5) KAMU DENGESİ VE BÜTÇE AÇIKLARININ FİNANSMANI

Transkript

1 5) KAMU DENGESİ VE BÜTÇE AÇIKLARININ FİNANSMANI 5.1 Kamu Kesimi Genel Dengesi KAMU KESİMİ GENEL DENGESİ MERKEZİ YÖNETİM BÜTÇE İDARELERİ KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ İŞLETMECİ KİT LER TASARRUFÇU KİT LER YEREL YÖNETİMLER FONLAR DÖNER SERMAYELER İŞSİZLİK SİGORTASI SOSYAL FONU GÜVENLİK KURULUŞLARI ÖZELLEŞTİRME KAPSAMINDAKİ KURULUŞLAR ÖZELLEŞTİRME İDARESİ BAŞKANLIĞI Kamu Kesimi Genel Dengesi, kamu harcamaları kamu gelirleri arasındaki dengeyi tanımlar. Eğer, kamu gelirleri ile kamu harcamaları birbirine eşit ise, Kamu Kesimi dengededir. Eğer, kamu gelirlerinin fazla olmasından kaynaklanan bir eşitsizlik söz konusu ise kamu kesimi fazlalık veriyor demektir. Eğer, bu eşitsizlik kamu harcamaları lehine ise kamu kesimi açık veriyor demektir. Kamu Kesimi Türkiye'de uzunca bir süredir kamu gelirleri ile kamu harcamaları arasındaki eşitsizlikten kaynaklanan bir Kamu Açığı sorunu yaşamaktadır. Bu açık, kamu gelirleri tarafından karşılanamayan harcamaları tanımlamaktadır, ki ilgili kamu açığının finansmanı, yani kamu gelirleri ile finanse edilemeyen kamu harcamaları için kamu kesiminin borçlanması gerekir. Bu nedenle, Kamu Açığı, bir anlamda Kamu Kesimi Borçlanma Gereği olarak da adlandırılır. Kamu Kesimi Borçlanma Gereği/GSYH oranı Maastricht Kriterlerine göre, AB ülkeleri için % 3 olarak tespit edilmiştir. Türkiye de, bu oran 2001 krizi öncesinde % 14 ile 20 arasında gerçekleşmiştir. Kamu kesiminin belli başlı gelir kaynakları şunlardır; Vergi Gelirleri Vergi Dışı Normal Gelirler Özel Gelir ve Fonlar Bu ana gelir kalemlerinin yanısıra, Bütçe İdareleri içerisinde, ağırlığını devlet üniversitelerinin oluşturduğu Özel Bütçeli İdareleri'nin gelirleri, Sosyal Güvenlik Sistemi'nin topladığı sosyal güvenlik primleri (parafiskal gelirler) de gelir kalemi olarak kabul edilebilir. 107

2 Kamu harcamaları da üç kategoride toplanabilir: Cari Harcamalar (Personel ve Diğer Cari) Yatırım Harcamaları Transfer Harcamaları Bu gelir ve harcamalara yönelik kategoriler tüm Kamu Kesimi Genel Dengesi için geçerli olmakla birlikte, aynı gelir ve harcama kalemleri Bütçe içerisinde de yer almaktadır. 5.2 Kamu Kesimi Kamu Kesimi 2006 yılından itibaren yeni bir sınıflandırma çerçevesinde ele alınmaktadır. Buna göre kamu kesimi Genel Yönetim adı altında 3 ana başlıkta ele alınmaktadır. Bunlar ise Merkezi Yönetim, Mahalli İdareler ve Sosyal Güvenlik Kurumlarıdır. Geçmişte kullanılan Konsolide Bütçe kavramına yakın olan kavram Merkezi Yönetim Bütçesidir ve günümüzde kamu kesiminin mali performansı bu tanım üzerinden değerlendirilmektedir. 5.3 Merkezi Yönetim Bütçesi Bu tanım kapsamında da 3 alt başlık bulunmaktadır: Genel Bütçeli İdareler, Özel Bütçeli İdareler ve Düzenleyici Denetleyici Kurumlar. Genel Bütçeli İdareler Cumhurbaşkanlığı seviyesinden başlayarak TBMM, Yüksek Yargı organları, Başbakanlık, Genel Kurmay Başkanlığı ve tüm bakanlıklarından oluşur. Ayrıca, Hazine Müsteşarlığı, DPT, TÜİK, DTM gibi diğer ekonomik kuruluşlar da bu kategori içerisinde yer alır. İç ve dış borç faiz ödemeleri nedeniyle bugün genel bütçeli idareler içerisinde en büyük ödenek Hazine Müsteşarlığı'ndadır. Müsteşarlığı Maliye Bakanlığı takip eder. Genel bütçeli idareler gelirleri arasında vergi gelirleri (dolaysız ve dolaylı vergiler), vergi dışı normal gelirler (kurumlar hasılatı ve devlet payları, devler mülklerinin gelirleri, v.s.), özel gelir ve fonlar ile iç borç gelirleri yer alır. Özel Bütçeli İdareler Üniversiteler, çeşitli Fonlar ve TRT, TSE gibi çeşitli diğer kurumlardan oluşur. Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar ise RTÜ, EPDK, Rekabet Kurumu gibi birimlerdir. Özel bütçeli idarelerin gelirleri ise faaliyet konusu işlemlerinden elde edilir. Bütçe giderleri ise; cari harcamalar, yatırım harcamaları ve transfer harcamaları diye üç gruba ayrılabilir. Cari harcamalar personel harcamaları; yani maaş ve ücret ödemeleri ile diğer cari harcamalardan oluşur. Diğer caru harcamalar içerisinde kırtasiye, akaryakıt ve demirbaş masraflarının yanısıra, Türkiye'nin iç ve dış güvenliğine yönelik harcamalar da diğer cari harcamalar alt kategorisi içerisinde görülür. Yatırım harcamaları, devletin okul, hastahane, otoyol anlamında alt ve üst yapı yatırımlarını temsil ederken, transfer harcamaları içerisinde KİT'lere yapılan transferler, Sosyal Güvenlik Sistemi'ni yapılan transferler, tarım desteklemesi ve hepsinden önemlisi iç ve dış borç faiz ödemeleri yer alır. Bütçe, Yüksek Planlama Kurulu'nda son halini aldıktan ve Bakanlar Kurulu tarafından incelenip onaylandıktan sonra, bir sonraki yıl uygulanmak üzere, bir önceki yılın en geç 17 Ekim akşamına kadar TBMM'ne bir yasa tasarısı olarak sevk edilir. Bütçe bir yasa tasarısı olarak önce Meclis Bütçe ve Plan Komisyonu'nda görüşülür ve onaylandıktan sonra, Genel 108

