durumlarda müracaat edilir. Halbuld burada baba, faldr ldşiye oğlun oğlundan daha yalnndr.. Metin sahibi alimierin sözü şöyledir: "Babaya, oğlunun nafakasz hususunda başka hiç ldmse ortak olmaz." Bütün bu hususlar, faldr ldşinin füru.sunun bulunduğu durumlar için geçerlidir. Şayet doğumla olan yalanlar arasnda fürc.dan birisinin bulunmayp usulden bir veya daha fazla sayda ldşilerin bulunduğu durumlara gelince -ister diğer yalan alaahalardan birileri bulunsun ister bulunmasn fark etmez- usulle alakal mevzulara zevilerhamla ilgili ~uraln altnda yerverilmesinden dolay onlar için söz konusu olan kural geçerlidir Id bu da nirastald durumun göz önünde bulundurulmasdr. Bununla birlikte daha önce bildirdiğimiz üzere bu kural mutlal< olmayp, baz meselelerde alimler buna itibar etmemişlerdir. Zaten bu meseledeld şüphelerin kaynağ da budur. Alimierin bu mevzuyla ilgili hükümleri açldadldar ldtaplarndan alnmal< suretiyle, fürudan hiç lamsenin bulunmadğ durumlarda usllile ilgili meseleler için genel bir kural belirtmek gereldrse, biz deriz Id babann bulunduğu veya her birinin varis olduğu durumlar hariç, alimler böyle bir durumda yalanlk ve cüz'iyyete itibar etmişlerdir. Şayet baba varsa nafal<adan sadece o sorumlu olur. Şayet herkes varis ise o zaman zevilerhamda olduğu gibi, mirastald duruma itibar edilir. Bütün bunlar alimierin söyledilderinden alnmştr. İçlerinde varis olmayan birisi bulunduğu durumda, yalanll< ve cüz'iyyete itibar edilmesi mevzusuna gelince; Gunye'de geçtiği üzere faldr kişinin annesi ve anne tarafndan dedesi bulunsa, nafakadan anne sorumlu olur.4 Yani anne, çocuğa olan yalanlğnn yannda bahsi geçen dedede bulunmayan mirastan pay almas sebebiyle tercih edilir. Hayru'r-Remli'nin Bahr haşiyesinde şöyle geçmektedir: "Dedeler ve nineler bir arada bulunsa bunlardan biri fakir kişiye bağl (idlô.) 4 olmasa bile, en yalan olana nafaka sorumluluğu yüklenir." 42 Şu durum buna örnektir: 40 Ebu'r-Reca, Gmyetii '-Miinye, vr. 58/b. 4 Burada bağl olmak ile ifade edilen husus, salili- gayri salili dede/nine ayrnudr. Babann annesinin b.abas gibi araya kadnn girdiği dedelere gayri salili dede; babann babas, babann babasnn babas gibi araya kadmn girmediği dedelen;: de salili dede denir. Gayri salili d ed eler sadece zevi '-erharr olarak viiris olabilirler. Miriista durum bu olmakla birlikte nafakada böyle bir ayrun söz konusu değildir. Nafakada sras geldiğinde ve şartlar oluştuğunda karşlkl nafaka yükümlülüğü bulumnaktadr. Ayrntl bilgi için bk. Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hulcut.:u, s. 56; Uzunpostalc, Mustafa "Dede", DİA, IX, 74-75, İstanbul Rernli, Mazlarii'l-Hakaik, vr. 0/b.

