Ortak (Anonim) Halk Edebiyatı Hem Şiir, Hem Düzyazı Şeklinde Söylenmiş Türler

Transkript

1 Ortak (Anonim) Halk Edebiyatı Hem Şiir, Hem Düzyazı Şeklinde Söylenmiş Türler ÜNİTE 9 Yazar Yard. Doç. Dr. Muhsine HELİMOĞLU YAVUZ Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Tekerleme, bilmece, alkış, kargış gibi ortak (anonim) Türk halk edebiyatı türlerinin tanımlarını öğrenecek, Bu halk yapıtlarının hangi etik, sosyolojik, psikolojik, ekonomik nedenlerden temellendiğini görecek, Halk yaşamındaki önemli işlevlerini kavrayacak, Bu türlerin, yaşam gerçeklerini yansıtan bir ayna olduğunu görecek, Böylece yeri geldiğinde bu türlerden, eğitim-öğretim aracı olarak siz de yararlanacaksınız. İçindekiler Tekerleme Bilmece Alkış ve Kargış (Hayırdua ve Beddua) Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

2 Çalışma Önerileri Bu türlerden hangilerini, ne kadar bildiğinizi ve günlük yaşamda işlevsel olarak ne kadar kullandığınızı saptayınız. Bu türlerle ilgili öğrencileriniz arasında küçük bir soruşturma yapınız. Soruşturma sonucunda elde edeceğiniz verileri yazımlayınız (Yazılı veya sözlü kayıt ediniz). ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

3 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER Tekerleme Tanım: Uyaklarla elde edilen ses ve söz oyunlarıyla ve çeşitli çağrışımlarla birbirine bağlanmış, çoğunlukla, iç ahenk olarak şiir, şekil olarak düzyazı görünümlü, birbirini tutmaz gerçekdışı düşüncelerin sıralanmasıyla meydana getirilmiş sözlü bir halk edebiyatı ürünüdür. Konu: Tekerlemenin belirli bir ana konusu yoktur. Birbirine aykırı düşünceleri, gerçekdışı, olmayacak durumları biraraya getirip mantık dışı bir takım sonuçlara vararak şaşırtıcı bir etki yaratır. Böyle olunca da dinleyenleri şaşırtmak, eğlendirmek, keyiflendirmek için başvurulan ahenkli bir söz kurgusu olarak karşımıza çıkar. Bu özellikleriyle tekerlemenin, ilgiyi sıcak tutup anlatılacak olan anlatıya veya yapılacak olan eyleme dinleyicileri, katılımcıları hazırlamak gibi bir işlevi de vardır. Masal tekerlemelerinin bunun yanı sıra bir başka işlevi de masalın gerçekdışı, hayal ürünü olduğunu anımsatmasıdır. Türleri: 1. Masal tekerlemeleri 2. Oyun tekerlemeleri 3. Tören tekerlemeleri 4. Bağımsız (yalnızca söz oyunu değeri taşıyan) tekerlemeler Şimdi, bu türlerden en çok bilineni olan "masal tekerlemesi" üstünde duralım. Masal tekerlemesi: Masalın başında, ortasında uygun yerlerde ve sonunda söylenen, yerine göre uzunca ya da çok kısa (kimi kez birkaç kelimelik) kalıplaşmış bir takım sözlere verilen addır. Masalların çoğunlukla başında ve sonunda, bazen de ortasında yer alan bu tekerlemeler, anlatıma ayrı bir renk vermek ve dinleyenlerin ilgisini çekmek için, anlatıcının en büyük yardımcısıdır. Bunlar bazen uzun (özellikle baştakiler), bazen de çok kısa söz kalıplarıdır. Masalcı, asıl masala başlamadan önce bir takım karışık, şaşırtıcı, akıldışı olayları sanki, kendisi yaşamış gibi anlatır ve bir dengine getirip asıl masalın konusuna geçiverir. Tekerlemeler temelde şu üç özellik üstüne kurulurlar: a. Söz yinelemeleri b. Uyaklar c. Olağanüstülükler Şimdi, aşağıdaki iki örnekten birincisini, bu üç açıdan inceleyelim. Örnek 1: "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, cinler cirit oynarken eski hamam içinde. Enteşeden menteşeden, bir karpuzcu çıktı şu köşeden. Karpuzcudan karpuz aldım, baktım baktım bakakaldım. Sonra aldım bıçağı elime, karpuzun içine daldım. Başladım oymaya, ha oyuyorum, ha oyuyorum, ha oydum, ha oyuyorum, bir türlü sonunu bulamıyorum. En so- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