3 Kurul'a iner. Genel Kurul'da da kabul görmesi halinde yasalaşır ve yürürlüğe girer. Bütçe yasa tasarısı içerisinde yer alan ödenekler, Meclis'te onaylanması halinde ilgili hükümete bütçe idareleri için yapabilecekleri harcamalar için verilen yetkiyi temsil eder. Yani, hükümet Meclis tarafından onaylanmadığı müddetçe ödeneklere bağlı harcamaları yapamaz ve bütçede yer alan gelirleri toplayamaz. 5.4 Bütçe Açığı Bütçe Harcamaları'nın Bütçe Gelirleri'nden fazla olması halinde ortaya çıkan eşitsizliğe bütçe açığı denmektedir. Esasen, denk bütçe politikası söz konusu ise -ki 1923 ile 1950 arası bu politikaya uyulmaya çalışılmıştır- bütçenin açık vermemesi gerekir. İktisat literatüründe Keynesyen iktisat politikası bağlamında tartışılan denk bütçe kavramı da önemsenmelidir. Buna göre, kamu harcamaları vergiler ile finanse edilirse denk bütçe söz konusudur ve denk bütçe çarpanı da her zaman 1 e eşittir. Dışa açık bir ekonomide denk bütçe çarpanı (mps+mpi) / (mps+mpi) biçiminde yazılabilir. Başka bir ifadeyle, gerçekleştirilen ilave kamu harcamaları ancak kendi boyutunda bir milli gelir artışı yaratacak, çarpan mekanizmasının etkisi olmayacaktır. Bu yaklaşımında etkisiyle özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında tüm dünyada denk bütçe politikalarından uzaklaşılmıştır. Kamu harcamalarının tamamen vergilerle finanse edilmesi durumunda veya diğer deyişle denk bütçede para miktarı bu durumdan etkilenmeyecektir. Bu bağlamda, kamu açığı kamu harcamalarından vergilerin çıkarılması veya parasal tabandaki değişime borç stokundaki değişimin eklenmesi yoluyla hesaplanmaktadır. Eğer vergiler ile kamu harcamaları birbirine eşitse, ne parasal tabanda ne de borç sokunda bir değişiklik olmayacaktır. Ancak kamu açığı varsa ve parasal tabanda da bir değişim yoksa bu durumda kamu borç stokunda bir artış gözlemlenecektir. Türkiye de de açık bütçe politikası uygulaması 1950'li yıllarda tüm dünyada yaygınlaşmıştır. Bütçe açığı, özünde bütçe harcamalarının bütçe gelirleri tarafından finanse edilemeyen bölümüdür. Diğer bir deyişle, bütçe açığı bütçe gelirleri ile finanse edilemeyen harcama anlamına gelir ve bu harcamanın yapılması için borçlanma yoluyla kaynak yaratılması gereklidir. 5.5 Bütçe Açığının Finansmanı ve Bütçe Nakit Açığı Bütçe açığının finansmanından Hazine Müsteşarlığı sorumludur. Bütçe açığı İç Borçlanma ve Dış Borçlanma yoluyla finanse edilir. İç Borçlanma iki ana başlıkta toplanır; Kısa Vadeli İç Borçlanma ve Uzun Vadeli İç Borçlanma. Kısa Vadeli İç Borçlanma deyince, 1997 yılına kadar iki kısa vadeli iç borçlanma metodu söz konusuydu. Hazine Müsteşarlığı, ya Merkez Bankası'ndan Kısa Vadeli Avans alma metodu ile ya da Hazine Bonosu satarak kısa vadeli borçlanma gerçekleştirirdi yılı Temmuz ayında gerçekleşen tarihi Merkez Bankası- Hazine Müsteşarlığı Protokolu'na kadar, bütçe açığının finansmanı için Hazine'nin Merkez Bankası'ndan kısa vadeli avans kullanması enflasyonist etki yaratmaktaydı. Tarihi protokol ile, önce Hazine'nin Merkez Bankası'ndan kısa vadeli avans kullanma olanağı dondurulmuş; ardından Hazine Merkez Bankası'na olan kısa vadeli avans kullanımı nedeniyle olan borcunu 109

4 peyder pey kapatmıştır. Başka bir biçimde ifade edilecek olursa günümüzde Hazine nin TCMB ndan doğrudan borçlanma olanağı bulunmamaktadır. Bu nedenle, bugün geçerli olan bütçe açığı finansman modeli Dış Borçlanma (Tahvil Cinsinden), Kısa Vadeli İç Borçlanma olarak Hazine Bonosu cinsinden borçlanma, Uzun Vadeli iç Borçlanma olarak Devlet Tahvili cinsinden borçlanma ve 'Diğer'dir. Bütçe açığının gerçek anlamda iç ve dış borçlanma yoluyla finanse edilmesi gereken kısmı ise Bütçe Açığı değil, Bütçe Nakit Açığıdır. Bulunması için, bütçe açığına emanet ve avanslardaki net değişim rakamı eklenir. Avans bir kamu harcamasının gerçekleştirilmesi için bütçeye gider yazılmadan nakit ödenmesine verilen addır. Emanet ise mali yıl sonuna kadar verile emri olmasına rağmen ödenememiş tutarlardır. Eğer, emanete alınan ödemeler, kamunun yaptığı çeşitli avans ödemelerinden fazla ise bütçe açığı büyür. Tersine, emanetlerin değeri, avansların toplamından küçük ise bütçe açığı küçülür. Bütçe Açığına emanet ve avanslardaki net değişim eklendikten sonra bulunan değer Bütçe Nakit Dengesi (Hazine Dengesi) denir, ki esas iç ve dış borçlanma yoluyla finanse edilmesi gereken açık Bütçe Nakit Açığıdır. Hazine Müsteşarlığı, artık Merkez Bankası'ndan kısa vadeli avans yolunu kullanmadığı için, bütçe nakit açığını iç borçlanmada bono ve tahvil yoluyla gerçekleştirilen iç borçlanmayla ve dış borçlanmayla finanse etmeye çalışır. Kamu kesimini analizinde kullanılan bir başka önemli gösterge de birincil denge veya faiz dışı denge kavramıdır. Bütçe gelirleri ile faiz dışı bütçe harcamaları karşılaştırılarak hesaplanmaktadır. Doğal olarak bütçe birincil açık veya birincil fazla verebilmektedir. Özellikle birincil açık verildiğinde içinde bulunulan yıl için de borçlanma gereği ortaya çıkmaktadır ki bu da mali disiplin açısından olumsuz bir duruma işaret etmektedir. Yıllar itibariyle, bütçe açığının finansmanı için yapılan iç ve dış borçlanma, Türkiye'nin her yıl ödediği iç ve dış borç ana para ve faiz ödemeleri nedeniyle, Türkiye'nin borç servisini 80 milyar dolar seviyelerine taşımıştır. Bu nedenle, Kamu Kesimi bütçe açığının bir kısmını veya vadesi gelen iç ve dış borçlarının bir kısmını, iç ve dış borç faiz ödemeleri hariç tutulduğunda verilen bütçe fazlalığı ile finanse etmektedir. Bu durum, faiz dışı bütçe dengesi veya fazlası veya tüm kamu kesimi dikkate alınır ise, faiz dışı kamu dengesi veya fazlası olarak adlandırılmaktadır. IMF'inde ciddiyetle izlediği bu değer birincil denge olarak da bilinmektedir. Başka bir şekilde tanımlamak gerekirse, bütçeden gerçekleştirilen faiz harcamaları hariç tutularak hesaplanan bütçe dengesine faiz dışı bütçe dengesi denilmektedir. Bir ülkede kamu maliyesinde faiz dışı fazlanın olması, kamu borçlanma gereksiniminin bir bölümünün bütçeden finanse edildiği anlamına gelmektedir. Türkiye, 2001 krizi sonrasında enflasyonla mücadele programında faiz dışı bütçe fazlası için GSMH'ya oran olarak % 6.5'lik bir fazlalık hedefini belirlemiştir. Bütçe açığının finansmanı nedeniyle iç borç servisi ve stoku sürdürülemez bir noktaya ulaşır ise, burada iki olağanüstü yöntem Konversiyon ve Konsolidasyon öne çıkmaktadır. Konversiyon iç borç stokunun faiz, vade ve itfa şeklinden herhangi birini değiştirmek olarak tanımlanabilir. Uygulamada daha çok faizi değiştirmek yönündedir. Kamu borç miktarını değiştirmeden, borç yükünü hafifletmeyi hedefler. Konsolidasyon, vadesi yakın olan ve/veya kısa vadeli kamu borçlarının uzun süreli veya süresiz bir borç şekline dönüştürülmesi sürecidir. Zorunlu olarak ta, isteğe bağlı olarak ta uygulanabilir. 110