14 454 ibn Abidin -Fakir kişinin anne tarafndan dedesi ve babasmn babasmn babas olan bir dedesi birlikte bulunsa, varis olmamasna rağmen nafakadan, daha yakn olmas sebebiyle anne tarafndan olan dedenin sorumlu olmas gerekir. Halbuki anne tarafndan olan d ed e, baba tarafndan olan d edenin aksine anne tarafndan olmas sebebiyle bu ldşiye bağl değildir. 43 Gunye'de de ayn şekilde şöyle gelmiştir: "Bir kişinin anne tarafindan dedesi ile amcas bir arada bulunsa, nafakadan dede sorumlu olur." 44 Yani dede cüz'iyyetten -ki bu da faldr ldşinin dedenin cüz'ü olup, amca için böyle bir durumun söz konusu olmamasdr- ve yaknlktan dolay -ki bu da dedenin sadece anne ile faldr ldşiye ulaşmas, amcamn ise önce babann babas sonra da baba ile bu kişiye bağl olmas durumudur- dede tercih edilir. Amca tek başna miras alsa da dede nafakada öne geçirilir. Hdniyye adl eserde ise şöyle geçmektedir: "Fakir kişinin baba tarafindan d ed esi ve öz kardeşi bulunsa, na fa ka mükellefiyeti d ed eye ait olur :' 4 5 Yani yala.nlkta eşit olsalar da dede cüz'iyyet ve mirastaki durumundan dolay kardeşe tercih edilir. Ben alinlerin, anne ve baba tarafndan olan ild d edenin mevcudiyeti durumunda olduğu gibi, yala.nlk ve cüz'iyyette eşit olmalda birlilcte, ilcisinden birisinin varisolduğu durumda -Id burada miras, onlardan birini tercih etmeyi gerelctiriyor- yala.nlktaki eşidilrten dolay tercih sebebi olarak mirasa balctldarn gördüm. O alinler, amca ve daymn bir arada bulunmas durumunda olduğu gibi, amcay hükmen daha yala.n kabul etmişlerdir. Kadihan'n, Şerhu camii's-sağir adl eserinde şöyle geçmelctedir: "Amca ve daynn bir arada olduğu durumda, hüküm açsndan, daha yakn olduğu için na fa ka sorumluluğu am c aya düşer :'4 6 Buradald hüküm açsndan maksat varisin day değil de amca olmasdr. Bunu ispat için alimlerin, doğumla olan alcraballda ilgili ifade ettikleri "tercih sebebi bulunmazsa, mirasta/d durum göz önüne alnr" şeldindeld sözleri yeterlidir. Burada her cihetten eşitlil< söz kon.usu olduğu için mirastan başka göz önüne alnlabilecek bir tercih sebebi bulunamad. " Ayn şekilde ilk bölümde Bedai'de de geçtiği gibi alimi erin, "ild yalan akrabadan birisi vdris olduğunda onun irsten dolay tercih edilmesi, ikisi de 43 Anne tarafndan olna dede, araya kadn girdiği için gayri sahih dede olmas sebebiyle idlii gerçekleşnenektedir. 44 Ebu'r-Reca, Gmyetii '-Miinye, vr. 58/b. 45 Kldihii, Fetevii-i Kiidihiin, I, Ebü'l-Mehasin Fahreddin Hasan b. Mansur b. Mahmud K.iidihan, Şerl '-ciimii s-sağir. (Bu eserde nafakayla ilgili herhangi bir bölüm yok. Baktğnz iki farkl nüshada da konuyla ilgili herhangi bir ibare bulamadk. Müellifin eser adn yanlş verme ihtimaline binilen sk sk atfta buluoduğu Kiidihan'n Fetevii-i Kiidihiin adl eserinin de nafaka bölümünü de gözden geçirdik ancak bu eserde de böyle bir bilgiye rast gelmedik.)