4 142 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER nunda bir küçük delik yaptım o delikten içeri daldım. Aman efendim neler görüyorum neler... Adıyla sanıyla, yeşiliyle alıylazümrüdüanka dedikleri durup durmuyor mu tam karşımda? Kafdağı'nın üzerinden süzülerek bana doğru geliyor, geliyor ha geliyor derken, tam yanıma inecekken, bir de baktım uzaklaştı, yeniden uçuşa vardı. O uçarken ben koşarken, ben koşarken o uçarken vara vara bir dağa vardık... Bir ulu dağ ki, aman efendim ne dağ, ne dağ... Dağ üstünde bir bağ, bağ dibinde bir dağ, daha nice tepe nice dağ. Derken derken bir de baktım ki bir değirmen, değirmende var üç merdiven. Merdivenlerden bir tanesi taş, bir tanesi toprak, bir tanesi tahta. Taş merdivenlerden çıktım, tahta merdivenlerden indim, toprak merdivenlere basa basa değirmene girdim. Girdim ki ne göreyim... Değirmencinin biri değirmen dönderiyor, karısı da oturmuş yün eğiriyor. İkisinin arasında var bir kara kedi, aman ne kedi, ne kedi... O kedideki gözler, o kedideki kaşlar, o kedideki burun, o kedideki tüyler ve o tüylerdeki pırıltı. Öyle bir pırıltı ki, burdan bakan ötelerdeki öteyi, Çini maçini görüyor. Kara kedinin boynunda da bir kocaman ben var. Aman efendim o nasıl bir ben ki ne ben... O bene baktıktan sonra, artık ne değirmenciyi gördüm, ne karısını gördüm, ne ona baktım ne buna, çıktım çardağa, taş attım çaylağa, sonra da aldım benli kediyi, düştüm yollara. Yollarda tozu dumana kattım, kedinin de ensesine bir toka attım, başladı miyavlamaya, öyle bir miyavladı öyle bir miyavladı ki, cümle alemi başına topladı. Kadın erkek, çoluk çocuk her biri başıma bir taş attı, tümü bir ağızdan bağrıştı, korkudan şaşırdım, Kafdağı'ndan aşırdım. Göründü dağlar, üzümlü bağlar. O bağlara varalım, dağa taşa konalım, hemen şimdi şuracıkta duyulmadık, işitilmedik güzelce bir masal kuralım..." Bir masal başlangıç tekerlemesi olan bu tekerlemeyi, anlatım yönünden canlı ve ilginç kılan başlıca ögeler, şöyle saptanabilir: a. Yinelemeler: içinden, içinden, içinden - 3 karpuz, karpuz - 2 baktım, baktım - 2 ha oyuyorum, ha oyuyorum - 2 neler, neler - 2 geliyor, geliyor - 2 o uçarken, o uçarken - 2 ben koşarken, ben koşarken - 2 vara, vara - 2 ne, ne - 2 dağ, dağ - 2 nice, nice - 2 bağ, bağ - 2 dağ, dağ, dağ, dağ, dağ - 5 derken, derken - 2 bir tanesi, bir tanesi, bir tanesi - 3 merdivenlerden, merdivenlerden - 2 basa, basa - 2 kedi, kedi, kedi - 3 kedideki, kedideki, kedideki, kedideki - 4 ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

