MARTIN WOLF Financial Times

Transkript

1 Đstanbul, 9 MAYIS 2003 ÖĞLE YEMEĞĐ Konuk Konuşmacı MARTIN WOLF Financial Times Teşekkür ederim; Türkiye'de olmak müthiş bir zevk. Türkiye'ye her geldiğimde aynı zevki almışımdır. Gazi'nin söylediği gibi, Türkiye'ye ilk defa 23 yıl önce gelmiş ve o gezide de çok mutlu olmuştum. Ama misyonumuzun genelde başarılı olduğunu söyleyemem; benim bu misyona olan katkım, kamu iktisadi teşekkülleri konusunda ne yapılması gerektiğine dair verdiğim uzun bir rapordu. Tavsiyelerime o sırada da 23 yıl sonra da uyulduğunu söyleyemem. Ayrıca, Richard Perle ve Ann Kruger gibi iki mümtaz şahsiyetten sonra konuşuyor olmak da cesaret kırıcı. Dün gece, bu toplantının çok ender bir durum olduğunu düşündüm çünkü bu iki özel kişi bir aradalar. Ann benim çok eski ve özel bir dostumdur; şu sırada bir önceki konuşmacının solunda oturuyor. Benden, gelişmekte olan pazarlarda finans durumu konusunda konuşmam istendi ve tabii ki Ann'in söylediklerinin biraz devamı gibi olacak, ama yine de kendisinin söylemiş olduklarını bazı konularda aşmaya çalışacağım. 20 dakikalık bir konuşma yapacağım, ama yazdığım her şey hakkında gelebilecek soruları dinlemekten mutlu olacağım. Bildiğiniz gibi, gazetemde ekonomi köşem var ve dünya ekonomisi, AB, Türkiye'nin AB'ne girişi, küresel finans ve hatta son zamanlarda geopolitik gibi geniş bir yelpazede yazıyorum. Bu alanlarda olabilecek her soruya açığım. Hepsine cevap verebilmek gibi bir iddiam yok ama sorularınızı dinlemeye hazırım. Bu girişten sonra, izninizle, söyleyeceklerimi de toparlayayım; maalesef, son yirmi yılda gelişmekte olan pazarların finansmanı konusunda edindiğim tecrübe, acı dersler dediğim bilgilerden oluşuyor. Bir özdeyişle başlayayım; bu özdeyiş çok yeni ve iyi bilinen bir çalışmadan geliyor ve kaynağı düşünüldüğünde ibret verici bir söz. Şöyle diyor: "Bu çalışmada verilen kanıtlar, finansal entegrasyona çok dikkatle yaklaşılması gerektiğini gösteriyor". Ne kadar bürokratik, bu basit bilgi aslında son derece açık diye düşünebilirsiniz, ama bu sözün kaynağı bizzat IMF. Bu sözü yazan kişi IMF'nin baş ekonomisti. Hepiniz, " biraz geç olmadı mı?" diye düşünebilirsiniz ve ben de konuşmamda aynı soruyu soracağım. Sizlere söyleyeceklerimi dört bölümde topladım. Söze, kapital öncesi yatırımların ve kapital yatırımlarının neden iyi bir şey olduğuna inanmamızla başlayayım. Veya şöyle formüle edeyim: Neden sermaye yatırımları var? Đkinci bölüm, "Sermaye yatırımları neden olmasın?"a ve acıklı deneylere ayrıldı. Üçüncü bölümde artık öğrendiğimizi düşündüğüm bazı derslere, dördüncü bölümde de, Türkiye gibi ülkelerden aldığımız derslerin ne tür politikalara

