ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EKONOMİNİN ÖLÇÜLMESİ 2: İŞSİZLİK, ENFLASYON (87 109) 3.1 İşsizlik İşsizliğin Ölçülmesi Sivil Nüfus

Transkript

1 1 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EKONOMİNİN ÖLÇÜLMESİ 2: İŞSİZLİK, ENFLASYON (87 109) 3.1 İşsizlik İşsizliğin Ölçülmesi Sivil Nüfus Kurumsal sivil nüfus Kurumsal olmayan sivil nüfus Çalışma Çağındaki nüfus Kurumsal Sivil Nüfus :. Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus : Kurumsal yerlerde değil, hanelerde ikamet eden nüfustur. Çalışma Çağındaki Nüfus : Türkiye için, kurumsal olmayan sivil nüfusun 15 ve daha yukarı yaştaki kısmıdır. Üç alt guruptan oluşur: Çalışanlar (E, 2012 için yaklaşık 25 milyon) İşsizler (U, 2012 için yaklaşık 2,5 milyon) İşsiz olan ve iş aramayanlar (işgücünde olmayanlar, 2012 için yaklaşık 30 milyon.) %50 ev hanımları; %14 öğrenci; %12 emekli ve %10 çalışma gücüne sahip olmayanlardan oluşur.) İşgücü (L)= Çalışanlar (E) + İşsizler (U) L= E+ U Hanehalkı İşgücü Anketi için her ay yaklaşık hane ziyaret edilmekte ve dönemsel olarak 15 yaş ve üzeri kişiye anket uygulanmaktadır. İşsiz sayımız kamuoyunda 8 10 milyon olarak bilinmekte ve dillendirilmektedir. Ancak TÜİK in 2009 yılı verilerine göre bu sayı yaklaşık olarak 3,5 milyondur. Aradaki bu muazzam fark nereden kaynaklanıyor? İşgücünde Olmayanlar= Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus - İşgücü (L) İşgücü Katılım Hd.= (İşgücü (L)/ Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus)*100 Sivil nüfusun ne kadarının çalışmak istediğini yansıtır. (2005 Yılı rakamları ile % Türkiye 48; Yunanistan 63,3; İspanya 70; Almanya 74,4; İsviçre 86,8) Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus İçindeki Hareketler İşgücünün bir bölümünün işinin olmaması durumunu ifade eden işsizlik, işsizlik haddi ile ölçülür. İşsizlik Hd., u = (İşsizler (U)/ İşgücü (L))*100 (2012 için %9,2) = (U/E+U)*100 Çalışma (İstihdam) Hd.= (Çalışanlar (E)/ Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus)*100 İşsizlik Haddi verileri gerçek durumu tam olarak yansıtamazlar: Cesareti kırılan işçiler (2012 için %3) Eksik çalışma ya da istihdam (2012 için %4,5)

2 İşsizlik Türleri Geçici işsizlik (Uf) Mevsimsel işsizliği de kapsar Kısa sürelidir Yapısal işsizlik (Us) (uyumsuzluk işsizliği) Tercihlerdeki (talepteki) ve teknolojideki değişikliklerin yol açtığı işsizlik. Uzun sürelidir Devrevi işsizlik (Uc) Doğal İşsizlik Hd., un= (Geçici işsizler + Yapısal işsizler)/işgücü Geçici ve yapısal işsizlik azaltılabilir ama sıfırlanamaz. Doğal işsizlik haddi ortadan kaldırılması mümkün olmayan işsizlik haddidir ve bu anlamda Tam İstihdam İşsizlik Hd. olarak bilinir. u < un Ücret Hd. Fiyat Düzeyi u = un Ücret Hd. değişmez Fiyat Düzeyi değişmez. Yani doğal işsizlik haddi (un), enflasyonu hızlandırmayan işsizlik haddidir, NAIRU. u = un Doğal işsizlik Hd., işten ayrılan kişilerin sayısını iş bulan kişilerin sayısına eşitleyen işsizlik haddidir. Doğal işsizlik Hd., işten ayrılma Hd. (s) ile iş bulma Hd. (f) ye bağlıdır: (s) ne kadar yüksek ve/veya (f) ne kadar düşükse Doğal işsizlik Hd. o kadar yüksek olur. un= s/(s+f) Doğal işsizlik haddi zaman içinde değişebilir. Bu açıklamalar ışığında işsizlik haddi şöyle de ifade edilebilir: u=uf + us + uc = un +uc un= uf + us Örnek: un= %6 ve uc= %9 u= % İşsizliğin Maliyeti -Sosyal maliyet (Dolaysız, Dolaylı) -İktisadi maliyet (Temelde GDP Açığı kavramı ile ölçülür.) GDP Açığı= Doğal GDP Reel GDP Doğal GDP: Tam istihdam durumunda üretilecek potansiyel GDP yi temsil eder. İşsizlik oranı doğal işsizlik oranına eşit olduğunda ve emek normal (sürdürülebilir) düzeyde çalıştırıldığında üretilecek reel GDP dir. Örnek: 2003 Yılı Doğal GDP= 120 Reel GDP=100 GDP Açığı=20 20/120= %16,7 GDP Açığı vardır.

