IMF STKRAR PROGRAMLARI VE EKONOMK ETKLER: LATN AMERKA VE TÜRKYE UYGULAMALARININ KARILATIRILMASI

Transkript

1 T. C. KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI IMF STKRAR PROGRAMLARI VE EKONOMK ETKLER: LATN AMERKA VE TÜRKYE UYGULAMALARININ KARILATIRILMASI YÜKSEK LSANS TEZ KAHRAMANMARA Eylül

2 T. C. KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI IMF STKRAR PROGRAMLARI VE EKONOMK ETKLER: LATN AMERKA VE TÜRKYE UYGULAMALARININ KARILATIRILMASI DANIMAN: YRD.DOÇ.DR. HALL ALTINTA YÜKSEK LSANS TEZ KAHRAMANMARA Eylül

3 K.S.Ü. SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ IMF STKRAR PROGRAMLARI VE EKONOMK ETKLER: LATN AMERKA VE TÜRKYE UYGULAMALARININ KARILATIRILMASI YÜKSEK LSANS TEZ KTSAT ANABLM DALI Bu tez.../.../... Tarihinde Aaıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birlii ile Kabul Edilmitir. mza:... mza:... mza:... DANIMAN ÜYE ÜYE Yrd. Doç. Dr. H. ALTINTA Yrd. Doç. Dr. Sami TABAN Yrd. Doç. Dr. Z. HATUNOLU Yukarıdaki imzaların adı geçen öretim üyelerine ait olduunu onaylarım. Kod No: mza ve Mühür Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve baka kaynaktan bildirilerin, çizelge, ekil ve fotorafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 ÖZET YÜKSEK LSANS TEZ IMF STKRAR PROGRAMLARI VE EKONOMK ETKLER: LATN AMERKA VE TÜRKYE UYGULAMALARININ KARILATIRILMASI KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ KTSAT ANABLM DALI DANIMAN: Yrd. Doç. Dr. Halil ALTINTA Yıl: 2005, Sayfa: 140 Jüri: Yrd. Doç. Dr. Halil ALTINTA Yrd. Doç. Dr. Sami TABAN Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOLU Bu çalıma, IMF politikaları kapsamında, IMF istikrar ve yapısal uyum programlarının özellikleri, çeitli ülkelerde uygulanı ekilleri ve ekonomik etkilerini açıklamaktadır. Ayrıca, Türkiye ve Latin Amerika uygulamaları analiz edilmeye çalıılmıtır. Ülkeler genellikle istikrar programlarını yüksek enflasyon, aırı dı borç, sürdürülemez bütçe açıkları ve ödemeler dengesi problemleriyle yüz yüze geldiinde uygulamaktadırlar. Dünya çapında büyük eletirilere de urayan IMF programları, ülkeler için çok önemlidir li yıllarda, yeniden yapılanma projesi IMF ve dier uluslararası kurulular tarafından desteklenmitir. Yeniden yapılanma projesi, IMF tarafından ekonomik istikrar ve yapısal reform programı olmak üzere iki ekilde uygulanmıtır lerden beri çou Latin Amerika ülkelerinde bu programlar uygulanmaktadır. Bazıları baarılı olmu ve enflasyon oranları aaılara çekilmitir. ili, Meksika ve srail 1980 ler boyunca kronik yüksek enflasyonu olan ülkelerdir. imdi, düük enflasyona sahiptirler. Dier yandan, Arjantin, 1990 ların baında hiper enflasyon deneyimi yaamıtır deki istikrar çabalarından sonra, Arjantin de enflasyonu çok aaılara çekmitir. Ayrıca, IMF global krizlerin üstesinden gelmek amacıyla bazı gelimekte olan ülkelere Fon destekli programlar önermitir. Ancak, IMF destekli istikrar programlarının bu ülkelerdeki uygulamaları tatmin edici sonuçlar vermemitir. Bu çerçevede IMF politikalarının uygulama öncesinin ve sonuçlarının deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu çalıma, Dünya da uygulanan IMF destekli istikrar programlarını, ülkelerin ekonomilerini etkileme süreçlerini ve Türkiye ve Latin Amerika uygulamalarını karılatırmalı olarak analiz etmeye çalımaktadır. Anahtar Kelimeler: IMF, stikrar Programları, Latin Amerika, Türkiye. I

5 ABSTRACT MA THESS IMF STABILIZATION PROGRAMS AND ECONOMIC EFFECTS: THE COMPARISON OF LATIN AMERICA AND TURKEY EXPERIENCES DEPARTMENT OF ECONOMICS INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARA SÜTÇÜ MAM SUPERVISOR: Asst. Prof. Dr. Halil ALTINTA Year: 2005, Pages: 140 Jury: Assist. Prof. Dr. Halil ALTINTA Assist. Prof. Dr. Sami TABAN Assist. Prof. Dr. Zeynep HATUNOLU This study, in the contest of IMF policies, explains characteristics of the IMF stabilizations and structural adjustment programs and the implementations of IMF programs which have been carried out by various countries and their economic effects. Furthermore, it tries to analyze experiences of Turkey and Latin America. Stabilization programs are usually implemented in countries that face high inflation, high external debt, unsustainable public sector budget deficits and balance of payments problems. IMF programs, that are also exposed to great criticisms in world wide are very important for developing countries. In 1970 s restructural project especially encouraged by IMF and the other international institutions. It was implemented in two stages as an economic stabilization and structural reform programs. Structural reforms were added to the implimented stabilization programs after 1980 s. Most Latin American countries have been using such these programs since 1970s. Some of them became successful and achieved low inflation target. For example, Chile, Mexico and Israel who had high chronic inflations during the 1980s, achieved low inflations. Argentina, on the other hand, experienced hyper-inflation in the beginning of 1990s. After an ambitious stabilization effort in 1991, Argentina also reduced its inflation to very low levels. Thus, the stabilization experiences of such countries may be useful for Turkey. The funds, supported by IMF, have been given some developing countries to overcome the global crises. However, given these funds have not produced satisfactory results. In this frame, it is necessary to evaluate before and after of IMF experiences. In the study by analyzing the IMF Stabilization programs in the world, effect processes of some countries economies and the comparison of Turkey and Latin America experiences. Key Words: IMF, Stabilization Programs, Latin America, Turkey. II