15 U sol ve FürOun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme 455 varis olduğunda ise mirastald paylar orannda nafakayla sorumlu tutulmalarz"47 şeklindeki beyanlar da bu hususun ispatna delildir. Böylece bizim meselemizde4 8 anne tarafndan d edenin hilafna, varis olduğundan dolay baba tarafndan olan dedeye nafakann vacib olduğu or. taya çkt. En doğrusunu Allah bilir. Yaknlar arasnda baba varsa, dedeyle birlil<te bulunmas durumunda olduğu gibi diğerlerinden yakn olsa veya anneyle birlil<te bulunduğu durum gibi yakznlkta eşit olsa, her iki durumda da nafakadan baba sorumlu olur. Çünl<.ii bütün fkh kitaplarnda belirtildiği üzere, evladn nafakasnda başkas babaya ortak olmaz. Bedai'de müellif şöyle demel<tedir: "Dede ile baba birlikte bulunsa nafakadan daha yakn olmas hasebiyle baba sorumlu olur :' 4 9 Müellif yine şöyle demiştir: "Anne ve baba bulunduğu durumda, icmaen nafakadan baba sorumlu olir."so Nafakayla sorumlu olabilecek akrabalardan her birisinin varisolmas durumunda herkes mirastaki hissesi orannda sorumlu olur. Mesela anne ile asabeden birisinin bulunmas durumu bunun örneğidir. Bedai'de bu durumun örnekleri şu şekilde geçmektedir: -Anneyle birlil<te öz veya baba bir kardeş bulunsa nafakann üçte birini anne, üçte ildsini kardeş karşlar. -Anneyle birlikte öz veya baba bir kardeş oğlu bulunsa nafakann üçte birini anne, üçte ildsini kardeş oğlu karşlar. -Anneyle birlikte öz veya baba bir amca bulunsa nafakann üçte birini anne, üçte ildsini amca karşlar. s Haniyye5 2 ve ez-zahfre53 adl eserlerde şu şeldlde geçmektedir: -Faldr ldşinin annesi ve baba tarafndan dedesi bir arada bulunsa Zahiru'r-rivtiye'yes 4 göre nafakadan üç paydaylass anne ve dede sorumlu olur. Yukarda zikrettiğimiz temel kuralla ilgili olarak yapmş olduğumuz açldamalar, usulün bulunduğu ve onlarla birlil<te fürudan hiçbir ldmsenin 47 Kasful, Bedtii, V, Anne ve baba tarafndan iki dedenin bir arada olmas durumunda. 49 Kasam, Bedtii, V, Kasam, a.g.e., V, Kasam, a.g.e., V, Kiidihiin, Fetevli-i Kidihtin, I, Burhanu'ş-şeia', ez-zahire, vr. 8/a. s. Serahsl, el-mebsüt, V, Üçte birinden arne, üçte ikisinden de dede sorumlu olur. bk. 24 no'lu dipnot.

16 456 ibn Abidin bulunmadğ durumlarda geçerlidir. Alimlerin, yukarda zikredilen ayrntl açldamalar bunun delili dir. Allame Hayru'r-Remli'nin haşiyesinde geçen şu ifadeler de bunu desteldemektedir: "Alimlerimizin filah eserlerinden ortaya çkan şudur: Nafakayla sorumlu tutulacak kimseler varis olmadklar durumlarda yaknlk öne geçer. Eğer hepsi varis iseler yalanlk öne geçme sebebi değildir. Anne, amca ve dedenin birlikte bulunduğu durumda nafaka mükellefiyeti mirasta/d hisselerine göredir.''5 6 Lakin bu kural, daha önce de belirttiğimiz ve senin de tafsilatyla öğrenmiş olduğun ''füru bulunduğu zaman mirasa değil yalanlk ve cü'iyyete balalr" kural gereği ilirunun bulunmadğ durumlar için geçerlidir. Ayn şekilde yukarda geçtiği üzere, usulden babann bulunmamas şarh da vardr. Şayet sen şöyle bir itirazcia bulunacalc olursan; "Haniyye'de geçtiği üzere, fa/dr ldşinin annesi, baba tarafindan dedesi ve bir de öz kardeşi bulunsa; ayn zamanda Hz. Ebube/dr'in (r.a.) görüşü olan ve Ebu Hanife'nin de kabul etmiş olduğu "nafaka sorumluluğu sadece dedeye ait olur5 7 şeldindeld hüküm, senin yukarda verdiğin temel leuralla çelişmektedir. Çünkü bu örnekte usul ile birlikte akrabadan başka birisi de bulunmaktadr ve her birisi