3 İktisadi maliyeti Ölçmede Diğer Bir Yol, GDP Haddi: GDP Hd.= (Reel GDP/Doğal GDP) *100 3 Örnek: 2003 Yılı Doğal GDP= 120 Reel GDP=100 GDP Hd.= (100/120)*100= %83,3 %100- %83,3 = %16,7 GDP Açığı vardır. Diğer bir yol Okun Kanunu olarak bilinir: Doğal işsizlik haddini aşan her ilave %1 işsizlik oranı Reel GDP nin Doğal GDP den % 3 (2,5 ya da 2) daha küçük olmasına yol açar. Okun kuralı sayısının %3 gibi yüksek bir değer almasının olası nedenleri: Daralma dönemlerinde firmalar önce çalışma saatlerini azaltır sonra işçi çıkarır. Cesareti kırılan işçiler. Doğal GDP: GDP * Örnek: 2003 Yılı u= %8 un= %6 GDP *, reel GDP den %5 daha büyüktür. Okun Kuralı reel GDP büyüme hızı ve doğal GDP büyüme hızı sırayla g ve g * olarak gösterildiğinde: u>0 g * >g u=0 g * =g g= g * -2,5 u u: İşsizlik Haddi Değişimi Örnek: 2003 yılı g * = %4 g=%4 2,5* %1= %1,5 u=% İşsizliğin neden olduğu sorunlar A. İktisadi sorunlar Üretim kaybı, Devlet gelirlerinin azalması, Transfer harcamalarının artması, Gelir dağılımı bozukluğu ve yoksulluk, Refah kayıpları B. Toplumsal, siyasi, sosyal ve psikolojik sorunlar İşsiz birey sahip olduğu insan sermayesini kaybeder, Vasıf kaybı ve entelektüel yeteneklerin zedelenmesi, Toplumsal dışlama, kopuş, çözülme, değer ve sorumluluk kaybı, Artan suç oranları, Anti demokratik siyasal eğilimler (1940 lar Almanya ve İtalya sı) Küçük Notlar: 2002 yılı ILO çalışma raporuna göre dünyada işsiz sayısı 180 milyon. Gelişmiş ülkelerden (GÜ) bazıları işsizlikle mücadele konusunda başarılı iken (%4 5, ABD, İngiltere, Hollanda, Danimarka, Portekiz ), aksine diğer bazıları başarısızdır (%10 ve civarı, Almanya, Fransa, İtalya, İspanya ). GOÜ açısından da benzer bir durum söz konusudur. Başarılı ülkeler yanında (G. Kore), başarısızlar da (Türkiye, Polonya, Arjantin ) vardır.