6 ÖNSÖZ Ticaret, finans, i, ürün ve hizmetler için dünya çapında düzenlemelerin ve standartların ortaya çıkması vb. gelimeler, dünya düzeyinde faaliyet gösteren bazı ekonomik kuruluların oluumunu gerekli kılmıtır. Bu kurululardan olan, Uluslararası Para Fonu (IMF), Türkiye nin üye sıfatı ile yer aldıı ekonomik ve mali bir kurumdur. Saladıı mali imkanlara ihtiyacı olan ülkelere, o ülkelerin bu imkanlara sürekli gereksinim duyar konumdan çıkmaları için bazı koullar öne sürer. IMF ile ilgili gelimeler daha çok uluslararası parasal sistemde ortaya çıkan gelimelere göre ekillenmitir. IMF, bu gelimeler sonucunda gelimi ülkeleri de yönlendiren bir danıma mekanizması olma özelliini yitirerek, daha çok gelime yolundaki ülkelerin ödemeler dengesi sorunlarının çözümü için mali imkan salayan bir kurum konumuna geçmi ve bu haliyle Dünya Bankası ile arasında pek az bir fark kalmıtır. Son yıllarda birbiri ardına gelen ekonomik krizlerle birlikte, uluslararası sermaye hareketleri, finansal piyasalar, istikrar politikaları ve kriz ekonomisi gibi kavramlar sıkça duyulmakta ve büyük tartımalara yol açmaktadır. Bu tartımalar sırasında en çok adı geçen kurulu ise üphesiz Uluslararası Para Fonu dur. Kimi çevreler IMF yi krize zamanında müdahale etmemek veya yanlı politika uygulamakla suçlarken, kimi çevreler ise IMF nin elinden geleni yaptıını söylemektedir. Kriz ekonomileri için önem taıyan dı yardım IMF ile yapılan anlamalarla salanmaktadır. IMF-tipi istikrar programları olarak nitelendirilen ve ülkenin dı ekonomik dengesini düzenlemek için hazırlanan programlar; maliye, para ve kur politikalarından oluturulmaktadır. Her eyden önce IMF nin parasal ibirliini nasıl gerçekletirdii, hangi politika önerilerini, hangi imkanları sunduu ve bunları gerçekletirirken hangi koulların yerine getirilmesini istedii gibi konuların açıklanması gerekmektedir. Bu balamda, ülkelerin IMF politikalarını uygulamaya balamadan önceki ekonomik durumu ve uygulama sonuçları da deerlendirilmelidir. Bu çalıma ile IMF istikrar programlarının ülkelerin ekonomilerini etkileme süreçleri ve Türkiye ve Latin Amerika uygulamaları karılatırmalı olarak incelenecek ve bu konudaki aratırmaların daha iyi anlaılmasına yardımcı olacaktır. Bu konunun belirlenmesinde ve çalımanın gelitirilmesinde yardımlarını esirgemeyen hocalarım Sayın Yrd. Doç. Dr. Halil ALTINTA ve Yrd. Doç. Dr. Sami TABAN a teekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, tezimi yazarken benden yardımlarını esirgemeyen kardeim Turul a ve desteklerini her zaman arkamda hissettiim aileme sonsuz teekkür ederim. Kahramanmara, Eylül 2005 Selcan ÜÇGÖZ III

7 ÇNDEKLER ÖZET... ABSTRACT... ÖNSÖZ... ÇNDEKLER... KISALTMALAR LSTES... EKLLER / ÇZELGELER LSTES GR ÖNCEK ÇALIMALAR ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI Uluslararası Para Sisteminin Geliimi Altın Standardı Dönemi Buhran Dönemi Bretton Woods Sistemi Dönemi Deiken Kur Politikası ve Yeni Dönem Uluslararası Para Fonu IMF Amaçları IMF ye Üyelik ve IMF ile Üye Ülke likileri IMF nin Örgüt Yapısı ve Yönetim ekli Guvernörler Kurulu cra Direktörleri Kurulu veya Yürütme Kurulu IMF Bakanı IMF Departmanları, Komite ve Gruplar Geçici Komite IMF nin Mali Kaynakları Kotalar Borçlanma Likidite Oy Gücü IMF Hesaplarının Yapısı Özel Çekme Hakları (SDR) SDR Yaratılması Hesap Birimi Olarak SDR'nin Deeri SDR nin Kullanım Alanları SDR nin Faizi Gözetim (Surveillance) ve Konsültasyonlar Konvertibilite IMF Kaynaklarının Kullanımı IMF Kaynaklarının Kullanım Koulları IMF nin Üye Ülkelere Saladıı mkanlar (1). Genel mkanlar (2). Özel mkanlar (3). Geçici mkanlar IMF nin Üye Ülkelere Saladıı Teknik Yardımlar ve Eitim Hizmetleri IMF mkanlarının Kullanım Limitleri ve Maliyeti IMF nin Yaptırımları ve Fondan Çekilme... I II III IV VI VII IV

8 4. EKONOMK STKRAR POLTKALARI VE IMF TP STKRAR PROGRAMLARI Ekonomik stikrar ve stikrar Politikaları Ekonomik stikrar Politikası Tanımı, Amaçları ve Araçları Para Politikası Maliye Politikası Döviz Kuru Politikası Borç Yönetimi Ekonomik stikrar Politikasının Belirlenmesi ve Uygulanması Ekonomik stikrar Politikasının Çeitleri Ortodoks ve Heterodoks Politikalar Ortodoks Politikalar Heterodoks Politikalar (1). Fiyatların ve Ücretlerin Dondurulması (2). Sabit Döviz Kuru (3). Bütçe Disiplini ve Parasal Disiplin Ortodoks ve Heterodoks Politikaların Karılatırılması Yapısal stikrar Politikaları IMF Tipi stikrar Programları IMF Programlarına Yöneltilen Eletiriler IMF nin Dünya Bankası ile Birlikte Yürüttüü Yapısal Programlara Bakı.. 5. LATN AMERKA VE TÜRKYE UYGULAMALARI Latin Amerika Brezilya Arjantin Meksika Bolivya ili Türkiye IMF-Türkiye likileri Devalüasyonu ve 1958 stikrar Önlemleri Sonrası Dönemi Dönemi Dönemi Nisan 1994 Kararları Yakın zleme Anlaması Yılı Sonrası Enflasyonu Düürme Programı (1) Konjonktürel Amaçlı Kararlar (2) Yapısal Amaçlı Kararlar (3) 2000 Programının Sonuçları (4) 2000 Kasım 2001 ubat Krizleri Güçlü Ekonomiye Geçi Programı Yılları Latin Amerika-Türkiye Karılatırması... SONUÇ... KAYNAKLAR... ÖZGEÇM V

9 KISALTMALAR LSTES AB ABD BDDK CA DB DÇM DBS DE DPT DTM DTÖ GATT GEGP GOÜ GSMH GSYH IBRD IDA ILO IMF IMKB KEP KT KKBG MB OECD SDR TCMB TEFE TMSF TOBB TÜFE ÜFE WB : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Bankacılık düzenleme ve Denetleme Kurumu : Cari Açık : Dünya Bankası : Dövize Çevrilebilir Mevduat : Devlet ç Borçlanma Senedi : Devlet statistik Enstitüsü : Devlet Planlama Tekilatı : Dı Ticaret Müstearlıı : Dünya Ticaret Örgütü : Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaması : Güçlü Ekonomiye Geçi Programı : Gelimekte Olan Ülkeler : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yurt çi Hasıla : Uluslararası mar ve Kalkınma Bankası : Uluslararası Kalkınma Birlii : Uluslararası Çalıma Örgütü : Uluslararası Para Fonu : stanbul Menkul Kıymetler Borsası : Katılım Öncesi ekonomik Program : Kamu ktisadi Teebbüsleri : Kamu Kesimi Borçlanma Gerei : Merkez Bankası : Ekonomik birlii ve Kalkınma Örgütü : Özel Çekme Hakkı : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası : Toptan Eya Fiyat Endeksi : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu : Türkiye Odalar ve Borsalar Birlii : Tüketici Fiyat Endeksi : Üretici Fiyat Endeksi : Dünya Bankası VI