5 MALİ DİSİPLİN VE MALİ KURAL: Mali disiplin Kamu kesimi dengesinin sürdürülebilir düzeyde korunmasıdır. Daha detaylı olarak tanımlamak gerekirse, bütçe açıklarının kontrolü ve sürdürülebilir borçlanma dinamiğine ulaşılmasıdr. Kamu kesiminin orta vadede mali disiplinle ilgili kararlarında hangi sınırlar arasında hareket edebileceğini düzenleyen unsurlara ise mali kural adı verilmektedir. Maliye politikası araçları üzerinde yasal bir temele dayandırılmış sınırlamalar olarak mali kurallar 1990 larda dünyada yaygınlaşmaya başlamış ve günümüzde 81 ülkede mali kural uygulanmaktadır. Bu kapsamda en bilinen uygulama ise Avrupa Birliği nin Maastricht kriterleridir. Bu kriterlerden ikisi mali kural uygulaması kapsamındadır. Euro alanındaki ülkelerin kamu açıkları/gsyh oranının %3 ü ve borç stoku/gsyh oranının %60 ı geçememesi bir çok başka ülkenin kamu kesimi performanslarının değerlendirilmesinde dahi kullanılmaktadır. Daha geniş bir açıdan bakıldığında ülkelerin kamu açıkları ve borç stoku kurallarının yanı sıra harcama ve gelir kurallarına da yöneldikleri görülmektedir. Buna göre; Açık Kuralları: Denk Bütçe Kuralı, Altın Kural (yatırım harcamaları hariç denk bütçe), Bütçe açığını sınırlayıcı kurallar. Borç Kuralları: Brüt veya net kamu borcu üzerine sınır getiren düzenlemeler. Harcama Kuralları: Toplam Harcama üzerine sınır getirilmesi, reel - nominal harcama büyümesine sınır getirilmesi veya faiz dışı harcamalar gibi belirli harcama gruplarına sınır getirilmesi yönündeki düzenlemeler. Gelir Kuralları: Genel vergi yüküne bir tavan getirilmesi, beklenmeyen gelir artışı tahsisine yönelik düzenlemeler. Uygulamada ülkeler daha çok açık ve borç kuralına dayalı mali kuralları tercih ediyor. Türkiye de IMF programları uygulanmasına rağmen kapsamlı bir vergi ve harcama reformu yapılamadığından mali disiplinin sürdürülebilirliği konusu sürekli gündeme gelebilmektedir. Mali disiplinin sürdürülmesi doğrultusunda atılan bir diğer adım da Orta Vadeli Programın (OVP) açıklanmasıdır. OVP ile Türkiye kamu maliyesinde elde ettiği mali disiplini sürdürme yönündeki iradesini ortaya koymaya çalışmıştır. Mali Kural Kanun Tasarısı Taslağı: Orta Vadeli Program da (OVP) bütçe disiplinin sağlanması ve kamu kesimi açığının orta vadede kontrol altına alınması için 2011 yılı bütçe döneminden itibaren kamu mali yönetiminin belirlenen mali kural dahilinde uygulanmaya başlanacağı açıklanmıştır. Bu kapsamda, Mali Kural Kanun Tasarısı Taslağı 11 Mayıs 2010 tarihinde kamuoyuna sunulmuştur. Kamu maliyesi politikalarına uzun vadeli öngörülebilirlik getirmeyi, ekonomide güven ve istikrarı güçlendirmeyi, artan kredibiliteyle beraber risk priminin düşmesini sağlayarak kamu borçlanma maliyetini azaltmayı, kamunun uzun vadede finansman ihtiyacını netleştirerek özel sektörün daha uzun vadeli ve daha düşük maliyetli kaynaklara ulaşmasını sağlamayı ve mali disiplin anlayışını kalıcı hale getirmeyi amaçlayan Mali Kural a göre, herhangi bir yılda genel yönetim açığının GSYH ye oranı, bir önceki yıl genel yönetim açığının GSYH ye oranına genel yönetim açık uyarlamasının eklenmesi suretiyle hesaplanan değeri aşamaz. Açıklanan taslağa göre Orta Vadeli Program ve Mali Planda, mali kurala göre hesaplanan üç yıllık genel yönetim açık tavanı belirlenecek, tavanın hesaplanmasında kullanılan bir önceki yıla ilişkin açığın GSYH ye oranında ve/veya ilgili yıl reel GSYH artış oranında bir değişiklik olması halinde genel yönetim açık tavanı güncellenerek kamuoyuna duyurulacak, mali kuraldan sapma olup olmadığı, o yıl için gerçekleşen genel yönetim açığının GSYH ye oranı ile kesin tavan mukayese edilerek yapılacak, genel yönetime ilişkin mali veriler üçer aylık ve yıllık olarak Maliye Bakanlığı 111

6 tarafından Mali Kural İzleme Raporu ile kamuoyuna açıklanacaktır. Mali Kural İzleme Raporu nda yer alan verilerin doğruluğu, güvenilirliği ve önceden belirlenmiş standartlara uygunluğu bakımından değerlendirilmesi Sayıştay tarafından yapılarak sonuçları Raporun yayımından itibaren üç ay içinde kamuoyuna duyurulacaktır. Mali Kural ın yasalaşmasıyla bütçe açığının kontrol altına alınması konusunda önemli bir adım atılmış olacaktır. Maliye politikalarının bu şekilde şeffaflaşmasının ekonomik istikrar ve büyümeye olumlu katkı yapması beklenmektedir. Ancak 2010 yılı içinde yasalaşması beklenen Mali Kural yasa tasarısı ertelenmiştir. Söz konusu yaklaşım tekrar TBMM gündemine gelene kadar OVP çerçevesinde ve bütçe performansı bağlamında Türkiye ekonomisindeki mali disiplin konusu tartışılacaktır. 112

7 6) MAKRO EKONOMİK GÖSTERGELER VE YORUMU 6.1 Makro Ekonomik Göstergelerin Analizi Günümüzde, ulusal ekonomileri ve dünya ekonomisini analiz edebilmek için kullanmakta olduğumuz makro ekonomik göstergeleri, ekonomik büyüme yi ölçmeye yönelik göstergeler, ülkelerin dış ekonomik ilişkileri ile ilgili dinamikleri görmemizi sağlayan 113

8 Ödemeler Dengesi ve Dış Ticaret Göstergeleri ve finans piyasalarındaki gelişmeleri izlediğimiz finansal göstergeler gibi ana kategorilere ayırmak mümkündür. Bunun yanı sıra, makro ekonomik göstergeleri kategorize etmek açısından kullanılabilecek ikinci bir ayırım, muhtemel bir makro ekonomik risk veya kriz tehdidini önceden gösterebilen öncü gösterge olma niteliğindeki makro göstergeler ve açıklanma süresi veya kapsamı açısından öncü gösterge olma niteliği taşımayan göstergeler olarak ikiye ayırmak da mümkündür. Dünya ekonomisinde, hızlı karar alma sürecindeki etkinliği açısından en fazla öncü gösterge niteliği taşıyan makro gösterge üreten ulusal ekonomi ABD ekonomisidir ve bu noktada, öncü gösterge niteliğindeki göstergeler, halen ABD ekonomisinde üretilen ve özellikle ABD Merkez Bankaları Sistemi FED in faiz kararına ciddi ölçülerde yön veren veriler grubunu temsil etmektedir. Nitekim, ABD de Michigan Üniversitesi nin hesaplanmasında öncülük ettiği, Tüketici Güven Endeksi ve Bireysel Tüketim Endeksi değerleri veya yeni konut siparişleri ve yeni fabrika siparişleri benzeri veriler, bu verilere örnek gösterilebilir. Bununla birlikte, nasıl ki insanoğlu bugünkü teknoloji ile depremlerin ne zaman olacağını belirleyemiyorsa, ekonomik krizlerin belirtilerini ve ekonomik krizler ile ilgili olasılık ölçümlerini saptamakta da halen belirli zorluklar yaşanmaktadır. Bununla birlikte, makro ekonomik göstergelerin içerik ve kalitesinin arttırılması ile, veriler açıklanma hızına bağlı olarak, söz konusu göstergelerin olası bir makro ekonomik krize yönelik olarak uyarı sinyali verme kabiliyeti artmaktadır. Bu noktada temel sorun, yapısal sorun kapsamına giren ekonomik problemlerin krize ne zaman ve ne şekilde dönüştüğünün önceden saptananamasında odaklanmaktadır. Bu zorluğun nedenlerinden birisi, farklı ülkelerin krize giriş süreçlerinin çoğu zaman birbirlerine benzerlik arz etmemesi ise, bir diğer neden de ülkelerin istatistik kurumları tarafından üretilmekte olan istatistiklerin çeşitli nedenlere bağlı olarak kalite ve açıklanma sürelerinin ciddi farklılıklar arz etmesidir li, 80 li ve hatta 90 lı yıllarda, gelişmekte olan ekonomilerin çoğunda, ülke ekonomisinde giderek kronikleşen yapısal sorunlara siyasi otoritenin gösterdiği duyarsızlık, krizlerin ortaya çıkış ve derinleşme nedeni olarak tanımlanabilir. Ancak, siyasi otoritenin duyarsızlığına, özel sektörün duyarsızlığının ve küresel sorunların etkilerinin de eklenmesi, krizlerin derinleşmesinde etken olabilmiştir. Nitekim, 1990'lı yıllarda Türkiye'de yapısal sorunların izlediği süreç, yani yapısal sorunların bir krize dönüşmesi süreci, yukarıda saydığımız nedenlerin bir araya gelmesi açısından, bu konuda çarpıcı örneklerden birisini oluşturmaktadır. Genel olarak ekonomideki yapısal sorunlara gösterilen bu duyarsızlığın yanısıra, bu sorunların çözümüne yönelik politika ve araç-yöntem tercihlerindeki hatalar da; daha açık bir ifade ile uygulanan para ve kur politikasındaki yanlış tercihler de krizlerin çıkışında ve derinleşmesinde etkili olmuştur. Yanlış politika tercihlerinin sonuçları açısından, 1970'li yıllarda Petrol Krizleri'nin yarattığı sorunları gidermede tercih edilen çözümler ve 1997 yılında patlak veren Asya Krizi'nde oluşan süreç en önemli örnekleri oluşturmaktadır. Gelişmiş ekonomilerde şeffaflaşan Merkez Bankacılığı uygulamaları ve gelişmekte olan ekonomilerde aynı algılamanın 1990 lı yılların sonlarında ve 2000 li yılların başlangıcında kabul görmesiyle, ekonomi yönetimindeki istikrar ve sorumlu yönetim anlayışı, makro ekonomik göstergelerin hassasiyetini bir kat daha arttırmış ve makro ekonomik göstergelerdeki ipuçları, olası dalgalanmalar (türbülans) ve krizler için çoğu zaman öncü gösterge niteliği taşımaya başlamıştır. Gelişmekte olan ülkelerde, tüm şeffaflaşma çabalarına rağmen, kayıt dışı ekonominin neden olduğu makro ekonomik deformasyon, ve 114