4 4 GÜ de işgücü piyasalarının katılık-esneklik durumu işsizlik oranının görece düşük veya yüksek olmasının en önemli nedeni olarak tartışılıyor. ABD ve İngiltere esnek işgücü piyasalarına ve buna bağlanan düşük işsizlik oranlarına sahipler. Ancak buna mukabil gelir dağılımı görece daha bozuk. Yani bu durumda şöyle bir ikilem var: Ne kadar esnek işgücü piyasası o kadar düşük işsizlik oranı ancak bir o kadar fazla eşitsizlik. İşgücü piyasasında daha fazla esnekliğin, emeği koruyan kurumsal yapıyı fazla aşındırmadan nasıl gerçekleştirileceği Avrupa Birliği nin (AB) karşısındaki önemli bir sorun olarak duruyor. Bu ikilemi belirli ölçülerde aşmayı başarmış az sayıda ülke de mevcut: Danimarka ve İsveç. GOÜ de, bu arada Türkiye de, işsizlik sorunu daha çok tarım ağırlıklı ekonomiden sanayi ve hizmetler ağırlıklı ekonomiye geçişin yarattığı değişimlerin bir ürünü olarak karşımıza çıkıyor. Nüfus artışı ve kalkınma dönemine özgü bir olgu olarak tarım kesiminden tarım dışı kesime iş gücü göçü, yüksek miktarda istihdam olanaklarının yaratılmasını gerekli kılıyor. İstihdam ise yeni üretim kapasitelerinin kurulmasına ve dolayısıyla yüksek bir büyüme temposunun gerçekleştirilmesine bağlıdır. Türkiye de yaşanan işsizlik sorunu ağırlıklı olarak büyüme hızının yetersiz olmasından kaynaklanıyor (diğer kurumsal ve yapısal sorunlar yanında ve fakat onlardan daha çok). Bu anlamda sürdürülebilir ve istikrarlı yüksek bir büyüme oranı önem arz etmektedir. Türkiye de iş gücü piyasasına ilişkin olarak istatistikî bilgi TÜİK tarafından gerçekleştirilen Hanehalkı İşgücü Anketleri, HİA aracılığıyla toplanmaktadır. HİA aslında 1966 yılı itibariyle yapılmaya başlanmış ancak 1989 yılına gelene kadar bazı tanım ve kavram kargaşaları ve ayrıca kesintiler yaşanmıştır döneminde Nisan ve Ekim aylarında iki dönem 6 aylık; 2000 den itibaren ise 3 er aylık dönemlerde HİA yapılarak veri derlenmiş ve ilan edilmiştir , serileri arasında bir kırılma olabileceğine dikkat sonrası HİA, ILO standartlarına uygun olmakla beraber Türkiye de 6 ayda bir yapıldığı ve bu dönem içinde kişi bir kez iş aramış ve halen işi yoksa işsiz sayılırken, ILO standartlarında bu süre bir aydır (2000 sonrası Türkiye de 3 aydır). Bu durum, 2000 yılına kadar Türkiye de rakamların diğer OECD ülkelerine göre biraz yüksek hesaplanmış olabileceğine işaret ediyor. Nasıl? Bir yandan istihdamın halen önemli bir kısmının (%32 33) tarımda yer alması ve bu sektörde işsizliğin çok düşük olması (%1), ortalama işsizlik oranını önemli ölçüde düşürmektedir. Dolayısıyla tarım kesiminin oluşturduğu perdeyi kaldırmadan işgücü, istihdam ve işsizlikle ilgili nesnel durumlar, temel eğilimler ve başlıca özellikler belirlenemez. Tarım dışı veriler dikkate alınmalıdır. İşsizlik karşı yönlü devrevi bir makro değişkendir. Ekonomik büyüme oranlarına göre dalgalanma göstermesi doğaldır. Ancak benzer büyüme ve makro ekonomik performansa sahip ülkelerin farklı işsizlik rakamlarına sahip olabildikleri de görülmektedir. Bu olgu bize işsizliğe neden olan etkenlerin sadece makro düzeyle sınırlı olmadığını, daha mikro temelli sorunlarında araştırılması gerektiğini gösterir. İşsizlik olgusunu makro boyutta tam olarak kavramak, işsizlikle mücadelede politika tasarlamak için yeterli değildir. İşsizlik çeşitli kıstaslara ve özelliklere göre alt guruplara ayrıldığında karşımıza oldukça farklı bir manzara çıkar. Başlıca ayrıştırmalar şunlardır: Gönüllü olarak işten ayrılanlar, gönülsüz işsizler (ilk kez iş arayanlar da dâhil edilebilir yaş arası.) İşsizler yaş gruplarına, eğitim düzeyi ve meslek sahipliğine, cinsiyetlerine göre de ayrıştırılabilir. İşsizliğe en fazla açık alt gurupları özgün bir şekilde incelemek, işsizlikle mücadele politikaları tasarımında son derece yararlıdır. İlk yaklaşımda yüksek işsizlik oranlarına sahip alt guruplarda işsizliği azaltmanın tamamen ikame etkisi yaratacağı, dolayısıyla ortalama işsizliği düşürmeyeceği