de varis değildir. Çünkü kardeş, dede bulunduğu için hacb olunmuştur. Bu yüzden yalcnwc ve cüz'iyyete balelnas gerekir. Bu durumda da dededen daha yalan olduğu için nafaka sorumluluğu tamamen annenin üzerine düşmesi icab eder. Şayet sen sadece usul olarak anne ve dedeyi ele alp hacb olunan kardeşi işe karştrmazsan, bu defa da kardeş hiç yokmuş gibi davrannale suretiyle nafakann üçte biriyle anne, üçte ikisiyle de dede sorumlu olmas gerekir:' Bu itirazna karşhl< biz deriz ki; Sadece Allah'tan yardm isteriz! Kardeşin bulunmadğ, sadece anne ile baba tarafndan dedenin bulunduğu bir meselede alimler, -daha önce de verdiğimiz gibi Zahiru'r-rivaye'de geçtiği üzere-5 8 nafakadan mirastald hisseleri olan anneye üçte bir, dedeye de üçte ild orannda bir sorumlululc yüldemişlerdir. Çünkü onlar, nafaka konusunda ded~yi babann yerine g~çirmemişlerdir. D ed e ile kardeşin birlikte bulunduğu duruma gelince, alimler burada dedeyi, baba yerine koymuşlardr. Çünkü bu meselede kendisi için nafalca teminini istediğimiz fakir öldüğü zaman dede, kardeşi mirastan hacb etmektedir. Bu durumunda dede, babann yerine geçtiği için baba varmş gibi kabul edildiğinden nafakadan o sorumlu olur. Bundan dolay faldr ldşinin 5 6 Reml!, Mazlarii'l-Hakaik, vr. 0/b. 5 7 Kl.dihiin, a.g.e., I, Serahsi, el-mebsüt, V,

17 Usul ve FürCun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme 457 baba tarafndan dedesi ve kardeşi bulunduğunda nafakadan d ed e sorumlu olur diye söyledik. Şayet bu ikisiyle birlikte anne de bulunsa, her ne kadar mirasta dedeye ortak olsa da, faldr ldşinin nafal<a sorumluluğundan anneye bir şey gerekmez. Zira sen böyle bir durumda d edenin kardeşi hacb etmesi sebebiyle baba yerine geçtiğini öğrenmiştin. Baba sağ olup da anneyle birlikte bulunduğu zaman, anne mirasta babaya ortal< olsa da nafal<adan ona hiçbir sorumluluk yoktur. Ayn şekilde baba tal<diren sağ kabul edildiği zaman da durum değişmez. Bu, alim ve fettah olan Allah'n (c.c.) bu meseleyi izahta bana gösterdiği bir yoldur. Üçüncü Bölüm Buraya kadar ortaya koyduldarmzdan ve anlattldarmzdan -ld onlarn tamam alimlerimizin usul ve füru eserlerinde ya açkça ifade ettilderinden veya delalet yoluyla işaret ettiideri bilgilerden alnmştr- konu senin için anlaşlr hale gelmiştir. Bununla birlikte her ild çeşidini de içine alarak doğum yalanlğ için kapsayc bir kural sana vereceğiz. Böylece kendisine müracaat edildiğinde meselenin bağlanacağ bir kural olmuş olacaktr. Aslnda bu da yine yukarda geçen görüşlerin genelinden ortaya çlrmaktadr. Bilmedilderini insanoğluna öğretenden yardm isteyerek derim ld: Bil ld doğumla olan yalanlkta alaahalardan bulunan ldşi ya tek başna olur ya da daha çok ldşiyle olur. Buna göre:. Şayet bu kişi tek başna ise durum açktr; vücfbiyet şartlan oluşmuşsa nafaka sorumluluğu ona ait olur. 2. Eğer bu yaknlar birden fazla iseler o zaman şu durumlar söz konusu olabilir: a) Bunlar sadece fürfrdan olur. b) Veya füru ile birlikte yalan alaahalardan olur. c) Yahut füru ve usul birlikte bulunur. d) Veya fürfr, usul ve yalan alaaba bir arada olur. e) Veya sadece usul bulunur. f) Ya usul ve yalan alaaba birlil<te bulunur. g) Ya da sadece yalan alaabadan olurlar. Böylece yalanlarn bulunabileceği bütün halleri vermiş olduk. Ancal< burada usul ve fürfrdan oluşan doğumla olan yalanlar arasnda bulunmama-