9 makro ekonomik göstergelerin açıklanma periyodundaki gecikmeler, halen söz konusu verilerin öncü gösterge olma özelliğini zayıflatmaktadır. Bu çerçevede, makro ekonomik göstergeleri üç ana kategoride bir araya getirmek suretiyle, ekonomik konjontürün analizine yöneliki öncü göstergeleri oluşturmak mümkün gözükmektedir. Bu üç ana kategoriyi aşağıda sıragelen başlıklar altında, tek tek ele almak yararlı olacaktır Ekonomik Büyüme ile İlgili Makro Göstergeler Uluslararası alanda bir ülke ekonomisinin performansını gösteren en temel makro ekonomik veri, GSMH büyümesi veya diğer bir deyiş ile ekonomik büyüme hızı değerleridir. Her ülkenin istatistik kurumu tarafından hesaplanan GSMH verilerinde, birbirini takip eden iki yılın çeyrek dönem GSMH değerleri veya tüm yılı temsil eden yıllık GSMH değerleri karşılaştırılarak, ekonomik büyüme hızı hesaplanır. Söz konusu ekonomik büyüme hızı verileri, örnek vermek açısından, ülke ekonomisinin büyüme hızının ivme kaybettiğine; yani, ilgili ülke ekonomisinin birkaç çeyrek dönem veya birkaç yıl üst üste % 1 ile 3 arası bir oranda büyüdüğüne, büyümenin yatay bir seyir izlediğine işaret ediyorsa, ülke ekonomisinin durgunluğa (ing. stagnation) girdiğini ifade etmekteyiz. Halk dilinde bu süreç 'ekonomide soğuma' olarak da tanımlanmaktadır. Eğer, ulusal ekonomi, bu tür bir yatay düzeyde büyüme sürecinin de ötesinde, son derece hızlı bir ekonomik yavaşlamaya, hatta büyümenin % 0 a ulaştığı ve/veya % 0 ın dahi altında negatif bir büyümeye işaret ediyorsa, bu süreci büyümenin gerilemesine bağlı olarak resesyon (ing. recession) olarak tanımlamaktayız. Eğer, ekonomi hem büyümede durgunluk, hem de enflasyon ve işsizlik oranında aynı zaman diliminde bir yükselme gözlemliyor ise, bu süreci de stagflasyon (ing. stagflation) olarak adlandırmaktayız. Her ülkenin Merkez Bankası açısından, en tehlikeli ve yorucu süreç anlamına gelen stagflasyon, uygulamaya konulan para ve maliye politikası önlemleriyle eğer çözümlenemez ise, söz konusu sürecin bir krize, bir depresyona dönüşebildiği de görülmektedir. Hatta, ekonomiler uzun soluklu bir resesyon sürecinin sonuncunda da krize, depresyona girebilmektedirler. Bu noktada, ekonomik büyüme hızını ölçmede, tekrarlamak gerekirse, iki temel gösterge öne çıkmaktadır. Göstergelerden bir tanesi, Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH - ing. GNP), yani daha farklı bir ifade ile net olmayan ulusal üretim; ikinci gösterge ise, Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH - ing. GDP), yani daha öz Türkçe bir ifade ile net olmayan yurtiçi üretimdir. İki verinin temel farkı, Net Dış Alem Faktör Gelirleri'dir. Yani bir ülkenin yurtdışında yaşayan vatandaşlarının o ülkeye kazandırdığı üretim faktör gelirleri ile, yine o ülkede çalışan yabancıların kendi ülkelerine transfer ettikleri üretim faktör giderleri arasındaki net farktır. GSMH, ülkelerin istatistik kurumları tarafından üç temel yöntemle hesaplanmaktadır. Yöntemlerden ilki Üretim Yoluyla GSMH Hesaplama Yöntemi dir. Dünyada en sağlıklı olduğu düşünülen ve en yaygın kullanılan yöntem budur. Keza, eski adıyla DİE, yeni adıyla TÜİK, 3 er aylık dönemler halinde ve yıllık bazda GSMH değerlerini bu yöntemle hesaplanan tablo aracılığı ile kamuoyuna açıklamaktadır. Bu yöntemin dışında, diğer iki yöntem sırasıyla Gelirler Yoluyla GSMH Hesaplama Yöntemi ve Harcamalar Yöntemiyle GSMH Hesaplama Yöntemi dir. Söz konusu hesaplama yöntemleri GSYİH için de kullanılabilir. TÜİK GSYİH kısaltması yerine, dört harften oluşan GSYH kısaltmasını kullanmaktadır. Bu nedenle, metnin geri kalan bölümlerinde GSYH kısaltması kullanılacaktır. 115

10 Dünyada en yaygın kullanılan yöntemin Üretim Yoluyla hesaplama yöntemi olmasının nedeni, diğer iki hesaplama yöntemi olan Gelirler Yoluyla ve Harcamalar Yöntemiyle hesaplama metotlarının, bünyelerinde kayıt dışı ekonominin etkisini barındırmalarından kaynaklanmaktadır. Buna göre, Gelirler Yoluyla hesaplama yöntemi, 4 üretim faktörü olan Doğal Kaynaklar ın Rant, Ücret, Faiz ve Kar gelirlerinin düzenli olarak muhasebe kayıtlarına girmesini gerektirmektedir ki, söz konusu gelirlerin bir bölümü Türkiye gibi kayıt dışı ekonomi sorunu olan ülkelerde yeterince kayıt altına girmemektedir. Harcamalar Yöntemiyle hesaplamada da, toplam tüketim harcamalarının ve toplam yurtiçi tasarrufların tam kayıt altında olmaması, yine kayıtdışılığa bağlı olarak sorun yaratmaktadır. Bu nedenle, en sağlıklı yöntem olarak Üretim Yoluyla hesaplama yöntemi kullanılmaktadır. Ulusal ekonomide mal ve hizmet üretiminde ana rolü üstlenmiş olan ana sektörlerin Türk ekonomisine gerçekleştirdiği katma değer katkısının ölçülmesi ile başlamaktadır. Ülke ekonomisini ayakta tutan ana sektörlerin yarattığı katma değerden bir istatiksel mantığa dayalı olarak izafi banka hizmetleri değeri düşülmektedir. Buradaki mantık, temel kredi borç-alacak ilişkisi çerçevesinde belirli bankacılık hizmetlerinin zaten diğer sektörlerin muhasebe kayıtlarına geçtiği ve katma değer verilerine yansıdığıdır. Bu nedenle, mali kuruluşlar dışında kalan diğer sektörlerin verilerinde yer alan bankacılık işlemlerinin GSMH'nın toplamına mükerrer olarak yeniden girmesini engellemek için, bir istatiksel yönteme dayalı olarak banka hizmetlerinin değeri 'izafi' olarak hesap edilir ve ana sektörlerin yarattığı toplam katma değerden düşülür. Bu değerin üzerine devletin anayasal hizmetlerini üreten kamu kurumlarının yarattığı katma değer, ayrıca vakıf ve dernekler gibi kar amacı olmayan özel hizmet kuruluşlarının kısıtlı miktardaki mal ve hizmet üretiminin değeri eklenir. Toplam Yurtiçi Üretim Değeri'nin üzerine devletin ithalattan elde ettiği (gümrük vergisi ve ithalattan alınan KDV) vergi gelirleri eklendiğinde GSYH elde edilir. İthalat Vergisi nin toplama eklenmesi suretiyle GSYH ya ulaşılmasının nedenini açıklamak gerekir ise, üretim yoluyla ulaşılan GSMH değeri, bir üretim değeri olmasının yanı sıra, aynı zamanda bir gelir değeridir. Çünkü, GSMH yı temsil eden mal ve hizmetler piyasa fiyatları üzerinden satıldıktan sonra ortaya çıkan nakit değer bir gelir değeridir ve amaç, bu gelir değerinin mal ve hizmetlerin üretiminde görev almış olan üretim faktörleri arasında paylaştırılmasıdır. Bu temel noktadan hareket ile, ithalat vergisinin toplam ifadesinin üstüne eklenmesi, söz konusu ithalattan elde edilen vergi gelirinin, söz konusu ithal mal ve hizmetlerin Türkiye Cumhuriyeti nin sınırlarından içeri girmesi için verdiği izin karşılığında, talep ettiği ve hak ettiği bir vergi geliri olmasıdır. Ama, bu durum söz konusu ithalat vergisi gelirinin Türk halkının hak ve talep ettiği bir gelir olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla'nın üzerine ise Net Dış Alem Faktör Gelirleri'nin eklenmesi sonrasında ise GSMH'ya ulaşılmasıdır. Her Türk vatandaşının Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde çalışma zorunluluğu yoktur. Başka ülkelerde üretim faktörü olarak çalışıp, o ülkelerin milli gelirlerinden pay alan Türk vatandaşları, döviz cinsinden elde ettikleri bu gelirlerin bir kısmını veya tamamını Türkiye ye gönderir ise, bu gelir Türkiye için Dış Alem(den Gelen) Faktör Gelirleri dir. Aynı şekilde, Türkiye de çalışan yabancılar açısından da, onların Türkiye deki milli gelirden pay alıp, yurtdışına kendi ülkelerine gönderdikleri gelir, Türkiye için Dış Alem(e Giden) Faktör 116