5 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER 143 o, o, o, o, o - 5 ben, ben, ben, ben, ben - 5 ne, ne, ne, ne - 4 gördüm, gördüm - 2 miyavladı, miyavladı - 2 b. Uyaklar: enteşeden-menteşeden-köşeden aldım-bakakaldım-daldım oyuyorum-bulamıyorum adıyla-sanıyla-yeşiliyle-alıyla derken-inecekken uçarken-koşarken bağ-dağ derken-değirmen-merdiven çıktım-indim-indim-girdim döndürüyor-eğiriyor çardağa-çaylağa-yollara çıktım-attım-kattım-attım miyavladı-topladı-attı şaşırdım-aşırdım dağlar-bağlar varalım-konalım-kuralım c. Olağanüstülükler: Eski hamamda cinlerin cirit oynaması. Karpuzun içinde, Zümrüdüanka'nın durması. Karpuzun içinde çıkılan yolculuğun, bir dağda sonuçlanması. Kara kedinin tüylerinin parıltısından, Çin'in maçinin görülmesi. Ensesine vurulan kedinin, cümle alemi başına toplaması. Masal kahramanının Kafdağı'nı aşması. Bu tekerlemede yer alan toplam sözcük sayısı: 314 Yinelenen sözcük sayısı: 61 Kendi içlerinde uyaklanan sözcük sayısı: 44 Olağanüstü olay sayısı: 6 Bu sayısal veriler, tekerlemedeki anlatımın neden bu kadar renkli ve canlı olduğunu, yeterince açıklıyor sanırız. Örnek 2: "Bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde kalbur saman içinde, o zaman idi ki bitten binek, pireden yedek, çavdardan kalkan, çöpten kargı olurmuş. Bu hal ile düştüm yola, vara vara vardım bir Çamlıbel'e. Çamlıbel'de çamur dizde, yetmiş karga beni görünce hep bir ağızdan, gelen ağamız giden ağamız demezler mi? Armudu taşlayalım, dibinde kışlayalım, uzun sözden birisi, ala tavşan derisi, müsaade ederseniz masala başlayalım." AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

6 144 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER "Bir varmış bir yokmuş" veya "evvel zaman içinde kalbur saman içinde" diye başlayan bu tekerlemeler, masal olaylarının geçtikleri zamanın bir "bilinmeyen zaman" olduğunu ve çok eskilere dayandığını anlatması bakımından işlevseldir. Ayrıca, yine baştan söylenen bu tür tekerlemeler masalın gerçek olmadığını, eğlendirmek, ders vermek amacıyla uydurulduğu konusunda dinleyenleri uyarmak işlevini de amaçlar. Sonunda söylenenlerin işlevi ise, her şeyin olumlu, masal kahramanlarının gönlünce sonuçlanıp mutlu sona varıldığını belirtmek ve dinleyenlere de iyimserlik, umut aşılayıp "iyilerin iyilik, kötülerin kötülük bulacağı" iletisini vermektir.bu nedenle de çoğu zaman, özetleyici tek bir cümleden oluşur. "Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine" gibi. Bazen de anlatıcı, masalın sonunda anlatan, dinleyen ve söyleyen arasında paylaşılmak üzere gökten üç elma düştüğünü varsayar. Ayrıca kendisinin de orada bulunarak, bu olaylara tanık olduğunu belirtir. Örneğin: "Bu masalı anlatan da düğünde oynaya oynaya, bugüne kadar gelmiş". Bu üç elmanın hepsini bir söz oyunuyla kendisine ayıran anlatıcılar da vardır. Örneğin: "Kırk gün kırk gece düğün ettiler. Geçen gün ben de uğradım. Bana da üç elma verdiler. Birini bana, birini Bölükbaşı'nın Yılmaz'a (Bu masalı anlatanın kendi adıdır), birini masalı söyleyene". Bazı masallarda ise istenen bu üç elma, "28-Küçük kardeş" masalının sonuç tekerlemesinde olduğu gibi yerini "kuru üzüm"e bırakır. "Masalımız gitti şambayata, bir tabak kuru üzüm gele bu cemaata". Zaman zaman masalın ortasında yer alan ve kahramanların "Derelerden sel gibi, tepelerden yel gibi" geçtiklerini veya "Az gidip uz gidip dere tepe düz gittik"lerini belirten tekerlemeler ise masal olaylarının geçtiği o uzun zamanları kısaltmak içindir. Örneğin: "Az gidip uz giden, dere tepe düz giden oğlan, sonunda bilmediği bir ülkeye varmış". Bazı masalların sonu da "Onlara kömür, bize uzun ömür" diye biter. Anlatıcının araya girip "ölenle ölünmez" gibi, kendi görüşlerini söyleyerek dinleyenleri yönlendirdiği de olur. 2. Bilmece Tanım: Çeşitli doğa olaylarını, yaşama ait soyut ve somut hemen hemen her olguyu, çeşitli çağrışımlarla tanımlayan ve çoğu zaman da yanıtlarını bu çağrışımlarda gizleyen, kalıplaşmış sözlerden oluşan, ortak (anonim) bir sözlü halk edebiyatı ürünüdür. Bu söz kalıpları genellikle, sonları uyaklı sözcüklerden oluşan dizeler halinde söylenir. Düz bir söyleyiş biçiminde, tek bir cümleden oluşanları da vardır. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