18 458 ibn Abidin sna rağmen son maddeyi zikretmemizin ve hillrmünü izah edecek olmamzn sebebi, alda gelebilecek bütün ksrnlara yer vermektir. Şimdi bu maddeleri srasyla açklayalm. a) Sadece fürldan yalcnlar varsa bu durumda yalnz yalcnlk ve cüz'iyyete balalr. Yani yalcnlk hususunda farld iseler, cüz'iyyet yönünden en yalan olana itibar edilir. Böyle bir durumda nirastald hisselere hiçbir şekilde itibar edilmez. -Fakir bir ldşinin ild tane çocuğu olsa velev ki bunlardan birisi Hristiyan ya da kz ol;un fark etmez, nafakadan ayn oranda sorumlu olurlar. ez-zahzre'de böyle geçmektedir.s9 -Fakir bir Itimsenin oğlu ve oğlunun oğlu bulunsa, yalcnlğndan dolay nafakadan sadece bu ldşinin oğlu sorumlu olur. Bedai'de böyle geçmektedir. 60 -Yine böyle birisinin kz ve oğlunun oğlu bulunsa, yalan olduğu için nafal<adan sadece kz evlat sorumlu olur. ez-zahlre'de bu şekilde geçmektedir. 6 Ayn şekilde bu kurala istinaden, oğlun oğlu ile kzn laz, yaknlk ve cüz'iyyette eşit olduğundan, oğlun oğlu varisolmas hasebiyle tercih edilmeniştir. Zira alimler bu hususu "evlatlar arasmda mirasa itibar edilmez" şeklinde açldanşlardr. Aksi durum söz konusu olsayd, daha önce de geçtiği üzere nafakann üçte birinden kz, üçte ilcisinden de erkek evlat sorumlu olurdu ve Hristiyan olan evlat için de nafaka sorumluluğu olmazd. b) Fürl ile birlikte yalan alcraba bulunursa, ayn şeldlde yalanlk ve cüz'iyyete balalr. Yani yalanlk ve cüz'iyyetin her ildsi veya bir tanesi göz önünde bulundurulur, mirasa balalmaz. Böylece yalan alcraba, fürlnun cüz'iyyeti sebebiyle sakt olur. -Mesela faldr bir ldşinin kz ve öz kz kardeşi bulunsa her ikisi de varis olmasna rağmen nafakadan sadece laz evlat sorumlu olur. Bedai 62 ve ez-zahfre'de 6 3 böyle geçmektedir. Kz kardeş o kişinircüz'ü olmamas ve kz evladn daha yalan olmas sebebiyle laz kardeşin nafaka sorumluluğu yok: tur. -Hristiyan oğul ile Müslüman olan kardeş bir arada bulunursa nafal<adan yalnz oğul sorumlu olur. Miras tamamen kardeş alsa da durum 59 Burhanu'ş-şeria', ez-zalfre, vr. 80/b. 60 K.asilll, Beddi, V, ' Burhanu'ş-şeria', a.g.e., vr. 80/b. 62 Kiisani,Bedai, V, Burhanu'ş-şeria', a.g.e., vr. 80/b.

19 U sol ve FürOun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme 459 böyledir. ez-zahfre'de böyle geçrriektedir. 6 4 Bu örnekte yalnnlk ve cüz'iyyet tamamen oğla ait olduğundan dolay nafaka sorumluluğu da ona ait olur. ---,-faldr kişinin kznn çocuğu ile öz kardeşi bir arada bulunsa, varis olmamasna rağmen nafal<adan lazn eviad sorumlu olur. ez-zahfre'de böyle geçmektedir. 65 Yani her ildsi de fakir ldşiye bir vastayla ulaştldar için yaknlktaeşit olup, burada cüz'iyyet kzn çocuğuna aittir. Yakn alcraba (havaşi) ile kastedilen, nesep sütunundan yani usul ve fürfrdan olmayandr. -ez-zahfre'deld şu örnek de bu kurala dahildir: Bir ldşinin kz ile nevla'l-atakas bulunsa, her ildsi varis olsa da nafal<adan sadece kz evlat sorumlu olur. 66 Zira bu örnekte yalanlk ve cüz'iyyet ona mahsustur. c) Faldr kişinin yalan olarak usul ve füru bir arada bulunursa bu durumda yaknll< ve cüz'iyyete baklr. Eğer bunlar yeterli olmazsa tercih sebebine balalr. Bu da yeterli alnazsa o takdirde rnirastald durumlarna itibar edilir. -Bir ldşinin babas ve oğlu bulunsa "sen ve maln babana aitsiniz" 6 7 hadisine binaen tercih sebebiyle nafakadan oğul sorumlu olur. Bedô.i 68 ve ez-zahfre'de 6 9 böyle geçmektedir. Yani her ildsi de yaknll< ve cüz'iyyette eşit olurlarsa durum bu şeldldedir. Ayn husus faldr ldşinin annesinin ve