2 yönlendirildiği konusuna odaklanacağım. Ve Ann gibi, cesur olmak yerine mantıklı olmayı seçeceğim. Bunun Türkiye için olası sonuçlarını size ben vermeyeceğim; krizleri yaşayan ve atlatan sizler, eminim sonuçları zaten kendiniz çıkaracaksınız. Đlk olarak, yabancı sermaye neden yatırıma yönelir ve neden herkes bunun iyi bir şey olduğuna inanıyor? Öncelikle, ama gerçekten öncelikle, hem ekonomik hem de siyasal liberalizme inanan birisi olarak, bir insanın sermayesini dolaştırmasının ve isterse kendi ülkesinin dışına çıkarmasının kişisel özgürlüğün bir boyutu olduğunu düşünüyorum. Đkincisi, sermaye akışının, özellikle içeri akışının, ülkenin içerdeki tasarrufunu arttırdığını düşünüyorum. Ann'in belirttiği gibi, Kore 1960'larda yatırım oranını, kendi tasarruflarına dayanarak %50 oranında arttırmıştı. Bu büyümeyi mümkün kılan, ülkeye akan yabancı sermayeydi. Üçüncü nedene gelince, risk faktörünün global ölçekte yeniden dağılımı, sermayenin maliyetini uluslararası ölçekte düşürür. Portföyünüzü dünya ölçeğinde çeşitlendirebiliyorsanız ve bu durum herkesin portföyü için geçerliyse, insanlar bu çeşitlendirme yüzünden daha fazla riske atılabilirler. Bu da sermayenin maliyetini düşürür. Teknoloji ve know-how transferi olmalıdır ki doğrudan yabancı sermaye yatırımı gerçekleşsin. Hem bu nedenle hem de finans sisteminizi dünya standardına ulaştırmak istediğiniz için, ülkenin finansal gelişmesinin uyarılmış olması gerekir. Bence, bütün bu nedenler kuramsal düzeyde geçerlidir ve gelişmiş ülkelerde bu durumun pek çok göstergesi vardır. 150 yıllık deneme yanılma süreci ve 20. yüzyılın başında gelişmekte olan ekonomilerden öğrendiklerimize dayanarak, bu ekonomilerin de 150 yıllık bir deneme yanılma süreci yaşamamalarını dilerim. Şimdi de söylemek istediklerimin ikinci kısmına geleyim. Sermaye akışı neden olmasın? Biliyorsunuz, bu akışlar her zaman stabiliteden uzak oldu. Son 30 yıl zarfında, gelişmekte olan ekonomilere iki büyük yabancı sermaye akışı oldu. Bu akışların biri, 1982'de Meksika krizi ile en yüksek noktaya ulaştı. Meksika krizi bütün Latin Amerika'nın krizi haline gelince, yatırımlar çöktü. 1986'da gelişmekte olan bütün ülkelere yönelen sermaye yatırımları, 5 milyar dolar civarındaydı ki bu da çok düşük bir sayıdır. Bunlar özel sermaye yatırımlarıydı. Özel sermaye yatırımları, 1996'da 329 milyar dolara erişti, geçen yıl da Asya Krizi nedeniyle yine çöküşe geçti. Özel sermaye yatırımlarının yıllık hacmi, yılda 100 milyar dolar olarak hesaplanabilir. Borç alma -yani borç yaratan akışlar- 1986'daki 1 milyar dolardan 1996'daki 204 milyar dolara çıktı ve son dört yıldır da sıfırlandı. Gelişmekte olan pazarlara borç verme son beş yıldır yüzde sıfır düzeyinde sürüyor. Bunun sonucunda, gelişmekte olan ülkelerin bileşik bütçe açığı 1996'da 100 milyar doların biraz altında oldu ki bu da bu ülkelerin çok usturuplu davrandığını gösterir, çünkü 1996'da bu ülkelerin bütçe açığı o ülkelere akan sermayeden çok daha az oldu. Bu durumu vurgulamak lazım, çünkü gelişmekte olan ülkelerin günümüzde 30 milyar dolarlık bir bütçe fazlası var. Bu durum alışılmadık bir durum, çünkü gelişmekte olan ülkeler borç aldıkları parayı diğer ülkelere transfer ediyorlar. Böylelikle, gelişmekte olan ülkeler dünyadaki en büyük bütçe açığına sahip olan ülkenin bütçe açığını finanse ediyorlar. O bütçe açığı da dünyanın en güçlü ve oyunbaz ülkesinin bütçe açığıdır. Dünya tarihinde, dünyanın en güçlü ülkesine akan sermaye hiçbir zaman bu kadar büyük olmamıştı. Bu tutarsızlık çok derin