7 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER 145 Örnek 1: "Binbir minare Dibi kenare Yüzbin çiçek bir lale" (Yıldız ve ay) Örnek 2: "Çam ağacını oyarlar İçine nağme koyarlar Ağlama tintonum ağlama Şimdi kulağını burarlar" (Saz) Örnek 3: "Köprüden gölgesiz geçer" (Ses) Görüldüğü gibi, birinci ve ikinci örnekteki bilmeceler a-a-b-a uyak düzeninde söylenmiş ve dört dizeden oluşmuştur; üçüncü örnekteki bilmece ise, tek bir cümleden oluşmuş düz bir söyleyiş biçimindedir. Bir bilmece çoğunlukla bir yanıt içerdiği gibi, kimi zaman da birden çok yanıtı birarada içerir. Örnek 4: "Gökten bir karpuz indirmişler On iki dilime bölmüşler On birini yemişler Birine haram demişler" (Yıl, 12 ay, 11 ay, ramazan ayı) Görüldüğü gibi, bu bilmecedeki her dizenin ayrı bir yanıtı vardır. Somut kavramları, olguları içeren bilmecelerin yanı sıra, soyut kavramları, olguları içeren bilmeceler de vardır ve elbette, bunların yanıtlarını bulmak daha zordur. Örnek 5: "Şıpıl şıpıl sudan geçtim Şıpırtısını duymadım Yeşil çimen üstünde kumaş biçtim Kırpıntısını bulmadım" (rüya) Türleri: Bilmeceleri içerdikleri konulara göre şöyle sınıflandırabiliriz: 1. Somut Konulu Bilmeceler a. Doğa olaylarını konu alan bilmeceler Örnek: "Dağdan gelir taştan gelir Bir azılı kaplan gelir" (sel) AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