11 Giderleri dir. Bu durumda, Dış Alem Faktör Gelirleri (-) Dış Alem Faktör Giderleri= Dış Alem Net Faktör Gelirleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Ekonomik Büyüme Hızının Ölçülmesi: Bir ulusal ekonomide büyüme hızının ölçülmesi, birbirini takip eden iki yılın GSMH değerleri karşılaştırılarak veya çeyrek dönemler itibariyle, bir önceki yılın çeyrek dönemi ile bir sonraki yılın aynı çeyrek dönemi karşılaştırılarak hesap edilir. Ancak, burada kritik olan konu, hangi GSMH veya GSYH değerlerinin karşılaştırılacağıdır. Eğer, dünya ekonomisinde, ülke ekonomilerinde enflasyon ve deflasyonun deforme edici etkisi olmasaydı, mal ve hizmetlerin fiyatları hiç değişmeseydi, fiyatlar genel seviyesi hep aynı kalsaydı; birbirinden faklı GSMH değerleri hesap etmek gerekmeyecekti. Oysa, günümüzde kimi ekonomiler enflasyonun, kimi ekonomiler ise deflasyonun deformasyon etkisine maruz kalmaktadırlar. Bu durum, istatistik kurumları tarafından, hem söz konusu fiyat hareketlerinden kaynaklanan etkiyi içinde barındıran, hem de söz konusu etkiden arındırılmış iki ayrı GSMH veya GSYH değerinin hesap edilmesini gerektirmektedir. Bu çerçevede, içinde fiyat hareketlerinden kaynaklanan etkiyi barındıran veriye Cari Fiyatlarla GSMH, fiyat hareketlerinden kaynaklanan etkiden arındırılmış veriye ise Sabit Fiyatlarla GSMH denmektedir. Cari Fiyatlarla GSMH Nominal GSMH, Sabit Fiyatlarla GSMH ise Reel GSMH olarak da ifade edilmektedir. Nominal GSMH: Ulusal ekonomide üretimi gerçekleştirilen yüzbinlerce mal ve hizmetin üretim miktarlarının hesaplamının yapıldığı yıla karşılık gelen üretim değerleri ile piyasa fiyatları çarpılarak bulunan değerdir. Cari piyasa fiyatları kullanılarak hesaplanan GSMH olduğundan, içinden onlarca yıldır süregelen enflasyonun saptırıcı, yanıltıcı, negatif etkisini barındırmaktadır. Bu nedenle, 2005 yılında TL den 6 sıfır atılana kadar, artık katrilyon lira mertebesine gelmişti ve telafuzu dahi zor oluyordu. Söz konusu cari fiyatlarla hesap edilmiş ve Nominal GSMH ünvanını taşıyan GSMH değeri kullanılarak hesaplanacak olan büyüme hızı oranı da Nominal Büyüme Hızı oranı olacaktır ki, bu durum yanıltıcı sonuçlara neden olur. Bir örnek vermek açısından, 2006 yılı GSMH değerini ele alalım. Ekonomistler, 2006 yılı GSMH sını, nominal değer olarak, eski ifadesiyle 562 katrilyon lira, yeni ifadesi ile 562 milyar TL olarak beklendiğini ifade etmişlerdir yılının açıklanmış olan nominal GSMH değeri ise 486,4 milyar TL dir. O halde, 562/486 milyar TL; 2006 yılında ekonominin % 15,6 büyüdüğüne işaret etmektedir. Oysa, birbirini takip eden iki yılın nominal GSMH değerlerini karşılaştırarak büyüme oranını bulmaya çalışmak zaten yanlıştır. Çünkü, nominal değerler üzerinden yapılan karşılaştırmada, içinde enflasyonun şişirici etkisini taşıyan Nominal GSMH değerleri, yani, Cari Fiyatlarla hesap edilmiş GSMH değerleri kullanılmaktadır. Bu nedenle, tekrarlamak gerekirse, gerçek büyüme hızı oranının bulunması için, sabit fiyatlarla hesap edilmiş GSMH değerlerinin kullanılması gerekir. Yani, enflasyonun şişirici, saptırıcı, yanıltıcı etkisinden arındırılmış Reel GSMH değerleri karşılaştırılarak, ülkenin gerçek büyüme hızı oranı bulunmalıdır. Reel GSMH: Bir ülkenin Reel GSMH değerlerinin hesaplama yöntemi, bir noktaya kadar Nominal GSMH değerlerinin hesaplama yöntemine benzemektedir. Yani, ulusal ekonomide üretimi gerçekleştirilen yüzbinlerce mal ve hizmetin üretim miktarlarının o yıla karşılık gelen üretim değerleri dikkate alınmaktadır. Ancak, Nominal GSMH dan Reel GSMH değerini farklılaştıran detay, söz konusu yüzbinlerce mal veya hizmetin değerinden oluşan Reel 117