10 EKLLER / ÇZELGELER LSTES ekil IMF nin Organizasyon Yapısı... Çizelge Latin Amerika Kur Ayarlamaları (31 Aralık 1999)... Çizelge Bazı Seçilmi Ülkelerin IMF Kotaları ve Oy Güçleri... Çizelge SDR'nin Deerini Oluturan Ulusal Paralar... Çizelge Kredi Dilimleri... Çizelge Latin Amerika Ülkelerinde Kii Baına GSYH ( )... Çizelge Bazı Latin Amerika Ülkelerinde Enflasyon Hedeflemesi... Çizelge Brezilya Özel Bankaları ve ubeleri... Çizelge Brezilya da Bankacılık Sisteminin Geliimi Çizelge Brezilya nın Ekonomik Göstergeleri... Çizelge Arjantin de Döneminde Uygulanan Ekonomik Prog... Çizelge Arjantin Bankacılık Sistemi Konsolidasyonu... Çizelge Arjantin Ekonomik Göstergeleri... Çizelge Arjantin in Balıca Ekonomik Göstergeleri... Çizelge Meksika nın Döneminde Uzun Vadeli Ekonomik Perf... Çizelge Meksika nın Temel Ekonomik Göstergeleri ( )... Çizelge Türkiye de Uygulanan stikrar Programları... Çizelge IMF le Yapılan Stand-By Anlamaları... Çizelge Türkiye nin IMF deki Durumu... Çizelge Mali Piyasaları Etkileyen Bazı Finansal Göstergeler... Çizelge Kamu Kesimi Borçlanma Gerei'nin Finansmanı : Çizelge IMF Performans Kriterleri ve Gerçeklemeler... Çizelge Devlet Borçları ve Bazı Oranlar ( )... Çizelge Dı Ticaret Deerleri ( )... Çizelge Konsolide Bütçe Gerçeklemeleri... Çizelge Döneminde GSMH Göstergeleri... Çizelge Türkiye de Faaliyet Gösteren Bankalar... Çizelge Kamu Bankalarının Aktif Yapısı... Çizelge Gerçekletirilen Uygulamalar (ABD $)... Çizelge Temel Makroekonomik Hedefler... Çizelge Temel Makro Ekonomik Göstergeler ( )... Çizelge Türkiye Ekonomisinde Bazı Göstergeler ( )... Çizelge Türkiye nin IMF ye Geri Ödemeleri ( milyar $ )... Çizelge Temel Ekonomik Büyüklükler ( )... Çizelge Yılı Bütçesinin Temel Büyüklükleri... Çizelge Ülkelerin Ortodoks-Heterodoks Prog. Göre Sınıflandırılması... Çizelge Bazı Ülkelerin Çapa Seçimi... Çizelge Latin Amerika Ülkelerindeki Ve Türkiye deki Enflasyon Oranları.. Çizelge Bazı Ülkelerde Bankacılık Sektörü... Çizelge Ülkelerin Reel GSYH ve TÜFE Oranları (%)... Çizelge Ülkelerin Cari lem Açıı... Çizelge Ülkelerin Dı Borç/GSYH Oranları VII

11 GR 1. GR Uluslararası Para Fonu nun kurulmasına yol açan nedenleri Büyük Buhran yılları olarak bilinen 1930 lı yıllarda aramak gerekir. Bu dönemde uluslararası ekonomik ilikiler tam bir darboaz içindedir. kinci Dünya Savaı sonrasında ise pek çok ülke, ekonomik kalkınmalarını tamamlayabilmek amacıyla finansman arayıı içerisine girmitir. Savala birlikte 19. yy dan bu yana gelimi olan çok yönlü ticaret ve ödemeler sistemi ilemez hale gelmi, ülkeler zarar görmü ve ekonomilerini tekrar düzenlemek sorunuyla babaa kalmılardır. II. Dünya Savaı bitmeden yeni bir uluslararası para sisteminin kurulması, döviz kurlarında istikrar salanması, dünya ticaretinin serbestletirilmesi, uluslararası rezerv sorununun çözüme kavuturulması ihtiyaçları gündeme getirilmitir. Bu ihtiyaçlara cevap verecek bir uluslararası para sistemini oluturmak amacıyla 1-22 Temmuz 1944 tarihleri arasında ABD nin New Hampshire eyaletinin Bretton Woods kasabasında 44 ülkenin delegasyonlarıyla bir konferans toplanmı ve bu sistem içerisinde, ülkelerin ödemeler bilançosu dengesizliklerini gidermek ve finansman ihtiyaçlarını karılamak amacıyla Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund) ve Dünya Bankası nın (World Bank) kuruluu gündeme gelmitir. Zamanla sistemin altın kambiyo sistemi, devalüasyonların sınırlandırılması gibi katı uygulamaları kaldırılmı ve deiken kur sistemine geçilmitir. 1980'li yıllardan itibaren iki önemli olayön plana çıkmaktadır. Bunlardan birisi 1900'lü yılların bitmesi ile 2000'li yıllara yaklamamız; ikincisi ise souk savaın sona ermesi ve dünyamızın ABD'nin baını çektii tek kutuplu dünya haline gelmesidir. Yeni dönem farklı düünürlerce, bilgi çaı, küreselleme gibi kavramlarla da isimlendirilmektedir. Bu etkileimin finansal karakterli ilem ve davranılara da yansıması avantaj ve dezavantajları beraberinde getirmektedir. Bretton Woods ile kurulan uluslararası kurumlar varlıını sürdürmektedir. Bununla birlikte çalımanın esas konusu olan IMF programlarında çeitli evrelerden geçilmitir lere kadar performans kriterlerine göre hazırlanan IMF programları 1980 den sonra özellikle az gelimi ülkelerde yapısal uyum programlarıyla desteklenmitir. Yapısal uyum programları üretim, sermaye ve igücü piyasalarının ve sosyal politikaların yeniden düzenlenmesi sürecini içermektedir. Bu çalımanın ana amacı, IMF istikrar programları ııı altında Latin Amerika ve Türkiye deki uygulama sonuçlarının karılatırmalı olarak incelenmesidir. Ayrıca, bütün siyasi tartımaların dıında kalınarak IMF programlarına iktisadi bir bakı açısıyla yaklaılmaktadır. Bu çerçevede, ülkelerin IMF politikalarını uygulamaya balamadan önceki ekonomik durumu ve uygulama sonuçları salt ekonomik açıdan incelenmektedir. IMF programları hemen hemen bütün ülkelerde benzer programlar olmasına karın, sonuçların farklılıının aratırılması da tezin bir dier özelliidir. Bu balamda, ilk bölümde; önce, dünya çapında uluslararası para sisteminin ve mali ilikilerin düzenlenmesini hedef alarak kurulan Uluslararası Para Fonu nun douu ve geliimi ile ilgili bilgiler tarihsel bir süreç içerisinde; Altın Standardı Dönemi, Buhran Dönemi, Bretton Woods Sistemi, Deiken Kur Politikası ve Yeni Dönem olarak sunulmutur. kinci olarak, IMF hakkında genel bilgiler, amaçları, üyelik ilikileri, örgüt yapısı, kaynakları, likidite, oy gücü, IMF hesaplarının yapısı, Özel Çekme Hakları (SDR), gözetim ve konsültasyonlar, konvertibilite, IMF imkanlarının kullanım koulları ve yaptırımları incelenmitir. kinci bölümde, önce ekonomik istikrarın tanımı ve ekonomik istikrar politikalarının özellikleri, ortodoks ve heterodoks politikalar ayrıntılı olarak 1