8 146 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER b. Hayvanları konu alan bilmeceler Örnek: "Arşın ayaklı, burma bıyıklı" c. İnsanları konu alan bilmeceler Örnek: "Sırtında geçer maşası Onun hiç olmaz paşası" d. Nesneleri konu alan bilmeceler Örnek: "Altı demir üstü demir İçinde bir zalim emir" (tavşan) (çingene) (tüfek) 2. Soyut Konulu Bilmeceler a. Metafizik kavramları konu alan bilmeceler Örnek 1: Her şeyi görür, benzerini görmez" (Allah) Örnek 2: "Kaş ile gözden yakın Söylenen sözden yakın" (ecel) b. İnsana ve yaşama değgin soyut kavramları konu alan bilmeceler Örnek 1: "Buradan attım iğneyi Dolaştı geldi dünyayı" (gönül) Örnek 2: "Et et içinde Et fit içinde Dünya dümeni onun içinde" (akıl) Örnek 3: "Gitti gelmez Geldi gitmez" (gençlik-ihtiyarlık) Bilmeceler yalnızca hoşça vakit geçirmek için yaratılmış, bir eğlence aracı olan halk yaratıları değildir. Onlar aynı zamanda insanların bilgilerini, görgülerini, düş güçlerini, çağrışımlardan yola çıkarak bir sonuca, bir senteze varma yetilerini de sınayan ürünlerdir. Gerçek yaşamda, halk arasında, sorulan bilmeceleri bilemeyen tarafa, gücü oranında, gerçekleştirebileceği bir ceza verilir. Masallarda ise bilmecelerin işlevi çoğu zaman, yaşamsal bir önem taşır. Çünkü masallarda, örneğin padişah, sorduğu bilmeceyi bilemeyen masal kahramanının "kellesini uçurduğu" gibi, bilene de kızını verebilir ya da bir ülke veya bir hazine bağışlayabilir. Bilmeceler bazı topluluklarda, bireyin o topluluğa kabul edilebilmesi için bir "sınav", bir bilgi, görgü ve zeka ölçme aracıdır. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

9 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER 147 Kimi topluluklarda ise bilmecelerin, "iş verimi"ni arttırıcı bir işlevi vardır. Topluca çalışan insanlar, iş sırasında birbirlerine karşılıklı bilmeceler sorarak işi daha keyifli bir hale getirip yorgunluklarını unuturlar ve daha hızlı bir tempoyla çalışırlar (Çalışırken hep bir ağızdan türkü söylemek gibi). Sonuç olarak; bilmeceler de genellikle öteki halk edebiyatı ürünleri gibi ortak (anonim) dir, yani söyleyeni birey olarak belli değildir. Bilmeceler de yine öteki türler gibi yıllar, yüzyıllar boyu kuşaktan kuşağa, dilden dile aktarıla aktarıla günümüze kadar gelen ve geleceğe doğru da akıp giden bir gelenek-görenek, bilgi-birikim ırmağıdır. 3. Alkış ve Kargış (Hayırdua ve Beddua) Tanım: Bir toplumun maddi-manevi kültürünü, değer yargılarını, inançlarını yansıtan, kısa ve derin anlamlı kalıplaşmış sözlerdir. Bu söz kalıpları genellikle özgün (orijinal), etkileyici ve duygu yüklüdür. Çünkü bir sevinci, bir teşekkürü (alkışta) veya bir acıyı, bir öfkeyi, bir nefreti (kargışta) dile getirmek için söylenirler. Günlük konuşma dilimizde yer alan yalın ve etkili alkışlar, hem söyleyeni hem de söyleneni mutlu ederek bu ikili arasında (veya birey-topluluk arasında) olumlu bir iletişim sağlar. Örnek: "Allah utandırmasın", "Allah nâmerde muhtaç etmesin", "Allah analı-babalı büyütsün" gibi, kalıplaşmış alkışlardaki gönül alıcı içtenlik ve yoğunluk, uzun uzun söylenecek sözlerden çok daha etkilidir. Yeni doğan bir bebek için "analı babalı" büyümekten daha önemli ne olabilir ki... Bu hayırdua aynı zamanda, insan ruh sağlığı için temel bir "psikolojik gereksinim" olan karşılıksız, içten sevginin birincil derecede önemli olduğunu vurgulayan önemli bir söz kalıbıdır. Öyle, "laf olsun" diye söylenmemiştir. Yılların deneyimleri ve görüp geçirmişlikleri sonucu ortaya çıkmış bir "sonuç bildirgesi"dir. Evliliğin ömür boyu sürmesi gereken bir birliktelik olduğunu, dolayısıyla da önemli ve ciddi bir olgu olduğunu, yeni evliler için söylenen şu hayırduadan daha derin ve yalın hangi söz kalıbı anlatabilir ki... "Allah bir yastıkta kocatsın". Bir iç yangınını, bir acıyı, öfkeyi, nefreti, yansıtan kargışlar da en az alkışlar kadar özgün ve belki de onlardan çok daha etkileyicidir. Çünkü çoğu zaman acımasız, kıyıcı, yok edici anlamlarla yüklenen söz kalıplarından oluşurlar. Örneğin; çocuk sahibi olmanın, çocuk doğurmanın yaşamsal önem taşıdığı, çocuk olmadığı zaman ailelerin yıkılabildiği veya "kuma" gerçeğinin yaşandığı bir toplumun kadınına, şundan daha ağır, daha yıkıcı bir kargış, bir ilenç bir beddua edilebilir mi?... "Beşik dibinde oturmayasın", "Karnında görüp de kucağında görmeyesin", "Beşikte gör de eşikte görme". AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