5 5 düşünülebilir. Ancak uluslararası karşılaştırmalı analizler, bu savın doğru olmadığını, alt grupların işsizlik oranlarının varyansı yükseldikçe ortalama işsizlik oranının da arttığını göstermektedir. EMEK PİYASASI VE İŞSİZLİK (EMEK ARZ FAZLASI) W/P Nominal Ücret : W Reel Ücret :W/P kısaca w W1/P1 A B e W2/P1 SL DL 0 Nd N1 Ns Emek Miktarı 1. Rekabetçi Model Nominal ücret ve dolayısıyla reel ücret kısa dönemde dahi esnek. 2. Nominal Ücret Katılığı ve Devrevi İşsizlik Kısa dönem nominal ücret katılığı varsayımı 3. Reel ücret katılığı ve yapısal işsizlik Reel ücretin bir otorite tarafından denge reel ücretin sürekli üzerinde tutulduğu ve dolayısıyla reel ücretin rekabetçi reel ücretten daima büyük olduğu durumdur. Hükümet; Asgari Ücret Sendikalar; Dışardakiler-İçerdekiler Firmalar; Etkin ücret İŞSİZLİK ENFLASYON İLİŞKİSİ: PHİLLİPS EĞRİSİ Enflasyon ile hasıla-istihdam arasındaki ilişki 1926 yılında Amerikalı iktisatçı Irving Fisher ve daha sonra 1958 yılında Avustralyalı iktisatçı A.W. Philips tarafından incelenmiştir. a)orijinal Philips Eğrisi: Philips, İngiltere nin dönemi için parasal ücretlerdeki değişme ile işsizlik oranı arasındaki ilişkiyi araştırarak bu iki değişken arasında doğrusal olmayan ters yönlü bir ilişki bulmuştur. Philips için geçerli olan bu ilişkinin dönemi içinde geçerli olduğu sonucuna ulaşmıştır. Şekil 9.3: Philips Eğrisi *Negatif eğimli Philips Eğrisi, işsizlik oranı ile parasal ücretlerdeki değişme arasında bir değiş-tokuş olduğunu yansıtmaktadır. *İşsizlik oranı arttıkça parasal ücretlerdeki artış oranı azalmaktadır ve bu ilişki zaman içinde istikrarlıdır. Philips in asıl önemli katkısı da bu iki değişken arasındaki ilişkinin istikrarlı olduğunu tespit etmesidir. *Philips in ulaştığı bir diğer önemli sonuca göre, u, %5,5 iken parasal ücret değişme haddi (ücret enflasyonu) değişmemektedir (w=0).

6 6 b. Modern Phillips Eğrisi: Phillips eğrisi 1960 ların sonunda M. Friedman ve diğer bazı iktisatçılar tarafından eleştirilmiştir. Böylece başlayan tartışmalardan iki sonuç çıkmıştır: Phillips eğrisinin konumu beklenen enflasyon haddine bağlıdır. Uzun dönemde enflasyon ve işsizlik hadleri arasında ters yönlü bir değiş tokuş ilişkisi yoktur. Bu ikinci sonuç, Phillips eğrisinin kısa ve uzun dönem Phillips eğrileri olarak iki farklı biçimde incelenmesini gerektirir. LRPC %10 C %5 B SRPC ( e =%10) 0 A SRPC ( e =%5) un SRPC ( e =%0)