12 GR incelenmitir. kinci olarak, IMF tipi istikrar programlarının içerii, bu programlara yöneltilen eletiriler ve genel bir çerçeve de IMF-Dünya Bankası nın birlikte yürüttüü yapısal programlar sunulmutur. Üçüncü bölümde Latin Amerika ve Türkiye de, IMF istikrar programlarının uygulanmaya balandıı yıllar izlenecek ve böylece uygulanmakta olan politikaların ekonomiye olan etkileri ve krizlerdeki rolü ayrıntılı olarak verilecektir. lk önce Latin Amerika ülkeleri ve Türkiye ayrı ayrı sunulacak, daha sonra karılatırmalı olarak ortak ve farklı yönleri incelenecektir. Çalımada; Neden bu ülkelerin seçildii sorusuna verilecek yanıt; Latin Amerika ülkelerinin istikrar programlarını sıklıkla uygulayan ülkeler olması ve bu nedenle program uygulama sonuçlarının çokluu ve çeitliliidir. Çalımanın sonunda seçilmi ülkelerde ekonomik krizlere karı hazırlanan ve IMF ibirlii ile uygulanan istikrar programları ve bu programların uygulama sonuçları bütün yönleri ile deerlendirilecektir. 2

13 ÖNCEK ÇALIMALAR 2. ÖNCEK ÇALIMALAR IMF istikrar politikaları ile ilgili çalımalar birkaç ülkeyle ilgili ya da IMF programlarının, ekonomik krizlerin aılması sürecinde bazı ekonomik göstergeler üzerindeki etkisiyle ilgili dar kapsamlı çalımalardır. Ayrıca ana konusu IMF olmamakla birlikte bazı kitaplarda da yer tutmaktadır. Aaıda IMF istikrar programları ve uygulama sonuçları ile ilgili ve benzeri daha önce yapılmı olan çalımalar sunulacaktır: Hacıhasanolu (2005), Bu çalımanın temelinde, Meksika nın 1994 yılında ve Arjantin in 2001 yılında yaadıı kriz deneyiminden, ortak özelliklerin varlıı ııında, Türkiye ve dier gelimekte olan ülke ekonomileri için çıkarılabilecek yararlı dersler olduu düüncesi yatmaktadır. Bu çerçevede karılatırılabilir bir veri seti kullanarak üç ülkeye ait ekonomik göstergeleri birebir kıyaslamaktan ve buna dayanarak bir genellemeye varmaktan çok, ortak faktörlerin krizlerin geliimine etkisini, gerek Türkiye gerekse gelimekte olan ülkeler için geçerli çıkarımlar yapılmasını mümkün kılacak bir biçimde ortaya koymaktır. Emil ve Yılmaz (2003), esas olarak istikrar programlarında mali uyumun kalitesi konusunda yanıt aramaya çalımılardır. Genel teorik çerçeveden yola çıkarak mali uyumda kalite büyümeye katkı salamaya yönelik maliye politikası tedbirleri ile mali uyumu salarken uygulanan enstrümanların kalitesi olmak üzere iki boyutta ele alınmıtır. Seyidolu (2003a), özellikle Türkiye de ortaya çıkan mali krizlere dayanarak, yeni gelimekte olan ülkeler ve dönüüm ekonomileri açısından krizleri önlemek için çıkartılabilecek dersler üzerinde durmu ve IMF nin kriz politikalarının eletirisel bir deerlendirmesini yapmıtır. Demircan ve Ener (2003), çalımada gelimekte olan ülkelerde uygulanan IMF destekli istikrar politikalarına deinildikten sonra, Türkiye de uygulanan IMF destekli istikrar politikaları incelenmitir. IMF politikalarının Türkiye de uygulanma ekli ve uygulama sonuçlarına da ayrıca çalımada yer verilmi ve 1990 lı yıllarda IMF politikalarında meydana gelen deimeler ve arz ettii önem nedeniyle özellikle 1990 sonrası döneme aırlık verilmeye çalıılmıtır. Öztekin (2003), IMF istikrar programlarını gerekli kılan ekonomik kriz olgusunun özellikleri, nedenleri üzerinde durmu ve bazı gelimekte olan ülkelerin uyguladıı programlar analiz etmeye çalımıtır. Gülolu ve Altunolu (2002), çalımada finansal serbestleme politikaları ve son yıllarda ülkemizi de etkileyen finansal krizler arasındaki yakın iliki incelenmektedir. Latin Amerika, Asya ve Türkiye krizleri ele alınmı ve krizlerden çıkarılabilecek muhtemel sonuçlar tartıılmıtır. Eilmez (2002), IMF nin yapısını, çalıma biçimini, destek türlerini ayrıntılarıyla ele alırken bir yandan da Türkiye ile olan ilikilere deinmitir. Türkiye ile ilgili konuları sonda ele almak yerine, izleme kolaylıı salamak için, ilgili bölümün içine koyu renk zeminle eklemitir. Akdi (2002), IMF ve Dünya Bankasının yeniden yapılandırılması, yeni bir uluslararası denetim ve gözetim kuruluunun kurulması, kısa süreli sermaye hareketlerine vergi veya sınırlama konulması gibi önerilerin tartıılması gerektiini vurgulamaktadır. Tartımaların dı dorudan yabancı yatırımların önünü açan, ancak spekülasyonu ve manipülasyonu önleyen bir yapı ortaya çıkarması bütün dünyanın yararına olacaktır. 3