12 GSMH değeri hesaplanırken, üretim rakamlarının, söz konusu mal ve hizmetlerin sabit fiyatlarıyla çarpılmasıdır. Bu durum, Reel GSMH nın hesaplanmasında en sağlıklı yöntem olan Baz Yıl yöntemini tarif etmektedir. Baz Yıl nasıl seçilmektedir diye sorgularsak, Baz Yıl ülke ekonomisinin makro dengeler açısından hayli sağlıklı olduğu, enflasyon ve büyüme gibi makro ekonomik göstergelerin değerlerinin hayli dengeli ve kabul edilebilir olduğu yılların arasından seçilmektedir. Yani, seçilen Baz Yıl bir hareket noktası veya kilometre taşı gibi kullanılmaktadır. TÜİK tarafından 2007 yılının 3. çeyreğine kadar, GSMH serisi ve Reel GSMH değerlerinin hesaplanmasında, kullanılan baz yıl 1987 yılı olmuştur. 8 Mart 2008 tarihinde ise, TÜİK tarafından Türkiye Ekonomisi için ekonomik büyüme hızının hesaplanma yönteminin değiştiği açıklanmıştır. Bu doğrultuda, 1998 yılı, 1987 yılı yerine yeni Baz Yıl olmuştur. Bir başka önemli değişiklik ise, Türk ekonomisininde ekonomik büyüme hızını 1998 Bazlı olarak, döneminde Reel GSYH değerleri üzerinden hesaplamak olmuştur. Yani, artık Türkiye de Reel Büyüme Hızı Oranı GSMH üzerinden değil, GSYH üzerinden hesaplanacaktır. Baz Yıl Yöntemi nde, 2006 yılının Reel GSMH sı hesaplanırken, 2006 yılının mal ve hizmet üretim değerlerini 1987 yılı fiyatları ile, baz yılın fiyatlarını sabit fiyat olarak alıp hesaplama gerçekleştirilmektedir. Böylece, döneminde Türk ekonomisinde yaşanmış olan enflasyonist etkinin tümü, Nominal GSMH değerini şişiren, büyüten etkinin tümü hesaplanın dışında kalmakta, enflasyon etkisi arındırılmış olmaktadır. Böylece, sağlıklı bir veri hesap edilmektedir. Bu çerçevede, sabit fiyatlarla, ya da 1987 fiyatlarıyla hesap edilmiş olan 2005 ve 2006 yılı Reel GSMH değerleri karşılaştırılmak suretiyle, Türkiye nin gerçek büyüme oranı bulunmaktadır. Reel büyüme hızı oranı hesap edilirken kullanılabilecek bir diğer yöntem ise, Deflatör Oranı yöntemi olabilir. Bu yönteme göre, Türkiye nin 2006 yılı Nominal GSMH tahmini değeri olan 562 milyar TL, kabaca ortalama enflasyon değeri olarak tanımlanabilecek Deflatör Oranı na bölünerek, 2006 yılı Nominal GSMH değeri, 2005 yılı fiyatları ile hesap edilmiş bir değere dönüştürülür. Örneğin, DPT nin 2006 yılı için açıklamış olduğu deflatör oranı % 9 dur. Buna göre, söz konusu deflatör oranı kullanılarak 2006 yılının Nominal GSMH değeri olan 562 milyar TL, 562/1,09 işlemi ile 515,6 milyar TL ye, yani 2005 yılı cari fiyatları ile 2006 yılı Nominal GSMH değerine dönüştürülür. Bu durumda, 2005 yılı cari fiyatları ile hesap edilmiş olan 2006 yılı Nominal GSMH değeri, yine 2005 yılı cari fiyatlarıyla hesap edilmiş olan 2005 yılı Nominal GSMH değerine bölündüğünde, yani 515,6 milyar TL 486,4 milyar TL ye bölündüğünde, büyüme hızı oranı % 6 çıkmaktadır. Reel büyüme oranını hesap etmenin bir yolu da, hayli tartışmalı olmakla birlikte, Ortalama Dolar Kuru yöntemidir. Buna göre, 2006 yılı Nominal GSMH değeri olan 562 milyar TL, 2006 yılının ortalama dolar kuruna bölünür ve çıkan değer varsayalım ki, 389,7 milyar dolar çıkar. Aynı işlem, 2005 yılının Nominal GSMH sı olan 486,4 milyar TL ise 2005 yılının ortalama dolar kuruna bölünerek tekrarlanır ve o işlemden de 362,8 milyar dolarlık bir değer çıkar. Bu durumda, 389,7/362,8 işlemi % 7,4 lük bir büyüme oranına işaret etmektedir. Neden diğer yöntemlere göre hesap edilen % 6 reel büyüme hızı oranına göre yüksek bir değer çıktı? Çünkü, Türk ekonomisinde dolar kurundaki değişim oranı enflasyon oranının altında kalıyor. Bu nedenle, ortalama dolar kuru yöntemiyle hesaplama her zaman riskli olacaktır. Bu nedenle, en tavsiye edilebilecek Reel Büyüme Hızı Oranı hesaplama yöntemleri Baz Yıl yöntemi ve Deflatör Oranı yöntemleri olarak ifade edilebilir. 118

13 Türk ekonomisi veya her hangi bir ülke ekonomisi için, ekonomik büyüme performansının gidişatını önceden görebilmeyi sağlayabilecek dört temel sektör, tarım, sanayi, inşaat ve ticaret sektörleridir. Ancak, söz konusu dört temel sektör içerisinde, tüm dünyada, istatistik kurumları tarafından üretim performansları kamuoyu ile paylaşılan, en düzenli şekilde istatistikleri açıklanan iki sektör sanayi ve inşaat sektörleridir. Bu nedenle, gerek Türk ekonomisinde, gerekse de ABD gibi gelişmiş ve kimi gelişmekte olan ekonomilerde, ekonominin aktörleri, ekonomistler, finans sektörü uzmanları, GSMH ve GSYH değerlerinin gecikmeli olarak açıklandığının bilinci ile, özellikle sanayi sektörü ve onun alt birimi olarak imalat sanayi verilerini ve inşaat sektörü boyutunda yeni konut siparişleri, izin verilen inşaat izinleri, yapı ruhsatı izinlerini ve yapı kullanım izin belgesi sayılarındaki değişimi takip ederek, sanayi ve inşaat sektörünün performansına bağlı olarak, ekonomik büyüme ile ilgili tahminde bulunmaya çalışırlar. GSMH dan Kullanılabilir Gelir e: Üretim değeri olarak yaratılmış olan GSMH, aynı zamanda bir gelir değeridir, de. Bu çerçevede, yaratılan GSMH yı temsil eden mal ve hizmetler, piyasa fiyatları üzerinden satıldıktan sonra, ortaya çıkan gelir ülkedeki on binlerce irili, ufaklı tüzel kişiliğin kasasına veya banka hesabına girer. Her tüzel kişilik, söz konusu gelir cinsinden GSMH dan öncelikle, mal ve hizmet üretiminde kullanılan Milli Servet teki yıpranma payı kadar amortisman payı ayırır. Amortisman payının ayrılmasının temel nedeni, Milli Servet in sürekli taze tutulması ve bu sayede GSMH üretiminin aksamamasıdır. Bunun yanı sıra, devletin tüzel kişiliklere amortisman gideri ayırmalarına izin vermesinin nedeni de, GSMH üretiminin aksamaması ve böylece gelecekteki vergi gelirlerinin garanti altına alınmasıdır. İÇ KAYNAK GSMH DAN KULLANILABİLİR GELİR E (PF) GAYRİ SAFİ MİLLİ HASILA ( HEM ÜRETİM, HEM GELİR DEĞERİ) (-) AMORTİSMANLAR (MİLLİ SERVETTE OLUŞAN YIPRANMALAR) (PF) SAFİ MİLLİ HASILA (-) DOLAYLI VERGİLER (FF) SAFİ MİLLİ HASILA = MİLLİ GELİR MİLLİ GELİR = RANT GELİRİ + ÜCRET GELİRİ + FAİZ GELİRİ + KAR GELİRİ (+) TRANSFER ÖDEMELERİ = KİŞİSEL GELİR (-) DİREKT VERGİLER KULLANILABİLİR GELİR KULLANILABİLİR (HARCANABİLİR) GELİR = TOP TÜKETİM HARCAMALARI + TOP.TASARRUFLAR FİNANS PİYASALARINA YÖNELİK YATIRIMLAR SABİT SERMAYE YATIRIMLARI TOPLAM YATIRIM HARCAMALARI GSMH'nın yaratılmasının amacı, GSMH'yı temsil eden mal ve hizmetlerin yaratılması ile, Türk ekonomisindeki on binlerce tüzel kişiliğin kasasına giren parayı 4 üretim faktörü olan Doğal Kaynaklar, Emek, Sermaye ve Girişim (Teşebbüs) üretim faktörleri arasında dağıtmaktır. Sermaye Üretim Faktörü, insan eliyle toprağın üstünde ve altında inşaa edilmiş tüm fiziki değerleri temsil eder ki, bu fiziki değerlerin toplamı bir toplumun en büyük ekonomik değeri olan Milli Servet'e eşittir. Yani, bir ülkenin bir yıllık bir zaman dilimi içerisinde yarattığı en büyük değer olan GSMH, ondan kat ve kat daha büyük bir değer olan 119