7 3.2 Enflasyon Enflasyonun Ölçülmesi -Enflasyon Haddi ( ) ile ölçülür. 7 = (P-P-1) / P-1 *100 = ( P/ P-1) * 100 Dezenflasyon (Disinflation) ve Deflasyon (Deflation) Genel Fiyat Düzeyi kavramı Fiyat Endeksi ile ölçülür. Endeks belirli bir olaya ait sayısal verilerde zaman veya mekân boyutunda meydana gelen oransal değişimin göstergesidir. Endeksler, çok sayıdaki bağımsız bölümden oluşan bir bütündeki ortak değişmeyi ölçmek için kullanılır. Fiyat Endeksi= (Bir Sep. Cari Yıldaki P/Aynı Sep. Temel Yıldaki P)*100 Örnek: Yıllar PB QB PE QE SD FE ,5 10 4, ,5 147,7 SD: Sepet Değeri; FE: Fiyat Endeksi FE90= (110/110) * 100= 100 FE03= (162,5/110) * 100= 147,7 =( P/ P-1) * 100 =(47,5/100) * 100= 47,5 Fiyat endeksi, ölçüme konu olan sepetin nasıl tanımlandığına bağlı olarak üç farklı şekilde hesaplanır: Deflatör Fiyat Endeksi Üretimin bileşimine göre sepet içeriği her yıl değişebilir. İthal ürün fiyatlarını kapsamaz. Deflatör= (Nominal GDP/Reel GDP)* 100 Tüketici Fiyat Endeksi (CPI) Sepet içeriği sabittir. (10 yıl gibi makul sürelerde kısmen değişebilir.) İthal ürün fiyatlarını kapsar Üretici Fiyat Endeksi (PPI) Enflasyon ve Refah Tüketici fiyatları ile enflasyon haddi, enflasyonun tüketicilerin refah düzeyleri üzerindeki etkisi tam olarak ölçemez. Şu nedenlerle: Nitelik sapması (Kalite artışı dikkate alınmaz), İkame sapması Yeni ürün sapması

8 8 Enflasyon ve Nominal-Reel Büyüklükler Fiyat endeksi ya da enflasyon haddi kullanılarak nominal ve reel büyüklükler birbirinden ayrılabilir: Reel X= (Nominal X/Fiyat endeksi) * Enflasyon Türleri * Yıllık enflasyon değeri itibariyle üçe ayrılır: Sürünen enflasyon (%3 9) Dörtnala enflasyon (%25 90) Hiper enflasyon (Aylık enflasyon rakamı bir yıl boyunca % 50 ve üzeri). Bu durumda ulusal para sistemi çöker. I. Dünya Savaşı sonunda Almanya Örneği: 1914 e kıyasla fiyatlar genel düzeyi 1924 de 100 trilyon kat artmıştır. (Para ikamesi; Dolarizasyon!!!!) Beklenen Enflasyon, e : e = (P e -P-1) / P-1 *100 = ( P e / P-1) * 100 Tam Olarak Beklenen Enflasyon: P e =P e = Beklenmeyen (sürpriz) Enflasyon: P e P e = - e Enflasyona yol açan nedenler itibariyle enflasyon ikiye ayrılır: Talep enflasyonu Maliyet enflasyonu Çekirdek enflasyon: Fiyatları geçici dışsal etkilere hassas olan gıda ve enerji gurubu ürünler dışarıda tutularak hesaplanan enflasyondur Enflasyonun Maliyeti Reel ücretler, enflasyon ve yanılgılar Sabit gelirliden alınan en adil olmayan vergi (Emekliler Beklenmeyen enflasyonun maliyeti Servetin-Gelirin yeniden (adil olmayan) dağılımı Örnek: Beklenen reel Üc. Art. Hd = Nominal Üc. Art. Hd. Beklenen Enf. %4 = %8 - %4 = %6? = %2? Endeksleme: Gelir-servet transferini önlemek için reel ücret düzeyini enflasyona endekslemektir. Örnek: Nominal Üc. Art. Hd. = Sabit Reel Üc. Art. Hd + Enflasyon Durum 1 %8 = %4 + %4 Durum 2 %10 = %4 + %6 Durum 3 %6 = %4 + %2 *Üç durumda değişen ne, sabit kalan ne?