14 ÖNCEK ÇALIMALAR Parasız (2002), temelde yüksek enflasyonun analizine yönelik olarak hazırlanmakla birlikte, gerek teorik gerekse uygulama olarak istikrar politikalarına geni yer verilmitir. Bu arada son yıllara damgasını vuran Dünya daki ve ülkemizdeki uygulamalar ayrıntılı olarak incelenmitir. Alpago (2002), IMF istikrar politikalarını ele alarak, IMF-Türkiye ilikilerini kapsamlı bir biçimde incelemitir. Bu balamda Türkiye ekonomik krizlerini finansal baskı dönemi ve finansal serbestleme dönemi krizleri olarak incelemi, Türkiye krizlerini dünyadaki dier krizlerle karılatırmıtır. IMF nin üye ülkelerin ekonomik yapılarını korumak ve ekonomik krize girmelerini önlemek gibi bir sorumlulua sahip olmadıını ileri sürerek, IMF nin daha çok sermaye akımlarının salıklı dönüüm sürecini iletme amacıyla üye ülkelerle ibirlii yapan koordinatör olduu sonucuna varmıtır. Altu (2001), istikrar programlarının problemlerini belirlerken, istikrar politikalarının ana hedefini enflasyon olarak ortaya koymaktadır. Enflasyonun sona erdirilmesine dönük istikrar politikalarını IMF programları çerçevesinde incelemitir. Bu ekilde kısa dönemde enflasyonun düürülmesinin talebin iyi yönetilmesiyle talep yanlı stabilizasyon politikasıyla mümkün olabilecei sonucuna varılmıtır. Uygur (2001), Türkiye de önce 2000 sonra 2001 krizini incelemektedir. Türkiye nin kriz ortamına nasıl sürüklendii ve bu krizleri nasıl yaadıı anlatılmaktadır. IMF onaylı ve destekli bir program uygulandıına göre, özellikle IMF görülerini incelemitir. Eren (2000), dı borçlanmada istikrar programlarının Türkiye nin kalkınma sürecine etkisi, IMF örneinde incelenirken, dı borçlanma ile kalkınma ilikisi dolaylı olarak ele alınmıtır. Altıok (2000), IMF nin yeni liberal ve yapısal uyum programlarının ekonomik kriz olgusu ve ekonomik krizin özellikleri üzerinde durmu, krizin temelleri ve doası üzerinde açıklama getiren görüler, Serbest Piyasacı, Müdahaleci ve Marksist yaklaımlar altında incelemitir. Bu çalımada IMF ve Dünya Bankası nın istikrar ve yapısal uyum politikalarının kapitalizmin krizini çözmeye yardımcı olmadıı sonucuna varılmıtır. IMF programlarının igücü örgütlülüünün zayıflatılması, ücretlerin reel olarak düürülmesi, sosyal harcamaların kısılması ve sınıfın güç ilikisinin sermaye sınıfı lehine yeniden düzenleyecek ideolojik ve politik dönüümü hızlandırma amacına dönük olduu kabul edilmitir. Bahçeci (1997), istikrar programlarının teorik çerçevesi içinde daha önce benzer krizler yaamı ve ardından istikrar programlarını uygulamı ülke deneyimlerinden faydalanarak, 1994 yılında Türkiye ekonomisinin yaadıı krizi ve uygulanan istikrar programını incelemi, enflasyonun düürülmesi ve kalıcı istikrarın salanması için gerekli olan koulları tespit ederek bazı çözüm önerileri gelitirmitir. Eilmez (1996), IMF ve Dünya Bankasının gerçek ilevlerinin ne olduunu ortaya koymaya çalımı, bunu yaparken Türkiye yi bir referans olarak kullanmaya özen göstermitir. Özellikle, IMF nin deien ekonomik koullara karı deiik teknikler yaratma yetenei nedeniyle kurumu güncel bilgilerle deerlendirmitir. Kitabın bir özellii de, Türkiye nin bu kurumlarla olan ilikisini deerlendirip eletiriye tabi tutmasıdır. Bu çalıma, IMF programlarına ideolojik bakı açısının dıında kalarak istikrar programlarının salt ekonomik performans üzerindeki etkisini incelemesi bakımından bilim hayatında önemli bir boluu dolduracaktır. 4

15 ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI 3. ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI Bu bölümde; uluslararası para sisteminin geliimi ve Uluslararası Para Fonu (IMF) hakkında genel bilgiler yer almaktadır. Önce, dünya çapında uluslararası para sisteminin ve mali ilikilerin düzenlenmesini hedef alarak kurulan Uluslararası Para Fonu nun douu ve geliimi ile ilgili bilgiler tarihsel bir süreç içerisinde; Altın Standardı Dönemi, Buhran Dönemi, Bretton Woods Sistemi, Deiken Kur Politikası ve Yeni Dönem olarak sunulmutur. kinci olarak, IMF hakkında genel bilgiler, amaçları, üyelik ilikileri, örgüt yapısı, kaynakları, likidite, oy gücü, IMF hesaplarının yapısı, Özel Çekme Hakları (SDR), gözetim ve konsültasyonlar, konvertibilite, IMF imkanlarının kullanım koulları ve yaptırımları incelenmitir Uluslararası Para Sisteminin Geliimi Uluslararası Para sistemi, ülkeler arasında dı ödemelerle ilgili sorunların çözümlenmesine yönelik kurallar, yöntemler ve uygulamalar bütünüdür. Özellikle son zamanlarda ülkeler arasındaki ekonomik ilikilerin giderek younlatıı, yaygınlatıı ve daha karmaık bir yapıya sahip olduu görülmektedir. Bu durum dı ödemeler bilançosu hesaplarıyla ilgili parasal transferlerin yapılabilmesi konusunda, etkin bir ileyie sahip olan para sisteminin varlıını gerektirmektedir (Özbek,1999: 5). Uluslararası para sistemi, genel anlamda ülkelerin uyguladıkları döviz kuru sistemlerini, bu konuda uluslararası anlamalarla belirlenen kuralları, öngörülen mekanizmaları ve oluturulan uluslararası mali kuruluları ifade etmektedir (Seyidolu,2003: 524). Ayrıca, bir ekonomide para otoritelerinin rezervlerindeki altın ve konvertibl dövizler ile uluslararası finans kuruluları tarafından arz edilen SDR, ECU veya EURO gibi uluslararası ödeme aracı olarak kabul edilen deerler, uluslararası rezervleri oluturur. Paranın ilevlerine benzer özellik taıyan bu rezervlerin dengesiz daılımı da dı ödeme açıklarının büyümesinde rol oynar (Özbek,1999: 9-16). Geçmiteki para sistemlerinin ve uygulamalarının incelenmesi, bugünkü durumun daha iyi anlaılmasına ve uygulamalarının daha etkin sürdürülmesine yardımcı olabilir. Bu bakımdan, ekonomi tarihi belirli bölümlere ayrılabilir; Bunlardan birincisi, 1870 lerden 1930 lara kadar süren Altın Standardı Dönemi, ikincisi, 1930 ile 1944 arasını kapsayan buhran dönemi, üçüncüsü, 1944 ve 1973 yıllarında uygulanan Bretton Woods Sistemi dir. Dördüncüsü ise karma uygulamalar olarak da nitelendirebileceimiz, halen içinde bulunduumuz dönemi kapsamaktadır (Seyidolu,2003: 525) Altın Standardı Dönemi Altın standardı, para arzının altın stokunun miktarına balı olduu sistemin adıdır. Bu sistemde, tam konvertibilite söz konusudur. Bir baka deyile, kaıt para altın üzerinden tanımlandıı için karılıı altının alınması mümkündür. Örnein; 1914 yılında 1 ngiliz Pound u ounce ve 1 ABD Doları ounce altın olarak tanımlanmıtır. Çou ülkede ulusal kaıt paralar bu ekilde belirlenmi pariteler üzerinden altına dönütürülebilmektedir (Eilmez, 1996: 17; Eren, 2000: 74). Altın standardı adı verilen bu sistem önceden planlanmı bir sistem deildir. Sistem büyük ölçüde madeni paradan kaıt paraya geçiteki karılık düzeninin doal bir sonucu olarak gelimi ve uzun süre egemen olmutur. Altın standardının egemen olduu dönemi, ngiltere nin Napolyon u bozguna urattıı 1815 yılından Birinci 5