14 Milli Servet kullanılarak yaratılmaktadır. Bir ülkede sermaye mallarının hangi hızda arttığını gösteren kriterler ise ülkede ilgili dönemde gerçekleştirilen gayrisafi yatırımlar ve net yatırımlardır. Yine vurgulamak gerekir ki bir ülkenin sermaye mallarına yatırım yapma kapasitesi ülkenin ilgili dönemde gerçekleştirdiği tasarruflara bağlıdır. Başka bir ifadeyle, bir ülkenin büyüme kapasitesi yatırım ve tasarruf kararlarının bir türevidir. Türkiye özelinde yorumlamak gerekirse, ülkemiz tasarruf açığı yaşayan bir konumdadır. Tasarruf açığı ulusal tasarrufların ilgili dönemdeki gayrisafi yatırımlardan az olması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Türkiye büyüme gerçekleştirmek veya büyüme performansını artırmak için dış tasarruflara gereksinim duymaktadır. Yaratılan GSMH'yı, Türk toplumu olarak, GSMH'nın yaratılmasında oynadığımız rol ölçüsünde aramızda paylaşıyoruz. Bu paylaştırmayı da, Türkiye'deki onbinlerce irili, ufaklı tüzel kişilik aracılığı gerçekleştiriyor. GSMH, bir parasal değer olarak şirketlerin kasasına girdikten sonra, önce GSMH'dan Amortismanlar'ı ayırıyoruz. Çünkü, üretimin aksamaması için Milli Servet'teki yıpranma payını bir kenara ayırmamız gerekiyor. Bu durumda, Safi Milli Hasıla'ya (SMH) ulaşmış oluyoruz. Ancak, GSMH ve SMH piyasa fiyatları ile elde edilmiş değerler olduklarından, içlerinde Dolaylı Vergiler'i taşımaktalar. Bu nedenle, şirketlerin tüzel kişilikleri Dolaylı Vergiler'i Kamu adına topladıklarından, bu vergileri üretim faktörlerine dağıtabilme hakkına sahip değiller. Bu nedenle, piyasa fiyatı ile hesap edilmiş SMH'dan Dolaylı Vergiler'i düşerek, faktör fiyatları ile hesap edilmiş SMH'ya ulaşmamız gerekir. Ki, faktör fiyatları ile SMH aynı zamanda Milli Gelir'e eşittir. Milli Gelir'i ise şirketlerin tüzel kişiliği 4 üretim faktörü arasında, Rant Geliri+Ücret Geliri+Faiz Geliri+Kar Geliri olarak paylaştırır. Milli Gelir; ülkenin ulusal sınırları içerisinde çalışan üretim faktörlerine dağıtılan üretim faktörlerine dağıtılan gelirin toplamıdır. Oysa, Türk vatandaşları arasında, ülkenin ulusal sınırları dışında, dünyanın başka ekonomilerinde de mal ve hizmet üretiminde görev alanlar söz konusudur; yurtdışında çalışan işçilerimiz ve mütaahhitlerimiz gibi. Nitekim, bu vatandaşlarımız yabancı ülkelerde kazandıkları faktör gelirlerini Türkiye'ye gönderirler, ki bu gelir Türkiye için Dış Alem(den Gelen) Faktör Gelirleri'dir. Elbette, Türkiye'de çalışan yabancı işgücü ve yabancı şirketler de Türkiye'de kazandıkları faktör gelirlerini kendi ülkelerine gönderirler. O halde, her ülke aynı zamanda Dış Alem(e Giden) Faktör Giderleri'ne de katlanır. Bu nedenle, Dış Alem Faktör Gelirleri ile Dış Alem Faktör Giderleri arasındaki farka Dış Alem Net Faktör Gelirleri, diyoruz yılından bu yana GSMH, GSYH değerinden daha küçük hale gelmiştir. Yani, Dış Alem Net Faktör Gelirleri (+) olduğunda GSMH>GSYH olmakta, (-) olduğunda ise GSMH<GSYH olmaktadır. Dış Alem Net Faktör Geliri'nin istatistiksel açıdan saptırıcı etkisi, uluslararası alanda tüm karşılaştırmaların ve tüm makro oranların neden GSYH kullanılarak hesaplandığını neden GSYH nın hep tercih edildiğini göstermektedir. Dünya ekonomisinde, ülkelerin ekonomik performanslarının karşılaştırılmasında temel gösterge GSYH'dır. GSYH, ulusal sınırlar içerisinde yaratılan katma değeri gösterir. Bu nedenle, tüm uluslar arası istatistiklerde makro ekononomik karşılaştırmalar ve/veya gösterge niteliğindeki çeşitli makro ekonomik oranlar (Toplam Yurtiçi Tasarruflar/GSYH veya Kamu Kesimi Borçlanma Gereği/GSYH gibi) GSYH dikkate alınarak hesaplanır. Türkiye'de bu yönde bir istatistik veri üretimi Türkiye İstatistik Kurumu tarafından son yıllarda benimsenmiş olmasına rağmen, Türkiye'nin önemli makro ekonomik değerlerini her yıl yıllık program çalışmasında açıklayan Devlet Planlama Teşkilatı'nda ise halen GSMH verilerini ön planda tutma bir alışkanlık olarak sürmektedir. Dolayısı ile, GSMH dikkate alınarak hesap 120

15 edilmiş olan rasyoların, uluslararası ekonomik istatistikler ile karşılaştırılmasında çeşitli sorunlar yaşanmaktadır. İşte, bu sorunu iyi gözlemleyen TÜİK, kalıcı bir şekilde sorunu çözmek adına, 8 Mart 2008 tarihinde gerçekleştirdiği açıklama ile, bundan sonra Türkiye de ekonomik büyüklüğü ölçme kriteri olarak ve ekonomik büyüme hızı oranını ölçme kriteri olarak GSYH değerine geçildiğini teyit etmiştir. Ülkemizde, temel makroekonomik göstergelerden biri olan milli gelir hesapları 1929 yılından beri yapılmaktadır. Bu hesaplarda 1972 yılından itibaren Birleşmiş Milletler tarafından belirlenen SNA 68 sınıflaması kullanılmıştır. Milli gelir hesapları, konunun mahiyeti gereği, ülkemizde üretilen verinin değerlendirilmesini ve kullanımını gerektirmektedir. Bu veriler bizzat TÜİK tarafından alandan derleneceği gibi, diğer kurum ve kuruluşların idari kayıtlarından da elde edilmektedir. Bu açıdan, ülkenin veri kaynaklarının ve idari kayıtlarının yapısı ile milli gelir hesapları arasında doğru yönlü bir ilişki mevcuttur. Ülkemizde de 1923 yılından günümüze kadar devam eden milli gelir serisinde, 1948, 1968 ve 1987 baz yıllı güncelleme çalışmaları yapılmıştır. Sonuçta, ülkemizin Avrupa Birliği adaylığı sürecinde Avrupa İstatistik Sistemi ne uyumun gerçekleştirilebilmesi ve 1987 yılından bugüne kadar ekonomide ortaya çıkan yeniliklerin hesaplara yansıtılabilmesi için, GSYH nın güncellenmesi gereği oluşmuştur. Mevcut serinin güncellenmesi çalışmaları 2004 yılında başlatılmış ve Mart 2008 tarihi itibariyle tamamlanmıştır. Özellikle, uzun aralıklarla yapılan, yeni sınıflamalara geçişi sağlayan, yeni veri setlerinin sisteme entegre edildiği, mevcut veri setlerindeki iyileşmelerin hesaplara yansıtıldığı, yeni kayıt sistemlerinin kurulması sonucunda elde edilen verilerin değerlendirildiği, kısacası, kapsam genişlemesi içeren güncellemelerde, toplam ve sektörel büyüklüklerde önemli farklılıklar ortaya çıkabilmektedir. Ülkemizde 1993 yılında tamamlanan güncelleme çalışmasında (1987 bazlı serinin oluşturulması), 1987 bazlı GSMH serisi ile 1968 bazlı GSMH serisi arasında 1990 yılı için % 38 lik bir farkın oluştuğu gözlenmiştir. Harcama Yöntemiyle 1987 ile 1998 Bazlı GSYH Serileri Arasındaki Farklılıklar Özel nihai tüketim harcamaları 1987 bazlı seride harcama kalemlerinin her biri yurtiçi yerleşik hanehalklarının harcamasını gösterirken, 1998 bazlı seride harcama bileşenleri ülke sınırları içinde yerleşik ve yerleşik olmayan hanehalklarının harcamalarını kapsamakta olup, ( + ) Yerleşik hanehalklarının yurtdışında yaptıkları harcamalar ( - ) Yerleşik olmayanlar tarafından yurtiçinde yapılan harcamalar = Yurtiçi yerleşiklerin nihai tüketim harcamasını vermektedir bazlı seride dolaylı ölçülen mali aracılık hizmetleri (FISIM) hanehalklarının nihai tüketim harcamalarına dahil edilmiştir bazlı seride özel nihai tüketim harcamaları: - Gıda ve İçki - Dayanıklı Tüketim Malları - Yarı Dayanıklı ve Dayanıksız Tüketim Malları - Enerji, Ulaştırma, Haberleşme 121