krizlere neden olmuştur. Bir grup analist, 1973 ile 1997 arasında, sadece gelişmekte olan ekonomilerde 17 bankacılık, 57 para ve 21 tane de her ikisini kapsayan toplu krizin patlak verdiğini belirtiyorlar. Ve bu krizler çok pahalıya patlamıştır. Ülke paraları bu krizler nedeniyle ortalama yüzde 50 ve hatta bazı durumlarda, yüzde 90 değer kaybetmişlerdir. Bu ülkelerin gayri safi milli hasılası düşmüş ve hepsi de resesyon yaşamışlardır. Siz de bir yılda yüzde 5 ila 15 değer kaybı yaşadınız. Bu ülkelerin bankacılık sistemleri batmıştır ve Endonezya bu durumun en belirgin örneğidir. Bankaların kapatılması, hükümetlerin bankacılık sektörüne gayri safi milli hasılanın yüzde 20 ila yüzde 40'ı arasında parayı pompalamasına yol açmıştır. Sonuç olarak bu krizlerin bedeli ağır olmuştur. IMF'nin de belirttiği gibi, finansal entegrasyon daha hızlı büyümenin garantisi

3 değildir. Bu duruma örnek olarak Çin ve Hindistan'ı gösterebiliriz. Kur politikaları ile oynamak bu tür krizleri engellemenin bir yoludur. IMF'nin, finansal entegrasyonun çok dikkatli izlenmesinin gerekli olduğu uyarısının dışında, hangi dersleri çıkarabiliriz? Benim çıkardığım derslere gelince: Birinci dersim, kur rejimlerinin çok önemli olduğudur. Özellikle, bu dönemde olan biten işlerin bence en çarpıcı olanı, IMF de dahil olmak üzere bütün ekonomistlerin kur politikası kuramının en temel önerilerini unutmalarıdır. Bu kurama göre, parasal otonomi, yabancı sermaye yatırımları ve sabit kur gibi üç öğe dikkate alındığında, birçok ülkenin yapmış olduğu gibi, bu üç öğenin hepsini bir arada isterseniz, çok derin bir krize yol açarsınız. Özellikle, sabit kur ile içerde ve dışarıda yüksek faiz oranlı para politikasını biraya getirmek isterseniz, dışarıdan çok borç alır ve ödemeler dengesini bozarsınız. Sonuç olarak, kur politikaları gerçekten çok önemlidir. Đkinci olarak, ödemeler dengesinin sağlığı önemlidir, çünkü dışarıya olan borcun artması, bu borcun uzun vadede dövizle ödenmesi demektir. Şimdi buradaki temel noktayı açıklamalıyız: Dışarıdan kendi para birimi ile borç alan ülke sayısı çok sınırlıdır. Đyi bilinen Latin Amerikalı bir ekonomist, Ricardo Houseman, bu, ülkelerin kendi para birimiyle borç alamaması durumuna, "bölgesel günah" adını veriyor. Bunun anlamı nedir? Borç verenler, sizin para biriminize güvenmedikleri için, siz o borcu diğer para birimiyle alabilirsiniz demektir. Sonuç olarak, yabancı para birimiyle borç alarak, kendi ödemeler dengenizi daha başından bozdunuz demektir. Đkincil olarak, eğer sizin paranız çökerse, her ülkede ileri gelen borçlu bankacılık sistemi olduğuna göre, bütün bankacılık sisteminiz sallanacaktır. Bu nedenle para krizlerini hep bankacılık krizleri takip eder. Yani, ikinci ders şuydu: Bankacılık sisteminin ödemeler dengesi çok önemlidir. Üçüncü ders: Sermaye akışının şekli, fark yaratır. Deneyimimize göre, doğrudan sermaye yatırımları gerçekten son derece stabil oldu; örneğin 1999'a kadar yılda net 164 milyar doları buldu. O tarihten beri de yılda net 100 milyar dolar olarak gerçekleşiyor. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını yapanlar, ayrıca, yatırım yaptıkları ülkelerdeki riskleri de paylaşmış oluyorlar. Ev sahibi ülkede, mesela bir kur krizi çıkarsa, yatırımcıların yatırıma ayırdığı reel değer de düşüyor. Bu açıdan bakıldığında, doğrudan yabancı sermaye yatırımı, aslında bir tür risk paylaşımı mekanizmasıdır. Yabancı sermaye, ülkeye teknoloji ve know-how da getiriyor. Bence, artık kesinlikle iyi bildiğimiz bir şey var; o da kendinizi yabancı sermayeye açmanızın gerekliliği. Çin örneğini izlemeli ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına ağırlık vermelisiniz. Kurumlar önemlidir ama kurumların çalışma yöntemi de önemlidir. Bu çok kilit bir nokta ama bence sık sık göz ardı ediliyor. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına açık olmayan pek çok ülke, son derece yüksek faiz oranlarıyla borç para aldı. Eğer aldığınız borcun reel faiz oranı yılda %10 veya daha yukarısına geliyorsa, ekonominizin yılda yüzde onluk reel faiz oranından daha hızlı gelişeceğine dair bir güveniniz de yoksa, o borcu aldığınız andan itibaren ödeme güçlüğü ile flört ediyorsunuz demektir. O zaman gerçekten sorunlarınız olur ve dünyada pek az ülkenin yıllık büyüme hızı yüzde on veya üzerindedir. Yatırımsız borç ölümcül bir silahtır; bu borçlanma oyununa giriyorsanız, yüksek kredi reytinglerini doğuran politikaları uygulamanız gerekir. Bu da sıkı mali politika ve bazı yapıların çökmesi anlamına gelir. Eğer borçlanmışsanız ve pazarlar da huzursuzlaşmaya başlamışlarsa ve riske atılmak istemiyorlarsa, artık borç alamazsınız. Latin Amerika krizlerinde olduğu gibi. Arjantin, Brezilya ve diğer Latin Amerika ülkelerinin son yıllarda neden bu tür krizleri oldu? Çünkü bu ülkelerin borçlarını döndürmek için yeni borç vericilere ihtiyaçları vardı. Bu borç vericiler de yatırımlara yönelmeyen borç alıcı ülkeleri incelediler ve sinirlendiler. Altıncı nokta şu: Kriz patladığında iş işten geçmiş oluyor. Acı çekmekten başka yapacak şeyiniz olmuyor. Sonuç olarak ne tavsiye edebilirim? Konuşmamdan bunu zaten çıkarırsınız ama kısaca tekrar edeyim.

4 Önce kur rejimi: Bu konuyu isterseniz daha çok anlatabilirim, ama kur konusundaki ders artık çok açık. Ya dalgalanırsınız ve bir ölçüde müdahale hakkınız olur ya da başka bir para birimini benimsersiniz. Arjantin deneyi gösteriyor ki, ya kendi para biriminizi bırakırsınız ya da dalgalanırsınız. Finansal düzeyde entegre olmak isteyen bir ülke için başka bir alternatif olduğunu da sanmıyorum. Bu sorunun dışına çıkmak istiyorsanız, kuru kontrol etmek zorundasınız. Çinliler ve Hintliler gibi. Çinliler hala devam ediyorlar. Üç büyük para biriminin dalgalandığı bir dünyada, sabit kur politikası ile yaşamak hayaldir. Herkes dalgalanıyor; asıl soru kiminle birlikte dalgalandığınızdır. Çok fazla üzerinde durmayacağım diğer konu şu: Eğer tutarlı bir mali pozisyonunuz yoksa, borçlanma işine giremezsiniz. Yüksek borç, yüksek iç borç kredi reytinglerini düşürüyor ve ülkeyi sürekli olarak felaketin kıyısına getiriyor. Özellikle iç borçlarda ödeme sıkıntısı, ülkenin kredi notunu düşürdüğü gibi devletin toptan inanılırlığını ve işleyişini de bozuyor. Üçüncü büyük ders şu: Politika sisteminizdeki riskleri iyi yönetin. Güvenlik sisteminizi gevşetin ve zorluğu olan kurumların, bankaların ve diğerlerinin batacaklarını bilmelerini sağlayın. Bu kurumların, kendilerini batıracak davranışlarda bulunmamaları gerektiğini gösterin ve devlete risk transferi yapamayacaklarını anlatın. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını teşvik edin. Mülkiyet hakkını ve yasal yönetimi garantileyin. Bu koşullar sadece yabancı sermaye yatırımlarını teşvik etmez, daha da önemlisi iç yatırımları teşvik eder. Dünyada sadece doğrudan yabancı sermaye yatırımları ile gelişmiş bir ülke bilmiyorum (Singapur gibi küçük bir ülkenin dışında). Türkiye de, ulusal sermaye yatırımlarının asıl itici güç olduğu ülkeler kategorisine girecek. Türkiye'nin diğer önemli dersi de şu: Krizler bütünüyle kötü değildir, onlar bizi eğitiyor. Evet acı çekiliyor ama krizlerle öğreniyoruz. Bugün gelişmiş ülkelerde finans tarihini bilen herkes, birbirini takip eden finans krizlerinin eskiden çok daha berbat olduğunu bilir. Krizler, 30, 40, 50, hatta 100 yıl önce çok daha mahvediciydiler. Yani aslında ilerleme kaydettik. Krizler sadece yok edici değil, onlar aynı zamanda hatalarımızdan ders alma fırsatıdır. Teşekkür ederim. Şimdi sorularınızı alabilirim. Soru: Teşekkür ederim, benim iki sorum var. Birincisi bilançolara dair işaret ettiğiniz konuda; yabancı parayla borç almak dediniz ama bir de sermaye kaçışı konusu var. Đlk sorum şu: Sermaye kaçışı iyi mi kötü mü? Đkinci sorum ise şu: Bugün Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Slovakya'ya baktığımda, mali açıklarının gayrisafi milli hasılalarının %5 ila %8'i olduğunu görüyorum. Ve pazarlar bu ülkelere bayılıyorlar. Bu ülkeler içerden borç alabilirler, euro bono da alabilirler. Borç ve mali dengesizlik bütün kötülüklerin temeliyse, bu durum nasıl oluyor? Teşekkürler. Martin Wolf: Çok iyi iki soru. Önce, sermaye yatırımlarının varlığından söz ettim. Ama altını çizmemiz gereken bir durum var; krizde değeri arttırabiliriz çünkü borcun sahibiyle hisselerin sahibi ayrı kişiler. Ödeme sıkıntısı baş gösterdiğinde, ulusal bilançonun dengesi de sorunu çözmüyor. Kapitalin kaçışı, sermayenin eksportu, size anlattığım çeşitlilik nedenlerinden ötürü pekala da iyi olabilir. Bence, sermaye kaçışının başka bir anlamı daha var; kaçan sermaye evde işlerin iyi gitmediğinin göstergesidir. Sermaye kaçışı, parası olan insanların sizi uyarma yöntemidir. Eğer parası olan insanlar, yatırımlarını kendi ülkeleri yerine, mesela zengin bir ülke olan ABD'de yapıyorlarsa- o zengin ülkenin sunduğu fırsatlardan yararlanmak istemelerinin yanı sıra- aslında kendi ülkelerinde işlerin iyi gitmediğinin işaretini de veriyorlardır. Sermaye kaçışını ben böyle açıklayabiliyorum. Afrika'da olanlara bakın; oradan çok büyük sermaye kaçışı oldu. Sahra'nın güneyindeki ülkelerde birileri çok büyük hatalar yaptılar ve o ülkelerden gerçekleşen sermaye kaçışı ülkelerin gayrısafi milli hasılasını aştı. Kaçan sermayenin miktarı o Afrika ülkelerinin iç borçlarını da çok aştı.