16 ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI Dünya Savaı nın hemen öncesine kadar olan (1913) olan süre olarak belirlemek mümkündür (Gray, 1987: 366; Eilmez, 1996: 17). Dünyada 1870 lerden Birinci Dünya Savaı nın balangıcına kadar kesintisiz olarak altın standardı uygulanmıtır. Kukusuz, o zamanlar dünya ekonomisinin merkezini Batı Avrupa özellikle de ngiltere oluturmaktadır (Seyidolu, 2003: 525). ngiltere nin dünyanın finans merkezi olma özelliini taıması nedeniyle kısa süre içerisinde altın dier ülke hükümetleri tarafından da temel likidite kaynaı olarak benimsenmitir. Altın standardı belirli dönemlerde dı ödemelerle ilikili olarak ortaya çıkan aksamalara ramen 1971 yılına kadar varlıını sürdürebilmitir (Özbek, 1999: 39). Birinci Dünya Savaı boyunca çou ülke karılatıkları ekonomik bunalımlar nedeniyle ulusal parasının altına dönütürülmesini durdurmutur. Böylece altın standardı uygulamasına ara verilmitir. Sava ertesinde yeniden bazı ülkeler altın standardına geri dönmülerse de 1920 lerin sonundan itibaren yaygınlaan büyük dünya ekonomik bunalımı altın standardını yeniden terketmeye yol açmıtır. Enflasyonun hiperenflasyona dönümesi kaıt paraya olan güveni ortadan kaldırınca, kaıt paranın karılıı olan altının hükümetlerden talep edilmesi yaygınlamı, buna dayanamayan hükümetlerde kaıt paralarının karılıksız bırakma (fiat money) yolunu seçmek zorunda kalmılardır (Eren, 2000: 75). Altın standardının ileyiine yönelik teorik model, klasik teori varsayımları üzerine kurulmutur. Ekonomi uzun dönemde tam istihdamdadır. Tam rekabet koullarında piyasa ekonomisi söz konusudur ve devletin ekonomiye müdahalesi yoktur. Paranın asli fonksiyonu bir deiim aracı olmasından kaynaklanmaktadır. Paranın dolaım hızının aynı kaldıı ve deimedii düünülmektedir. Kaıt paranın altına çevrilmesinde, külçe altının sikkeler halinde basılmasında rol oynayan darphane fiyatı (mint price) esastır. Altın ithalat ve ihracatı serbesttir (Özbek, 1999:40). Uzunca bir dönem egemen olmu bulunan altın standardının, parasal büyümeyi denetim altında tutmak ve ulusal paraların birbiriyle deitirilmesine ölçü olmak (parite) gibi avantajları yanında bazı dezavantajları da bulunmaktadır (Eilmez, 1996: 17-18): a- Dünya altın stokunun artı hızı, dünya ticaretinin geliimindeki hıza ayak uyduramadıı için, uluslararası ödeme araçlarının gelimesindeki sınırlılık dünya ticaretini de sınırlamaktaydı. Böylece uluslararası refahı arttıracaı düünülen uluslararası ibölümü ve dolayısıyla ticaret artıı belirli bir hıza kavuamıyordu. b- Mevcut altın stokları sınırlı olduundan altına karı spekülasyon önlenemiyor ve bu spekülasyon ulusal paralar ve birbirleriyle olan pariteleri konusunda sıkıntılar yaratıyordu Buhran Dönemi Büyük Dünya Dünya Ekonomik Bunalımı, altın standardının yıkılıını çabuklatırdı Buhranı önce ABD nin sermaye piyasasında bir panik biçiminde ortaya çıkmı, sonrada bu ülkenin sanayi üretiminde ve istihdam düzeyinde aırı düüler biçiminde etkisini göstermitir. Sonuçta, bu ülkenin ithalatı birdenbire azalmı ve dı dünyaya saladıı krediler kesilmitir. Bu ülke ayrıca, içerde yaanan isizlii önlemek amacıyla 1930 da Smooth-Hawley tarife kanunu ile gümrük tarifelerini de (ortalama %50 oranında) yükseltmiti. Oysa, Amerikan ekonomisinin canlılıı öbür ülkeler bakımından çok önemli idi (Seyidolu, 2003: 526) Dünya ekonomik Bunalımı kapitalist sistemin karılatıı en büyük bunalımdır. Milyonlarca insan iini kaybetmi, ülkelerin milli gelirleri gerilemi, ekonomiler küçülmü, karılıklı ticaret büyük ölçüde sekteye uramıtır. Pek çok ülke 6

17 ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI altın ve döviz rezervlerini koruyabilmek için ithalat kısıtlamalarına ve paralarını devalüe etmeye yönelmilerdir. Bazı ülkeler yabancı parayla ilem yapılmasını yasaklamaya balamılardır. Sonuçta uluslararası ticaret hızla daralmı, istihdam ve yaam standartları dümeye balamıtır (Eilmez, 2002: 1). Amerika da gelien olaylara ülkelerin ilk tepkisi altın standardından ayrılmak ve dı alımlar üzerine kısıtlamalar koymak biçiminde olmutur. Bu dönemde tarifeler ve öteki ticaret engelleri sık sık kullanılan araçlar durumuna gelmitir. Örnein, 1932 ortalarında sanayi mallarının dünya üretim ve ticareti, 1929 yılı balarına göre üçte bir oranında gerilemitir. Uluslararası mali alanda ilk panik ise, 1931 de Credit-Anstalt adlı bir Viyana ticaret bankasının iflası üzerine baladı. Hemen tüm Avrupa ülkelerinde yabancı alacaklılar, kısa süreli alacaklarını tahsil etmek için bankalara hücum ettiler (Seyidolu, 2003: 526). Altın ve döviz rezervleri hayli sarsılmı olan Avrupa ülkeleri 1930 lardan sonra kambiyo ve sermaye hareketlerine devletin dorudan müdahalesini kabul ederek kambiyo kontrol rejimi ni balatmı oldular (Almanya ve orta Avrupa ülkeleri, Türkiye dahil). Öte yandan parası devalüe edilmi ülkelerin (ngiltere 1931, ABD 1933 te altın standardından ayrıldı) yanısıra, altına sadık kalmı ülkeler (Fransa, talya, sviçre) ayrı bir grup tekil etmekteydi. Böylece kinci Dünya Savaı öncesinde Dünya ekonomisinin üç para blokuna ayrılmı olduu görülmektedir. Özet olarak, kinci Dünya Savaı öncesine gelindiinde uluslararası mali alan tam bir karııklık içerisinde bulunmaktadır (Tarlan, 1979: 35-37; Eren, 1999: 76). Altın standardı yıkıldıktan sonra ulusal paraları birbirine dönütürme olanaı kalmamıtır. Bu da ülkeleri, uluslararası ödemelerde iki yanlı (bilateral) anlamalar yapmaya zorlamı ve dünyada çok yanlı denkletirme mekanizması yıkılmıtır. Çounluu eski ngiliz sömürgelerinden oluan bir grup ülke paralarını Sterlin e balamı, ABD ise serbest dalgalanmaya bıraktıı doların bir miktar deer yitirmesine izin verdikten sonra, 31 Ocak 1934 te 1ons altın=35 $ olarak belirlemitir. lginçtir ki, bu tarihte saptanan resmi dolar fiyatında 1971 yılı Aralık ayında doların devalüasyonuna kadar bir deiiklik yapılmamıtır (Seyidolu, 2003: 527). ABD ve ngiltere nin aksine Fransa, dı piyasalarda Frangın aırı deer kaybetmesi nedeniyle, altın satılarına hız vermitir. Bu durum da altın rezervlerinin büyük ölçüde erimesine yol açmıtır. Sonunda, Belçika nın 1935 yılında gerçekletirdii devalüasyondan sonra Fransa da Frangı %30 devalüe ederek altın standardından ayrıldı. Döviz kurlarında istikrar salanmasıyla ilikili Üçlü Para Anlaması (Tripartite Monetary Agreement) 1936 yılının Eylül ayında imzalandı. ABD, ngiltere ve Fransa bir döviz istikrar fonu kurarak gerektiinde altın satıları ile birbirlerinin ulusal paralarını kararlarını desteklemeye karar verdiler. Belçika ve Hollanda da daha sonra katılmıtır. Öte yandan, kinci dünya Savaı nın balamasıyla altın standardına dönü ortadan kalkmıtır (Özbek, 1999: 51) Bretton Woods Sistemi Dönemi Dünya ekonomisinin bu büyük bunalımdan çıkıı büyük ölçüde ngiliz iktisatçı John Maynard Keynes in formüle ettii devlet müdahaleleri yoluyla olmutur. Keynes 1936 yılında yayımladıı stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi adlı kitabında, sonradan Keynesyen ekonomi ya da karma ekonomi adıyla anılacak olan devlet müdahalelerinin formülünü ortaya koymutur. Deflasyonist bir gelimeden depresyona geçen kapitalist dünya ülkeleri ekonomiye devlet müdahalesi yapmak suretiyle ekonomilerini canlandırmıtır. Canlanmanın ilk sonuçlarının alınmaya balandıı sıralarda II. Dünya Savaı çıkmıtır. Savaın çıkıı büyük ölçüde Almanya nın ekonomik bunalımdan 7