9 9 Bu yöntem enflasyonun görece oynak olduğu ülkelerde uygulanır ve Hayat Pahalılığı Anlaşması olarak bilinir. Ne var ki, bu yöntemle ilgili dünya tecrübesi ücret-fiyat sarmalına işaret etmektedir Tam Olarak Beklenen Enflasyonun Maliyeti Fiyat sisteminde parazit Yemek listesi maliyetleri Ayakkabı-deri maliyetleri Vergi bozulmaları Örnek: Nominal Gelir Vergi Oranı 0-50 % % yılı nominal gelir 50 YTL ise ödenecek vergi miktarı 10 YTL (50*0,20) dir yılında enflasyon oranı %20 ve böylece nominal gelir 60 YTL dir. Ödenecek vergi (50*0,2)+(10*0,3)= 13 YTL ve karşılaşılan ortalama vergi oranı 13/60= 21,6 olur. * Bu duruma basamak kayması denir. Vergi reel ücret ve gelir üzerinden alınmalıdır, Vergi oranları zaman içinde basamak kaymasını giderecek tarzda düşürülmelidir. Vergi bozulmalarının bir başka örneği, vergi sisteminin tasarruflardan elde edilen faiz gelirini gelir olarak kabul etmesi ve nominal faizi vergilendirmesidir. Bu durum tasarruf sahiplerinden reel gelir transferine yola açar. Örnek: Faiz Gelirinin Vergilendirilmesi % i r=i- 4 4 t T=i*t 1 3 i t =i-t 4-1=3 12-3=9 r T = i t - 3-0=3 9-8=1 Para-Enflasyon ilişkisi: Miktar Teorisi Fisher yaklaşımı olarak bilinen analiz 1911 yılında yayımlanan paranın satın alma gücü adlı eserde ileri sürülmüştür. Analizin hareket noktasını oluşturan denklem: MV PY (15.1) Denklemin adı, değişim denklemi dir. M, belirli bir dönemde piyasada, dolaşımda olan para miktarını, V paranın dolaşım hızını, V, belirli bir dönemde, piyasada var olan paranın (M), nominal GDP yi satın almak için kaç kere kullanıldığını gösterir.

10 10 Örnek: M=200, Nominal GDP=1000 ise V=5 olacaktır. Bu durumda şu denklik yazılabilir: MV GDP (15.2) P fiyat düzeyini ve Y üretilen nihai mal-hizmet miktarını gösterir. Diğer taraftan şu denklem de yazılabilir: PY GDP (15.3) Böylece 15.1 nolu denklemin sağ ve sol taraflarının her ikisi de tanım gereği nominal GDP ye eşittir. Bu durum 15.1 nolu denklemin aslında bir özdeşlik olduğu anlamına gelmektedir. Bir özdeşlik olan değişim denklemi, hiç bir sebep sonuç ilişkisi içermez. Bağımlı-bağımsız değişken ayırımı yoktur. Oysa, değişim denklemi üzerine kurulan paranın miktar teorisi, bir sebep-sonuç ilişkisi ve bağımlı-bağımsız değişken tanımlar. Değişim denkleminden paranın miktar teorisine geçiş, değişim denklemine bazı varsayımlar ilave edilmesiyle mümkün olmaktadır. Bu varsayımlar şunlardır: V, kurumsal unsurlar tarafından belirlenir ve kısa dönemde sabittir: V=V0 Klasik modelde ekonomi tam istihdam seviyesinde varsayıldığından Y de sabittir: Y=Y0 V ve Y dışsal değişkenlerdir. Denklemde değeri sabit olmayan iki değişken vardır: M ve P Dolaşımdaki para miktarı (M), fiyat düzeyini (P) belirler. M bağımsız, P ise bağımlı değişkendir. Tüm bu varsayımlar, değişim denkleminin Fisher denklemine dönüşmesine yol açar: MV0=PY0 (15. 4) Fisher denklemine göre P ve dolayısıyla nominal GDP, piyasadaki M tarafından belirlenir. M miktarı artarsa, P de aynı oranda artar. Dolayısıyla enflasyon, paranın büyüme hızına eşittir: m= Paranın değeri sadece miktarına bağlıdır. Paranın Miktar Teorisi