oğlunun bulunduğu durum için de geçerlidir. Zira metinlerde alimler şöyle demektedir: "Çocuğa, ebeveyninin nafakasznda hiç kimse ortak olmaz." Bahr adl eserde müellif şöyle demektedir: "Çünkü ebeveyn için oğlun malzyla ilgili hadisin teviliyle birnass söz konusudur. Ve yine çocuk, ebeveyne insanlar içinde en yakn olan kişidir."7o Bu durum zannedildiği gibi babaya has olmayp anne için de geçerlidir. -Dede ile oğlun oğlunun bulunduğu dururnda Inirastald oranlar ruspetinde altda bir ile dede, altda beşi ile de oğlun oğlu sorumlu olur.7' Çünlru yalanlkta her ilcisi de eşit olup mirastan başka tercih sebebi de bulunmamaktadr. Bedai'de böyle geçmektedir.'p- "' Burhanu'ş-şeria', a.g.e., vr. 80/b. 65 Burhanu'ş-şeria', a.g.e., vr. 80/b. 66 Burhanu'ş-şeria', a.g.e., vr. 80/b. 67 Ebu Diivud, "Büyü", 79; İbnu Miice, "Ticiiriit", Kiisiini, a.g.e., V, Burhanu'ş-şeria', t:i.g.e., vr. 79/b. 70 İbn Nüceym, Balm"i 'r-riiik, IV; bk. Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hu!.:uku, s. 62, Kiisiini, Bediii, V, 78.

20 460 ibn Abidin -Faldr bir ldşinin babas ile oğlunun oğlu yahut laznn laz bir arada olduğu durumda hüküm, nafakadan babann sorumlu olmas şeldindedir. Çünkü cüz'iyyette baba daha yalan olduğu için eşitlik söz konusu olmaz, yalanlk şeldinde bir tercih sebebi bulunmal<tadr. Bu mesele ez-zahfre ve Beddi'den alnan yul<:ardald kurala dahildir. Ayn şekilde metin sahibi alimlerin "babaya, oğlunun nafakasz hususunda hiç kimse ortak olmaz" şeldinde beyan ettiideri kuraln kapsamna da girmel<tedir. d) Usul, füru ve yalan akrabann bir arada bulunduğu durumdur. Bunun hükmü üçüncü losnn hükmü gibidir. Çünlru sen, fürunun cüz'iyyet ve yalanll<tan dolay tercih edilmesiyle yalan alaabay düşürdüğünü öğrenmiştin. Böylece sanlu usul ve fürudan başka ldmse yokmuş gibi oldu. B\ durum ayn üçüncü lasmdald gibidir. e) Sadece usulün bulunduğu durum. Eğer usul arasnda baba varsa o zaman nafal<:adan sadece onun sorunlu olacağ haldancia söze hacet yol<tur. Zira flah ldtaplarnda geçtiği üzere babaya, oğlunun nafakas hususunda hiç ldmse ortal< olmaz. Babann bulunmadğ duruma gelince, burada ild ihtimal söz konusudur: Ya usulün bir lasm varis olur, ya da hepsi varis olur. Birincisinde {usulün bir losnnn varisolduğu durumda) cüz'iyyet balamndan en yalan olana balalr. Gunye'de geçtiği üzere faldr ldşinin annesi ve anne tarafndan d ed esi varsa nafakadan anne sorumlu olur. Zira anne daha yalan dr. 73 Renli'nin Haşiyesi'nde şöyle geçmel<tedir: "Dedeler ve nineler bir arada bulunduklarnda onlardan biri, varis olmasn gerektirecek bir viiadet bağna sahip olmasa bile 74 nafaka sorumluluğu en yalan olan dedeye veya nineye düşer." 7 5 Şayet nafal<:aya muhtaç olan faldrin usulünden olan ldşiler (d ed eler ve nineler) varis alanyla olmayan yalanll<ta eşit konumda iseler, alimierin söyledilderinden anlaşldğ üzerevaris olan tercih edilir. Beddi'de geçen "doğumla olan akrabalzkta tercih sebebi yoksa mirasa itzbar edilir" 76 ifadesiyl~ bu husus açl<tr. -Şu misal bu kurala göredir: Bir ldşinin anne tarafndan dedesi ile baba tarafndan dedesi bulunsa, mirastald duruma itibar edilerek nafakadan sadece baba tarafndan olan dede sorumlu tutulur. ~ l 73 Ebu'r-Reca, Gzmyetii'l-Miinye, vr. 58/b. 74 Burada daha önce hakknda bilgi verdiğimiz gayri sahih dede/nine ile ilgili husus söz konusudur. bk. 24 no'lu dipnot. 75 Remli, Mazlan i '-Hakaik, vr. 02/b. 7 6 Kasiini, a.g.e., V, 76.