18 ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI gördüü zararın nedenlerine dayalıdır. Savaın sonlarına doru dünya kapitalizminin karılaacaı bu tür bunalımları daha kolay atlatabilmek için uluslararası bir ibirliine gitmenin ve bunu kurumsallatırmanın gerekli olduu anlaılmıtır (Eilmez, 2002: 1). kinci dünya Savaı ndan önceki dönemde uluslararası mali konularda dayanıma örneklerine çok az rastlanmıtır. Oysa, sava sonrası dönemde oldukça sıkı bir uluslararası ibirlii görülmektedir. Dünya ticaretini serbestletirecek, çok yanlı denklemeye olanak verecek ve savata yıkılan ekonomilerin onarımını kolaylatıracak bir ticari ve mali sistemin kurulmasına iddetle ihtiyaç duyuluyordu. O yüzden ülkeler daha sava sona ermeden yeni bir uluslararası para sistemi yaratmak amacıyla, 1944 yılında ABD de New Hampshire in Bretton Woods kasabasında, 44 ülkenin katılımıyla toplandılar (Seyidolu, 2003: 528). Bu toplantıya ABD ve ngiltere uluslararası parasal sistemi düzenleyen ayrı birer raporla katılmıtır. ABD planı ABD Hazine Bakan Yardımcısı White, ngiltere planı ünlü iktisatçı Keynes tarafından hazırlanmı ve savunulmutur. Toplantıda bir araya gelen 44 ülkenin temsilcileri ABD planı üzerinde görü birliine varmılardır. Uluslararası para fonu ve 1972 yılında Dünya Bankası adını alan Uluslararası mar ve Kalkınma Bankası nın temelleri atılmıtır. Uluslararası Ticaret Örgütü kurulmamı fakat yerine GATT düzenine geçilmesi öngörülmütür (Eilmez, 1996: 18). Keynes ve White Planları aaıdaki unsurları içermektedir: Keynes Planı; ngiltere nin teklif ettii sistem, dı açık veren ülkelere, otomatik olarak kredi salayacak bir mekanizmayı içermektedir. Bu çerçevede Keynes, üç kurum tasarlamıtır. Bu kurumlar; Dünya Bankası, IMF ve Uluslararası Ticaret Örgütü dür. Keynes Planı nda Para Fonu bugünkü Dünya Bankası, Dünya Bankası da bugünkü IMF gibi düünülmütür. Dünya Bankası, bütün ülke Merkez Bankalarının üstünde bir uluslararası Merkez Bankası konumunda olacak ve bancor adlı bir rezerv yaratabilecektir (Eilmez, 1996: 18). Keynes, güçlü kaynaklara sahip, tam istihdam ve serbest ticaret politikaları uygulamaları konusunda hükümetleri destekleyebilecek bir para fonu düünmütür. Keynes planına göre, ülkelerin fona katılma kotaları savatan önceki son üç yılın dı ticaret deeri ortalamasına balıdır. Ayrıca dı açık veren ülkeler kadar, dı fazla veren ülkelerin de dı dengesizlikleri düzeltme yükümlülüünü paylaması gerekmektedir. Ancak bu planda döviz kurları hakkında detaylı bir bilgi verilmemitir. Keynes planına göre fon, ilevselci bir model benimseyerek politik baskılara tamamen kapalı olacaktı (Seyidolu, 2003: ). White Planı; White planında kurulması planlanan istikrar fonu, para kredi sisteminin çökmesini ve uluslararası ödemelerin aksamasını önleyecek, uluslararası ticareti düzenleyecek ve iktisadi kalkınma için gerekli sermayeyi salayacaktı. White Planı, IMF ve Dünya Bankası eklinde iki ayrı kurumun kurulması ve doların altına karı konvertibilitesinin korunduu dolar merkezli bir sabit kur sisteminin yaratılması fikrini içermektedir. Ayrıca milli paralar % -/+1 oranında dalgalanabilecek ve üye ülkeler %10 dan yukarı bir devalüasyona ancak IMF nin iznini alarak bavurabileceklerdi. Üye ülkeler, iç dengenin salanabilmesi için para ve maliye politikalarını kullanabileceklerdir (Parasız, 1996: 93). Her ne kadar balangıçta White Planı kabul edilmi olsa da, IMF nin 1969 dan itibaren SDR yaratmaya balayarak uluslararası bir merkez bankası konumuna oldukça yaklamı olması zaman içinde Keynes Planının öngördüü hususlara gelindiini ortaya koymaktadır. IMF, bu konferansın eseri olarak Dünya Bankası ile birlikte kurulmutur. Birlikte domu olmaları nedeniyle bu iki kurum bazen Bretton Woods Kurumları (Bretton Woods Institutions) ya da Bretton Woods kizleri (Bretton Woods Twins) adlarıyla anılmaktadırlar yılından 1973 yılına kadar uluslararası parasal sistemde 8