5 Đkinci soruya gelince; benim cevabım şu: Pazarlar çok büyük hatalar yapıyorlar, ama er ya da geç işin farkına varacaklar. Bence şu sırada hayal dünyasında yaşanıyor veya hepimiz hayal dünyasındayız. Đşte o hayal dünyası da AT üyeliğinde aynılaşmak adını taşıyor. Đnsanlar bunun, bir şekilde sihir yaratacağına, kendi mali politikalarında bu kadar hassas dikkate son vereceklerine veya bütün üye ülkelerin büyüme oranlarının patlayacağına inanıyorlar. Veya bir başkasının onlara garanti vereceğini düşünüyorlar. Bence, hepsi bu üç görüşte de yanılacaklar ve mali krizler oluşmaya devam edecek. Ayrıca şunu belirtmem gerekir; her mali kriz delicesine borçlanmadan sonra doğuyor. Finans pazarlarının ne yaptıklarını bildiklerini ise söyleyemem; onlar sadece var ve bizler bu pazarların nasıl hareket ettiklerini ve olası krizleri daha ucuza atlatmanın yollarını öğrenmekle yükümlüyüz. Soru: Sizin de belirttiğiniz gibi, Türkiye gibi bir ülke için doğrudan yabancı sermaye yatırımları son derece önemli. Ama bu arada bütün dünyada bu tür yatırımların toplam hacminin son iki üç yıl zarfında azaldığını da biliyoruz yılında 1.2 trilyon dolar olan toplam doğrudan yabancı sermaye yatırımı hacminin şimdi milyar dolara düştüğünü görüyoruz. Sonuç olarak, bütün ülkeler bu yatırımları kendilerine çekmek ve daha avantajlı konuma gelmek için birbirleriyle yarış halindeler. Aslında Türkiye doğrudan yabancı sermaye yatırımları için çok çekici bir ülke; Türkiye'de ulusal sermaye birikimi düşük, güvensizlik nedeniyle ulusal kaynaklar mobilize edilemiyor ve iç tasarruf oranı da epey düşük. Kısaca benim sorum şu: Türkiye'nin doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını çekmek için üç tane " olmazsa olmaz"ı nelerdir ve Türkiye'de yatırım yapmak isteyenler hangi stratejiyi izlemelidirler? Konuşmanızda bu tür faktörlerden söz ettiniz; dürüstlük, entelektüel varlıkların gelişmesi ve iş atmosferinin iyileştirilmesi gibi faktörleri söylediniz, ama Türkiye için en önemli üç faktör nelerdir? Martin Wolf: Gerçekten de sözünü ettiğiniz rekabet konusunda haklısınız. Gelişmemiş ülkelerin yarısına yapılan yabancı sermaye yatırımları azaldı ve bu durum biraz da istatistiklerin yanıltması. O sermaye Çin'e aktı. Şimdi Çinliler de " Biz zaten gelişmekte olan dünyanın yarısını oluşturuyoruz" diyebilirler. Bu, tam anlamıyla doğru değil. Ama ülkeler yabancı sermayeyi çekmek konusunda rekabet halindeler ve bu gözleminiz doğru. Đşte o rekabet de Çin'in lehine oldu. Çin, yabancıların mülkiyet hakkını koruyor ve daha bir çok avantaj sunuyor. Eğer 1.3 milyarlık bir nüfusunuz varsa, yılda %10 büyüyorsanız ve birçok insanın inandığı gibi önümüzdeki yılda dünyanın en büyük pazarı olmaya adaysanız, bütün sorunları yenersiniz. Çin'in bu işi ne kadar götüreceği çok enteresan bir soru ama Çin aslında kendinde bir kategori. Türkiye'nin durumunu tam olarak bilmiyorum, ama bir süre önce Hindistan'daydım ve Hintliler de, "Biz neden Çin'in çektiği yabancı sermayenin sadece on beşte birini çekiyoruz?" diye soruyorlardı. Şu cevabı verebilirim: Öncelikle yabancı yatırımcılara onları gerçekten istediğinize dair güven vermelisiniz, oysa Türkiye'nin kendilerini istediğinden emin olmayan bir sürü yatırımcı var. Bu güvence de yetmez; yabancı yatırımcıya, buraya gelip parasını bağladıktan sonra, ulusal sermaye yatırımcılarıyla eşit tutulacağına dair güvence de vermelisiniz. Dünyanın birçok ülkesinde yabancı yatırımcılar o ülkelerde yatırım yapıp paralarını bağladıktan sonra, ulusal yatırımcılar politikacılar tarafından çeşitli kayırılmalar da yaşadılar. Bu