16 - Hizmetler - Konut Sahipliği ayrımında hesaplanmıştır bazlı seride ise özel nihai tüketim harcamaları aşağıda belirtilen COICOP grupları ayrımında hesaplanmıştır: - Gıda, içki ve tütün - Giyim ve ayakkabı - Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar - Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri - Sağlık - Ulaştırma - Haberleşme - Eğlence ve kültür - Eğitim - Lokanta ve oteller - Çeşitli mal ve hizmetler Mal akımı yöntemiyle nihai tüketim harcamalarının hesaplanmasında COICOP gruplarına göre nihai tüketime konu olan maddeler sınıflandırılmış ve + Yurt içinde üretilen tüketim mallarından yapılan satışların değeri (temel fiyatlarla) + İthal edilen tüketim malları (CIF) + Ulaştırma ve ticaret marjı - İhraç edilen tüketim malları (FOB) + Vergiler = Alıcı fiyatlarıyla nihai tüketim harcamaları hesaplanmıştır bazlı seride sabit fiyatlarla özel nihai tüketim harcamalarının hesaplanmasında zincirleme endeks metodu kullanılmıştır. Bu metoda göre yurtiçinde üretilen tüketim mallarına ilişkin cari yıl ve bir önceki yılın aynı dönemine ait satış miktarları, bir önceki yılın ortalama fiyatları ile değerlendirilmek suretiyle elde edilen sabit hızlar esas alınarak hesaplanmıştır. İthalat ve ihracat yoluyla piyasaya sunulan tüketim mallarının sabit fiyatlarla hesaplanmasında ise 1987 bazlı seride sabit ağırlıklı ithalat ve ihracat miktar endeksleri, 1998 bazlı seride değişen ağırlıklı ithalat ve ihracat fiyat endeksleri kullanılmıştır. Devletin nihai tüketim harcamaları 1998 bazlı seride döner sermayeli kuruluşlar Devlet kapsamına alınmıştır bazlı seride devletin nihai tüketim harcamaları, Maaş-Ücret ve Diğer Cari ayrımında hesaplanırken, 1998 bazlı seride; Devletin Kollektif Nihai Tüketim Harcamaları, Maaş-Ücret Mal ve Hizmet Alımları 122

17 Devletin Bireysel Nihai Tüketim Harcamaları, EğitimHizmetleriSağlık Hizmetleri Eğlence, Dinlenme, Kültür ve Sporla İlgili Faaliyetler ayrımında hesaplanmıştır bazlı seride maaş-ücretin sabit fiyatlarla hesaplanmasında devlet sektöründeki çalışanlar sayısındaki artış hızı kullanılmıştır. Cari harcamalar ise Toptan Eşya Fiyat Endeksi ile deflate edilmiştir bazlı seride maaş-ücretin sabit fiyatlarla hesaplanmasında devlet sektöründeki çalışanlar sayısındaki artış hızı, mal ve hizmet alımlarının hesabında ise 2002 Arz ve Kullanım Tablolarında devlet sektörünün mal ve hizmet alımlarının ağırlıkları dikkate alınarak ÜFE ve TÜFE nin ilgili alt grupları ile hesaplanan endeks kullanılmıştır. Gayri safi sabit sermaye oluşumu Bilgisayar yazılımları ve maden çıkarımı 1987 bazlı seride ara tüketim olarak alınırken 1998 bazlı seride yatırım kapsamına alınmıştır. Mal ve hizmet ihracatı / ithalatı 1998 bazlı seride serbest bölgeler, Türkiye nin ekonomik sınırları içine dahil edilmiştir. Serbest Bölgeye ilişkin veriler, - Serbest Bölgeden Türkiye ye - Türkiye den Serbest Bölgeye - Serbest Bölgeden Yurtdışına - Yurtdışından Serbest Bölgeye olmak üzere dört yönlü olarak değerlendirilmektedir. Mal ihracat ve ithalatının hizmet hesaplanmasında 1987 bazlı seride özel ticaret rejimi uygulanırken, 1998 bazlı seride genel ticaret rejimi uygulanmaya başlanmıştır Türkiye den serbest bölgelere yapılan ve ödemeler dengesi istatistiklerinde ihracat kaleminde yer alan değer, ihracat kapsamından çıkarılmış, serbest bölgelerden yurt dışına yapılan ihracat mal ihracatına ilave edilmiştir. Serbest bölgelerden Türkiye ye yapılan ve ödemeler dengesi istatistiklerinde ithalat kaleminde yer alan değer, ithalat kapsamından çıkarılmış, serbest bölgelerin yurtdışından yaptığı ithalat mal ithalatına ilave edilmiştir bazlı seride mal ihracatı FOB, mal ithalatı ise CIF olarak değerlendirilirken, 1998 bazlı seride ise mal ihracatı ve ithalatı FOB olarak değerlendirilmiştir bazlı seride dış alem net faktör gelirlerinde yer alan inşaat hizmetleri hizmet ihracatına dahil edilmiştir bazlı seride sabit fiyatlarla mal ihracat / ithalatının hesaplanmasında 1994=100 bazlı ve sabit ağırlıklı ithalat ve ihracat miktar endeksleri, sabit fiyatlarla hizmet ihracat / ithalatının hesaplanmasında ise 1994=100 bazlı ve sabit ağırlıklı İthalat ve İhracat fiyat endeksleri kullanılmıştır bazlı sabit fiyatlarla mal ve hizmet ihracat ve ithalatının hesaplanmasında 1998=100 bazlı ve değişen ağırlıklı zincirleme ithalat ve ihracat fiyat endeksleri (tüketim, ara ve yatırım gruplarına göre) kullanılmıştır. 123

18 Tekrarlamak gerekir ise, 8 Mart 2008 den itibaren, TÜİK geçtiği yeni hesaplama yöntemi ile, GSYH nın üretim yoluyla hesaplandığı tabloda, Dış Alem Net Faktör Gelirleri ile GSMH değerleri artık tabloya konmamaktadır. GSYH değerinin hesaplanma sürecinde ise, eski tablo formatındaki sektörlerin önemli bir kısmı korunurken, yeni sektörler ve ekonomik alanlar ile tabloya eklenmiştir. Örnek olarak, eski tabloda İthalat Vergisi, yeni tablo formatında Vergiler ve Sübvansiyonlar olarak değişmiştir. Yeni tablo formatının, eskisine göre kayıt dışı ekonomiyi ve ekonominin daha geniş bir alanını hesaplamaya dahil ettiği görülebilmektedir. Türkiye'nin Döneminde GSYH Performansı (Milyon YTL veya Milyon $) Yıllar GSYH (YTL) Eski Büyüme (%) Yeni Büyüme (%) Eski GSYH ($) Yeni GSYH ($) Kişi Baş. GSYH , ,0-3, ,4 6, ,5-5, ,8 6, ,8 5, ,9 9, ,4 8, ,1 6, , Kaynak: TÜİK Nitekim, yeni hesaplama yöntemi ile eski hesaplama yöntemi arasındaki fark açıkça görülebilmektedir den itibaren eski yöntemle yeni yöntem arasındaki değer farkı, 2005 den itibaren hızla artmaktadır. Doğaldır ki, eski yönteme göre reel büyüme hızı oranları ile, yeni yönteme göre büyüme oranları da farklılık göstermektedir. Türkiye'de, eski adıyla Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), yeni adıyla Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından açıklanmakta olan GSYH verileri için izlenen takvim, yılın ilk çeyreğine (Ocak-Mart dönemine) ait verilerin aynı yılın 30 Haziran'ında, yani üç aylık bir gecikme ile, yılın ikinci çeyreğine ait verilerin 10 Eylül de, üçüncü çeyrek verilerin 10 Aralık ta ve yılın son çeyreğine ait verilerin ise, yine üç aylık bir gecikme ile, ertesi yılın 31 Mart'ında açıklaması şeklindedir. Dolayısı ile, Türkiye muhtemel bir ekonomik risk veya kriz tehlikesi ile karşı karşıya ise, GSYH nın ve sektörlerin performansına bakarak, kriz tahmininde bulunmak verilerin gecikmeli açıklanmasından dolayı zorlaşmaktadır. Oysa, ABD'de geçici ekonomik büyüme verileri, ilgili üç aylık dönemi takip eden birinci ayın sonunda geçici veri olarak açıklanabilmekte, bu nedenle de, ABD Merkez Bankası FED, uyguladığı faiz veya daha genel anlamda para politikasının istediği sonuçları yaratıp yaratmadığını daha erken test edebilmektedir. Türkiye de büyüme verilerinin geç açıklanmasına bağlı olarak, ekonominin gidişatını önceden hissedebilmek adına, başka makro ekonomik verilere de bakılmaktadır. Örneğin, her ayın 8 inde açıklanan Sanayi Üretimi verileri, aynı şekilde İmalat Sanayi Eğilim Anketi nde yer alan Kapasite Kullanım Oranı verileri, Tüketici Güven Endeksi, Harcamalar Yönünden GSYH verileri, Açılan/Kapanan Firma Sayıları, kimi eksik yönlerine rağmen İnşaat İstatistikleri, kimi açılardan Turizm İstatistikleri, mutlaka Elektrik Enerjisi Üretim ve 124