19 ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI geçerli olan dönem Bretton Woods sistemi dönemi olarak anılmaktadır. Doların altına olan konvertibilitesinin korunduu bu sistem asıl olarak üç temel amaç etrafında toplanmaktadır (Eilmez, 1996: 18-19); a- Sabit bir döviz paritesinin oluturulması, b- Döviz kurlarında ortaya çıkabilecek ani deiikliklerinin yalnızca ödemeler dengesi açık ya da fazlaları nedeniyle olumasına izin verilmesi, c- Söz konusu ödemeler dengesi açık veya fazlalarından dolayı yapılacak parasal ayarlamaların (devalüasyon veya revalüasyon) uluslararası bir danıma mekanizması aracılııyla yapılması ve bu ekilde karılıklı rekabete yol açıcı ayarlanmaların önlenmesi. Bu temel amaçların uluslararası alanda yürütülmesini salayacak kurum IMF olduu için sisteme IMF Sistemi de denmektedir. Çounu az gelimi ülkelerin oluturduu konferansta, Sovyetler Birlii ve öteki Sosyalist ülkeler (Romanya hariç) anlamayı imzalamadılar. Dolayısıyla Bretton Woods Batılı Kapitalist ülkelerin oluturdukları bir sistem durumunda olmaktadır. Bretton Woods Sisteminde u ilkeler ele alınmıtır (Seyidolu, 2003: ): Bretton Woods sistemi analitik olarak ayarlanabilir kur sistemine dayanır. ABD dıındaki tüm IMF üyeleri, resmi kurdan paralarının deerini dolar cinsinden tanımlamılardır. Bir paranın resmi dolar karılıına onun dolar paritesi adı verilmektedir. 1 ons altın = 35 $ deerindedir ve tüm ulusal paralar dolaylı olarak altına balanmaktadır. Doal olarak, her ulusal paranın bir de altın paritesi bulunmaktadır. Ayrıca ABD Merkez Bankası (Federal Rezerv Bank-FED), yabancı merkez bankalarının ellerindeki dolarları FED e arz etmeleri durumunda, sabit resmi fiyattan altın satma sorumluluu üstlenmektedir. Buna altın kambiyo sistemi (gold exchange system) denilmitir. Sistemde, ulusal paraların dolar paritesi etrafında dalgalanma marjı % -/+1 olarak belirlenmitir. Üye ülkelerin merkez bankaları, döviz piyasasına müdahale ederek ulusal paralarının deerinin bu alt ve üst sınırların dıına çıkmasına engel olacaklardır. Müdahale aracı olarak dolar kullanılacaktır. Dengesizliklerde devalüasyon ve revalüasyon gibi kur deiiklikleri en son bavurulacak çarelerdir. Eer deiiklik % 10 üzerinde ise IMF izni gerekmektedir (Ancak IMF bu katı tutumunu sonraki yıllarda deitirmi ve kredi isteyen ülkelere devalüasyon ön koulunu sunmutur). Dı ticarette serbestlik söz konusudur. Bretton Woods sistemi 20 yıl kadar büyük sorunlar yaratmadan uygulanmı ve sistemin özünü ABD doları oluturmutur. Dönem içinde özellikle ngiliz Poundu çeitli sarsıntılar geçirmi ve çeitli devalüasyonlara maruz kalmıtır yılına gelindiinde ABD doları üzerinde oluan baskılar sonucu 1 ons altının dolar olarak piyasa deeri, tanımlanan deerin oldukça üstüne çıkmıtır. Bu gelime yalnız ABD açısından deil, dier gelimi ülkelerde de sorunlar yaratmı ve bu ülkelerde devalüsyonları kaçınılmaz hale getirmitir (Eren, 1999: 78) yılında IMF, SDR (özel çekme hakları) adı altında bir uluslararası likidite yaratmıtır. SDR deeri tıpkı ABD doları gibi 35 SDR = 1 ons altın olarak tanımlanmıtır. Bu nedenle SDR ye kaıt altın denilmitir. IMF tarafından yaratılan bu ek rezerv imkanı da uluslararası parasal sistemdeki sarsıntıyı yok etmeye yetmemitir (Eilmez, 1996: 19). Doların anahtar para olması ABD ye senyoraj kazançları salamıtır. Ama uluslararası likiditenin Dolara dayandırılması ABD nin dı ödemeler dengesi açıkları vermesine neden olmutur. Bretton Woods Sisteminde döneminde Dolar 9

20 ULUSLARARASI PARA FONU, DOUU VE YAPISI kıtlıı dönemi yaanmıtır yılları ise Dolar bolluu dönemi olarak adlandırılmaktadır. Bu dönemde ABD büyük miktarlarda dı ödemeler açıı vermitir. Bu durum ABD Dolarına olan güvenin sarsılmasına ve baskıların artmasına neden olmutur. Bu baskıların azaltılması yönünde birçok giriim olmutur (Özbek, 1999: 89). Sonuçta 1971 yılında, Washington da Smithsonian Institute de toplanan Onlar grubunun üyeleri doların devalüasyonu konusundan anlamaya varmıtır. 18 Aralık 1971 Smithsonian Kararları ile dolar, dier paralara göre % 9 oranında devalüe edilmitir. Altının resmi fiyatı 35 dolardan 38 dolara çıkarılmıtır. Toplantılar sonucunda dolar üzerindeki spekülasyonları önlemek için doların altına olan konvertibilitesi de kaldırılmıtır.ayrıca ulusal paraların dolar paritesine göre dalgalanma marjı da % -/+1 den % -/+ 2,25 e (iki yönde toplam yüzde 4,5) çıkarılmıtır (Seyidolu, 2003: 533). Yapılan devalüasyondan beklenen ölçüde baarı salanamadı. ABD, 1972 de faiz oranlarını yükselterek enflasyonla mücadele etmeye çalımaktaydı. Doları destekleme yönündeki politikaların yetersiz kalması sonucu, ABD 1973 te ikinci bir devalüasyona bavurdu ve altın fiyatını 42,22 dolara yükseltti (Özbek, 1999: 93). Bu gelime SDR ın deerinin altınla olan ilikisinin kesilmesine ve önce 14 üye ülkenin daha sonra da 5 üye ülkenin ulusal paralarından oluan bir sepete balı olarak tanımlanmasına yol açmıtır (Eilmez, 1996: 19). Bu ulusal paralar ABD Doları, Alman Markı, Japon Yeni, Fransız Frangı ve ngiliz Sterlinidir. 1 Ocak 1981 den itibaren her be yılda bir SDR nin deerini belirleyen para sepetinin deien koullara göre yeniden düzenlenmesi konusunda karar alınmıtır (Özbek,1999: 96). Doların altınla olan ilikisinin kesilmesi uluslararası parasal sistemde ABD Dolarının tartımasız üstünlüüne dayalı bir de facto Dolar sistemi dönemine geçilmesine neden olmutur. Bu dönem boyunca da sabit döviz kuru sistemi genel geçerliliini korumutur (Eren, 1999: 79). Bu oluumlarına karın ABD Dolarına karı spekülasyonlar devam etmi ve ABD Doları 1973 yılında bir kez daha (bu kez %11 oranında) devalüe edilmitir. Bu gelime sabit döviz kuru uygulamasının ve Bretton Woods düzeninin sonu olmu, pek çok ülke deiken döviz kuru politikasını uygulamaya sokmutur (Eilmez, 1996: 20) Deiken Kur Politikası ve Yeni Dönem IMF üyesi ülkelerden gelimi ülke konumunda olanlar 1973 yılından balayarak deiken (esnek) döviz kuru politikası uygulamasına geçmilerdir. Gelime yolundaki üye ülkelerde artan oranda bu politikaya geçmektedirler. Altın standardı ve sonrasında egemen olan altın deiim standardı, hep sabit döviz kuru politikasının eliinde yürümü olan yöntemlerdir (Eren, 1999: 81). Sabit döviz kurunun uygulandıı ortamda IMF nin temel görevlerinden biri, ödemeler dengesi bunalımına giren üye ülke ile yapılacak devalüasyonun oranı konusunda ibirlii yapmak ve söz konusu üye ülkeyi alacaı önlemler açısından IMF nin imkanları ile desteklemektir sonrasında balayan deiken döviz kuru uygulamaları devalüasyonları günlük rutin uygulamalar haline getirince IMF nin yönlendirme fonksiyonu tartıılır hale gelmitir li yıllarda IMF ye artık gereksinim olup olmadıını tartıarak geçmitir (Eilmez, 1996: 20). 1980'li yılları iki önemli olay karakterize etmektedir. Bunlardan birisi 1900'lü yılların bitmesi ile 2000'li yıllara yaklamamız; ikincisi ise souk savaın sona ermesi ile iki kutuplu dünyamızın ABD'nin baını çektii tek kutuplu dünya haline gelmesidir. Bu dönem farklı düünürlerce yeni dünya düzeni, büyük dönüm noktası, tarihin sonu, 10