21 Usul ve FürCun Nafakasyla ilgili Nakiller Üzerine Bir inceleme 46 İldnci duruma gelince, yani usulden bulunanlarn hepsi varisolduğu zaman kastediyorum, mirastaki oranlarna göre sorumlu tutulur lar. -Mesela, anne ile baba tarafndan olan dede bir arada bulunsa, nafakadan üç paydayla 77 her ildsi de sorumlu tutulur. Zahiru'r-rivdye,7 8 Haniy. ye79 ve diğer eserlerde bu şeldlde gelmiştir. f) Usul ve yakn akrabalarn birlikte bulunmas. Bu ild gruptan birisi varis değilse, cüz'iyyetin tercih sebebi olmas dolaysyla nafal<adan sadece usulden olan alaaba sorumlu olur. Mirasta da ortal< değiller Id miras oranlarna itibar edilsin. Bunun için usulden olan alaaba, nafal<a sorumluluğu için tal<dim edilir. ister usulden birisi varis olsun isterse onunla birlikte olan diğer yakn alaaba varis olsun durum değişmez. Birinci durumun (usulün tek varis olmas) misali Haniyye'de geçtiği üzere şöyledir: -Faldr ldşinin baba tarafndan dedesi ile öz kardeşi bulunsa nafakadan dede sorumlu olur. 80 ilcinci durumun (usulle birlikte yakn akrabann varis olmas) misali ise Gunye'de şöyle geçmektedir: -Anne tarafndan dede ile amcann bir arada olduğu durumda nafakadan dede sorumlu olur. 8 ' Yani mirasçlkta müştereldik bulunmamasna rağmen her ilcisinde de dede, cüz'iyyet yönünden nafal<a sorumluluğunda tercih edilmiştir. Bu ild gruptan yani usul ve yakn alaabadan bulunanlarin hepsi varis ise o zaman nirastald duruma göre bir nafaka sorumluluğu yüklenilir. -Anne ile birlil<te asabeden olan kardeş veya kardeş oğlu yahut amca bir arada bulunsa anne nafakann üçte birinden diğer asabe olan ise üçte ilcisinden sorumlu olur. Bedli'de böyle geçmektedir. 82 Bu grupta, mirasç olsun olmasn usulden olanlar birden fazla iseler, o tal<dirde beşinci gruba ait kurallar onlara uygularz. -Mesela birinci örneğimizde anne tarafndan olan dede, baba tarafndan olan dedeyle birlikte bulunsa mirastan dolay tercih edileceği için, baba tarafndan olan dedeyi öne geçiririz. 77 Üçte birinden anne, üçte ikisinden dede sorumlu tutulur. bk. Aktan, Mukayeseli İslam Miras Hukuku, s.l Serahsi, e/-mebsiit, V, Kadihiin, Fetevii-i Kiidiliin, I, Kiidiliiin, a.g.e., I, Ebu'r-Reca, Gmyetii'I-Minye, vr. 58/b. 82 Kiisiini, Bediii, V, 78.