10 148 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER Türleri: 1. Asıl Alkış ve Kargışlar Kısa, kalıp sözlerden oluşan ve konuşmayı renklendiren, güçlendiren bu türler çok tanınır ve kullanılırlar. Alkışa örnek: "Allah muradını versin", "Tuttuğun altın olsun". Kargışa örnek: "Gidişin olsun da gelişin olmasın", "Allah belanı versin". 2. Alkış-Kargış Değerinde Deyimler Bu türde daha özenilmiş bir söyleyiş biçimi, daha derin bir imge, düşünce ve çağrışım zenginliği görülür. Bu alkış ve kargışlar çok daha özel durumlarda kullanılırlar ve derin anlamlar içerirler. Örneğin sağlık sorunlarının çok güç çözüldüğü (zaman zaman da çözülemediği), insanların ihtiyarlık dönemlerinde ekonomik güvencelerinin bulunmadığı toplumlarda, bir insana edilebilecek en güzel hayırdualardan birisi şu olmalı sanırım: "Allah dipte yatırıp kapıya bakıtmasın" (Yatalak hasta olup kapıdan girecek bir ziyaretçiyi, bir yardımcıyı bekletmesin). Ses taklidi bir sözcükten yararlanılarak uyaklı bir şekilde, malını çalan bir hırsız için söylenen şu beddua da ahengi, etkisi, imgelem gücü bakımından ilgiye değer "Haram olsun hart olsun, kara ciğerine dert olsun". Alkışların daha gelişmişleri, insanların Tanrıdan bir şeyler istemek için bir yakarış aracı olarak yarattıkları "dinsel yakarış duaları"nı oluşturur. Bu dualar, Tanrıdan istenen dileğin türüne göre değişmekle birlikte, genellikle daha kapsamlı ve acındırıcı yakarışlardır. Örnek 1: Ya Rabbi... Kabrimi dar eyleme, işimi zor eyleme, kabirde beni şaşırtma, zebanileri başıma üşürtme". Örnek 2: "Malımız, canımız sana emanet, sen geri yolla Allahım sağ selamet" (Yola giden bir yakının ardından edilen dua). Alkışların, sözlü Türk halk edebiyatında önemli bir yeri olduğunu eski destanlarda ve hikayelerde de görüyoruz. Örneğin, Dede Korkut Hikayeleri'nin sonu hep "Dedem Korkut"un gelip bir hayırdua etmesiyle biter. Örnek: "Dedem Korkut gelip soylamış, görelim hanım ne soylamış: Ak bürçekli anan yeri Bihişt olsun. Ak sakallı baban yeri uçmak olsun. Hak yandıran çırağın yana dursun. Kadir Tanrı seni namerde muhtaç eylemesin Hanım hey...". Sonuç olarak, konularını tüm yaşamdan alan ve yüzyılların bilgi birikimiyle oluşup gelenek-görenekleri geçmişten geleceğe taşıyan söz kalıplarından oluşan alkış ve kargışların, bu oluşumları ve işlevleri nedeniyle, halk edebiyatı ürünleri içinde önemli bir yeri vardır. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