11 11 Enflasyon oranı fiyat endeksi serilerindeki dört farklı değişim ölçülerek ifade edilir: Aylık değişim oranı, Bir önceki yılın Aralık ayına göre değişim oranı, Geçen yılın aynı ayına göre değişim oranı(yıllık değişim), 12 aylık ortalamalara göre değişim oranı. Enflasyon Vergisi Hükümet harcamalarını vergi toplayarak değil de para basarak finanse ederse ne olur? Hükümetin para basarak (yol açtığı) enflasyon üzerinden elde ettiği gelir, enflasyon vergisi olarak adlandırılır. Enflasyon vergisi= Enflasyon haddi x Para arzı Deflasyon ve 20. yy Deflasyon Deneyimleri Deflasyon 18 ve 19.yy ların hâkim sorunudur. 20.yy da ise iki önemli deflasyon gerçekleşmiştir: 1929 ABD 1993 ve sonrası dönemlerde Japonya İktisadi Hoşnutsuzluk Endeksi (EDI) İktisadi Hoşnutsuzluk Endeksi= Enflasyon Haddi( )+ İşsizlik Haddi (u) Tablo 1: Türkiye Ekonomisinde Hoşnutsuzluk Endeksi (Türkiye) Yıl u EDI ,5 8,1 133, ,9 82, ,8 6 85, ,1 6,7 105, ,7 6,8 76, ,8 7,7 76, ,6 45, ,5 8, ,7 10,6 40, ,9 10,5 38,4 04 8,6 10,3 18,9 05 8,2 10,1 18,5 06 9,7 10,2 19,9 07 8,4 10,3 18, , ,1 09 6, , , ,5 ABD ,3 5,7 8

12 Faiz Haddi Nominal Faiz Haddi, i: Borç alanın borç verene ödemeyi taahhüt ettiği nominal getiri haddini temsil eder. Aynı yönlü bir devrevi değişkendir. Akım değişkendir. Ekonomide birden çok faiz haddi vardır Reel Faiz Haddi Reel Faiz Haddi, r= Nominal faiz hd.(i)-enflasyon hd. ( ) Devrevi olmayan bir değişkendir. Reel faiz haddi borç verilen paranın mal cinsinden değerinde (satın alma gücünde) meydana gelen (yüzde) değişmeyi yansıtır. Örnek: Pe=2 TL i=0,10 =0,05 r=0,05 (yaklaşık) Borç verilen Para=10 TL Elma cinsinden değeri=10/2=5 elma Bir ay sonra: Borç verilen para 11 TL (10*1,1); Pe ise 2,1 TL (2*1,05) olur. Bu durumda elde edilen anapara ve faiz toplamı (11) nın elma cinsinden değeri=11/2,1=5,23809 elma olur. Yani borç verilen 10 TL nin mal cinsinden değeri (reel satın alma gücü) 0,23809 (5, ) elma kadar artmıştır. Bu artış başlangıçtaki satın alma gücünün yaklaşık %0,05 (0,23809/5=0,0476) kadar arttığını yani reel faiz haddinin %0,05 olduğunu gösterir. Enflasyon ve nominal faiz hadleri yüksek olursa: Yukarıdaki örnek üzerinden devam edersek, i=0,70 ve =0,50 r=0,20? (acaba!) Bu durumda tam reel faiz haddi %13,3 (17/3=5,666; 0,666/5=0,133= %13,3) olur. Enflasyon ve nominal faiz haddinin yüksek olduğu durumlarda reel faiz yaklaşık ölçüm formülü r=i- üzerinden değil aşağıdaki tam ölçüm formülü üzerinden hesaplanmalıdır: (1+r)=(1+0,7)/(1+0,5) r=(1,7/1,5)-1=0,133 (1+r)=(1+i)/(1+ ) *Reel faiz haddi (r=i- ) yerine beklenen reel faiz haddi biçiminde de ifade edilebilir: Beklenen reel faiz haddi, r e =i- e * e = r e = r * e < r e > r * e > r e < r