konuda Çin, muazzam emek gücü ve pazarıyla yabancı yatırımcılara ödül gibi geldi. Yabancı sermayeye bir ve eşit tutulacağına dair güvence vermelisiniz. Bunlar çok kilit sorunlar ve Türkiye'nin durumunda, yabancı sermaye ekonomik ve politik istikrarın da sürekli olacağına inanmak zorunda. Türkiye'nin AT entegrasyonu meselenin bir boyutu ama şimdilik onu dışlayarak şunu söyleyebilirim: " Türkiye, hükümetin gerçekten ödeme gücüne sahip olduğu kanısını yaratır, hükümetin sürekli olarak borcun yeniden yapılandırılması sorunu olmadığını gösterebilirse ve bütün yatırımcıların hemen anladığı gibi, makroekonomik istikrara sahip olduğunu kanıtlarsa,

6 buraya olan yabancı sermaye akışı da artacaktır. Bu doneleri alamayan yabancı sermaye, ülkenin ekonomik sağlamlığı olmadığını bilirse, kendi yatırımlarının da sağlam olmayacağını anlar. Bence, bunlar en önemli üç "olmazsa olmaz"lar. Sonuç olarak, insanlara burada istendikleri duygusunu, yatırım yaptıktan sonra bir ve eşit muameleye tabi tutulacakları garantisini ve ekonomik rejimin bütün kurumlarıyla istikrarlı olduğu inancını vermelisiniz. Ciddi bir yatırımcı hep yıllık bir ufuk çizgisinde düşünür ve yukarıdaki ölçütlerin varlığından emin olmak ister. Ben Türkiye'nin henüz o noktada olduğunu düşünmüyorum ama olabilir. Birkaç yıl içerisinde bu koşullar oluşursa, Türkiye'nin ekonomik performansının çok farklılaşacağını düşünüyorum. Soru: Dolar-Euro paritesi ve rekabeti konusunda, orta vadeli dalgalanmalar üzerine olan görüşlerinizi bizimle paylaşır mısınız? Martin Wolf: Elbette çünkü zaten bunu yayınladım da. Çok uzun zaman önceden beri doların aşırı değerlendiğini düşünüyordum. Düşmeye mahkumdu ve işte şimdi o düşüş de başladı. Para birimi her zaman- tarihte olduğu gibi- iki yönde hareket eder. Pazarlar üzerine spekülasyon yapamam, ama bu paranın Dawson tarihinde 1971'den beri gösterdiği hareketleri düşünürseniz (global dalgalanmaya geçtiğimiz yıl), bütün 70'ler boyunca doların zayıf olduğunu ve ancak 1980'de durumun değiştiğini görürsünüz. Dolar 1985'te en güçlü konumundaydı, sonra 10 yıllık bir zayıflama dönemi geldi, ki bunlar uzun dönemlerdir, sonra Nisan/Mayıs 1995'te tekrar dönüm noktasına vardı. Ondan sonra 7 yıl güçlü kaldı. Bütün bu dönemler çok uzun oldu ve her iki dönemin tepe noktasında da cari denge, benim sürdürülemez açık dediğim şeye dönüştü. Ve bu durum depresyon süreci ile tersine döndü. Ben, ABD'nin ödemeler dengesindeki cari açığının kesinlikle sürdürülemez olduğunu düşünüyorum. Bu durumun değişmek zorunda olacağını düşünüyorum; ABD bu değişimi nasıl yapacak- çünkü resesyonla yapmayı göze alamazlar- dolarla yapacak. ABD dünyadaki deflasyondan çok memnun ama bunu zayıflayan dolarla anlatmıyor. Çünkü dolar herkesin ve Avrupa'nın sorunu. Dolar-Euro paritesine bakın; temelindeki esnekliğe bakın ve cari açığın sürdürülebilir bir düzeye geleceğini varsayar ve pasiflerde pozisyonun gayrısafi milli hasılanın %30'unda yerleşeceğini düşünürseniz, bence şu andaki açığın yılda 200 milyar dolar azalması gerekir. Şu andaki trende göre dolar yükselmeye devam edecek. Bence doların gerçek değer düşüşü şu andaki değerinden değil de en tepe değerinden en az %30 oranında bir düşüş olmalı. Bunun önüne nasıl geçilebilir bilmiyorum. Bunlar benim tahminimden biraz daha erken oldu. Bence euro yükseldikçe, AT'da çok büyük bir krize gidiliyor. Yazılarımda da belirttiğim gibi, bu durum euroya avantaj sağlayacak. Bence güçlü euro öyle bir kriz yaratacak ki Almanlar bile bunun farkına varacaklar. Bu da çok iyi olacak; herhalde sorunuzu cevaplamış oldum.