11 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER 149 Ayrıca, bir "dışavurum" yolu olarak kullanıldıkları için, önemli bir "psiko-terapi" aracı oldukları da gözardı edilmemelidir. Özet Hem şiir, hem düzyazı şeklinde söylenmiş, söyleyeni belli olmayan halk edebiyatı türlerinden olan tekerleme, bilmece, alkış ve kargışların toplumsal kültür yaşamımızda önemli bir yeri vardır. Belirli bir ana konusu olmayan tekerleme, birbirine aykırı düşünce ve olguları, gerçekdışı, olmayacak durumları biraraya getirip mantık dışı bir takım sonuçlara vararak şaşırtıcı bir etki yaratır. Bu özellikleriyle tekerlemenin, ilgiyi sıcak tutup anlatılacak olan anlatıya veya yapılacak olan eyleme dinleyicileri, katılımcıları hazırlamak gibi bir işlevi de vardır. Cümle sonları uyaklı olmakla birlikte, genellikle düz yazı biçiminde söylenirler. Bilmeceler çeşitli doğa olaylarını, yaşama değgin soyut ve somut hemen her olguyu, çeşitli çağrışımlarla tanımlayan ve çoğu zaman da yanıtlarını bu çağrışımlarda gizleyen, sözlü ve ortak halk edebiyatı ürünleridirler ve içerdikleri konulara göre sınıflandırılırlar. Alkış ve kargışlar ise; bir toplumun maddi-manevi kültürünü, değer yargılarını, inançlarını yansıtan, kısa ve derin anlamlı söz kalıplarıdır. Bu söz kalıpları özgün, etkileyici ve duygu yüklüdür. Bunlar da kendi içlerinde sınıflandırılırlar. Değerlendirme Soruları 1. Tekerlemelerin temel özelliği aşağıdakilerden hangisidir? A. Gerçek dışı ve şaşırtıcı oluşu. B. Gerçekçi ve alışıldık oluşu. C. Yalnızca masallarda bulunuşu. D. Yalnızca oyunlarda bulunuşu. 2. Bilmeceler genellikle aşağıdaki şekillerden hangisiyle söylenirler? A. Şiir şeklinde B. Düzyazı şeklinde C. Şiir-düzyazı ikisi birarada D. Şiir veya düzyazı şeklinde 3. Bilmecelerin konuları aşağıdakilerden hangisidir? A. Yalnız somut konular B. Yalnız soyut konular C. Somut ve soyut konular D. Yalnız nesneler AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

12 150 HEM ŞİİR, HEM DÜZYAZI Ş EKLİ NDE SÖYLENMİŞ TÜRLER 4. Alkış ve kargışların kaç türü vardır? A. Dört B. Altı C. İki D. Üç 5. Aşağıdaki özelliklerden hangisi tekerlemeye ait değildir? A. Ses yinelemeleri B. Uyaklar C. Olağanüstülükler D. Sıradanlıklar Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Başgöz, İlhan. Türk Bilmeceleri. Ankara: Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Ankara: Elçin, Şükrü. Türk Bilmeceleri. Ankara: Hammamizade, İhsan. Bilmeceler. İstanbul: Helimoğlu Yavuz, Muhsine. Azerbaycan Halk Edebiyatı İle Türkiye Halk Edebiyatı Arasındaki Benzerlikler - Karşılaştırmalı Örneklerle. Ankara: Tezel, Naki. Türk Halk Bilmeceleri. Ankara: ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