13 3.4 DÖVİZ KURU İki taraflı Nominal Döviz Kuru 13 Nominal değer kaybı (Nominal Kurun Yükselmesi) Yurtiçinde üretilen mallar yurt dışındakiler için ucuzlar; yurtdışında üretilen mallar yurt içindekiler için pahalılaşır. (1$=1TL iken 1$=1,5TL olması). Nominal Değer Kazancı (Nominal Kurun Düşmesi) Yurtiçinde üretilen mallar yurt dışındakiler için pahalılaşır; yurtdışında üretilen mallar yurt içindekiler için ucuzlar. (1$=1,5 TL iken 1$=1 TL olması) Nominal Efektif Döviz Kuru: Reel Döviz Kuru Yurtdışı fiyat düzeyi (P ) ile nominal döviz kuru (e) çarpımının yurtiçi fiyat düzeyi (P) oranına reel döviz kuru denir. R=eP /P ep terimi, yurtdışı fiyat düzeyinin ulusal para birimi cinsinden değerine eşittir. Bu durumda yukarıdaki eşitlik, aslında ulusal para birimi cinsinden yurtdışı ve yurtiçi fiyatlar arasındaki oranı veya kısaca ulusal para birimi cinsinden nispi fiyat düzeyini temsil eder. Reel Değer Kaybı: Reel döviz kurunun yükselmesi, ep /P oranının yükselmesi anlamına gelir. Bu durum XN i olumlu etkiler. Reel Değer Kazancı: Reel döviz kurunun düşmesi, ep /P oranının düşmesi anlamına gelir. Bu durum XN i olumsuz etkiler. Reel döviz kuru bir ülkenin rekabet gücünü yansıtır. Reel döviz kuru, formülden anlaşılacağı gibi iç ve dış fiyat endeksleri yanında nominal döviz kurunun alacağı değer tarafından belirlenir. Reel Efektif Döviz Kuru Döviz Kuru Sistemleri Sabit-Esnek döviz kuru, Devalüasyon-Değer kaybı; Revalüasyon-Değer kazancı Tek Fiyat Kanunu ep >P R>1 Nominal döviz kurunun eksik değerlenmesi. ep <P R<1 Nominal döviz kurunun aşırı değerlenmesi. Tek Fiyat Kanunu ep =P R=1 Satın Alma Gücü Paritesi: İç ve dış fiyatları ulusal para birimi cinsinden eşitleyen nominal döviz kuru. Ticareti yapılan mallar, ticareti yapılmayan mallar.

14 14 Kutu 1 Çıktı açığı nedir, nasıl ölçülür? Çıktı açığı bir ekonomide gerçekleşen çıktının potansiyel seviyesinden sapması olarak tanımlanmakta, genellikle potansiyel çıktı seviyesinin yüzdesi olarak belirtilmektedir. Gerçekleşen çıktının gözlenebilen bir değişken olması, potansiyel çıktının tanımına odaklanmamıza neden olmaktadır. Potansiyel çıktı ekonomide mevcut iş gücü, sermaye ve üretim teknolojisi ile enflasyon üzerinde bir baskı yaratmadan ulaşılabilecek çıktı düzeyini ifade etmektedir. Bu anlamda, çıktı açığı (gerçekleşen ile potansiyel çıktı arasındaki fark) belli bir zamanda ekonomideki talep yönlü enflasyonist baskının derecesinin belirlenmesinde bir gösterge olarak merkez bankaları tarafından yakından takip edilmektedir. Gerçekleşen çıktı ekonominin potansiyel düzeyini aştığında pozitif çıktı açığı, potansiyel düzeyin altına indiğinde ise negatif çıktı açığı oluşmaktadır. Pozitif bir çıktı açığı merkez bankalarınca artan talep yönlü enflasyonist baskıya yönelik bir sinyal olarak değerlendirilmektedir. Çıktı açığı politika yapıcılar tarafından bir yol gösterici olarak yoğun bir şekilde kullanılmasına karşılık, doğrudan gözlenebilen bir değişken değildir. Bu yüzden, belirli yöntem ve modeller altında tahmin edilmesi gerekmekte, bu durum ise ölçümlerde zorluk ve belirsizlik yaratmaktadır. Çıktı açığının ölçülmesinde kullanılan yöntemler tek değişkenli istatistiksel filtrelerden, çok değişkenli yapısal modellere kadar çeşitlilik gösterebilmektedir. Okuma Listesi: Seyfettin Gürsel vd. (2002), Türkiye de İşgücü Piyasası ve İşsizlik, TÜSİAD, Yayın No: 2002/ Seyfettin Gürsel vd. (2004), Türkiye de İşgücü Piyasasının Kurumsal Yapısı ve İşsizlik, TÜSİAD, Yayın No: 2004/ Zafer Yükseler ve Ercan Türkan (2008), Türkiye de Hanehaklı: İşgücü, Harcama ve Yoksulluk Açısından Analizi, TÜSİAD, Yayın No: 2008/ A.K. Ghose vd. (2010), Küresel İstihdam Sorunu, Çeviri Edt: ö.faruk ÇOLAK, Efil, Ankara. S. GÜRSEL VD. Yoksulun Enflasyonu...