INTERNATIONAL 7th KNOWLEDGE, ECONOMY & MANAGEMENT CONGRESS PROCEEDINGS ULUSLAR ARASI 7. BİLGİ, EKONOMİ VE YÖNETİM KONGRESİ BİLDİRİLER KİTABI

Transkript

1 İŞYERİ İZLEME FAALİYETLERİNİN İŞ TATMİNİ, STRES VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIKLA İLİŞKİSİ Erkan ERDEMİR * Umut KOÇ ** Özet Bilgi teknolojilerinin işletmelerde kullanımının artışıyla birlikte işyeri ve çalışanların gözetilip kontrol edilmesi için kullanılan yöntemler de elektronik izleme uygulamaları gibi yeni biçimler almaktadır. Bu durum işyeri izleme uygulamalarının iş stresi, iş tatmini ve örgütsel bağlılık gibi değişkenlerle ilişkilerini gündeme getirmektedir. Yazarlar daha önceki çalışmalarında çalışanların bir kısmının işyeri izleme faaliyetlerine yönelik olumlu, bir kısmının ise olumsuz tutuma sahip olduklarını bulgulamışlardır. Özellikle olumsuz tutuma sahip çalışanların iş tatminlerinin izlemeden olumsuz etkilendiği, yine izlemenin bu çalışanların stres düzeylerine olumsuz etkide bulunduğu belirlenmiştir. Bu çalışmada işyeri izleme uygulamalarının iş stresi, iş tatmini ve örgütsel bağlılık gibi değişkenlerle ilişkileri, imalat sektöründen 132 çalışanın cevapları üzerinden incelenmiştir. Geliştirilen iki alternatif model yapısal eşitlik modellemesi kullanılarak test edilmiş ve karşılaştırılmıştır. Çalışmanın en önemli sonucu, işyeri izleme uygulamalarına yönelik olumsuz algılamalarla iş tatmini ilişkisini açıklamada en anlamlı modelin iş stresinin aracı değişken olarak kullanıldığı model olduğunun tespit edilmesidir. THE RELATIONSHIPS OF EMPLOYEE MONITORING WITH JOB STRESS, JOB SATISFACTION AND ORGANIZATIONAL COMMITMENT Abstract By the increase in the use of advanced technologies in businesses, controlling and surveillance of employees and workplaces has recently begun to take new forms such as electronic monitoring. The growing popularity of such systems brings debates about the relationships of employee monitoring with job stress, job satisfaction and organizational commitment into agenda. In their previous researches, authors found that some employees have positive attitudes about employee monitoring, while others don t. Results showed that, especially for who has negative attitudes, employee monitoring increases job stress and decreases job satisfaction. In this study, 132 employees from manufacturing sector were surveyed to examine the relationships of employee monitoring with job stress, job satisfaction and organizational commitment. Two developed alternative models were tested via structural equation modeling and compared. The main finding of this study is to show that job stress can play a mediating role in explaining relationships between negative attitudes about employee monitoring and job satisfaction. 1. Giriş Bilgi toplumuna giriş genellikle bilgi teknolojilerinin insan hayatında ve çalışma hayatında artan etkisiyle özdeşleştirilmektedir. Bu artış işletmeler açısından verimliliği artırma ve maliyetleri azaltma çabaları açısından pek çok yenilik ve fırsatı da beraberinde getirmektedir. Diğer yandan bu yenilikler çalışanlar açısından değerlendirildiğinde farklı sorunlar ortaya çıkabilmektedir. Gelişen teknoloji özellikle gelişmiş ülkelerde çalışanların ve işyerlerinin izlenmesi uygulamalarını kolaylaştırmış ve yaygınlaştırmıştır. İşyerlerinin bilgi toplumunun merkezi * Yrd. Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, eerdemir@ogu.edu.tr ** Yrd. Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, umutkoc@ogu.edu.tr 1396

2 durumunda olması, izleme faaliyetlerinin yaygınlaşması, gelişen teknoloji, izleme faaliyetlerinin işletmelerde önemli gerilimlere yol açma ihtimali gibi nedenler bu alandaki akademik araştırmaları da artırmıştır. Bu artışla birlikte izleme faaliyetleri hukuki, ahlaki, davranışsal ve örgütsel açılardan incelenmeye başlanmıştır (Erdemir, 2008). Bu çalışmada yazarların daha önceki araştırmalarında elde ettikleri bulgular ışığında (Erdemir ve Koç, 2006a) işyeri izleme uygulamalarının iş tatmini, iş stresi ve örgütsel bağlılık gibi değişkenlerle ilişkilerinin daha gelişmiş analiz teknikleriyle Türkiye örneğinde incelenmesi amaçlanmaktadır. 2. İşyeri İzleme Faaliyeti İşyeri ve çalışanların izlenmesi, daha geniş anlamda gözetim faaliyetinin bir boyutunu oluşturmaktadır. Az sayıda kişinin çok sayıda kişiyi izlemesi anlamındaki gözetimin kapsamına çalışanlar, müşteriler hatta toplumun tamamı girebilmektedir. Geleneksel olarak yöneticilerin çalışanları denetleme ve yönetme amacıyla gerçekleştirdikleri nezaret veya yönetsel kontrol faaliyeti, gelişen teknolojik imkanlarla bir izleme faaliyetine dönüşmüştür. Günümüzdeki uygulamalar açısından işyeri ve çalışanların izlenmesi, bir yada birden fazla çalışanın faaliyet veya performanslarına ilişkin bilgilerin elektronik donanım ve yazılımlar aracılığıyla toplanması, analiz edilmesi ve raporlanması olarak tanımlanabilir (Erdemir, 2008). İşyerlerinin izlenmesi aslında yeni bir uygulama değildir li yıllardan beri işletmelerce çeşitli izleme yöntemleri kullanılmaktadır. Ancak günümüzdeki tartışmaların nedeni, teknolojinin gelişmesi ile birlikte kullanılan izleme tekniklerinin çok daha fazla bilgiye çok daha hızlı şekilde ulaşabiliyor oluşudur. Ayrıca önceki dönemlerde işgörenler büyük ölçüde izlendiklerinden haberdarlarken, bugün kendilerine bir uyarıda bulunulmadığı takdirde nerede ve ne zaman izlendiklerini fark edememektedirler (Erdemir ve Çeliktaş, 2006) İşyeri İzleme Faaliyetinin Amaç ve Yöntemleri İşletmeler tarafından işyerlerinin ve çalışanların izlenmesine yönelik faaliyetlerin nedeni olarak genellikle çalışanların verimliliklerinin artırılması, ürün ve hizmet kalitesinin yükseltilmesi, hırsızlık, suiistimal, taciz gibi olayların önlenmesi, çalışanların performanslarının objektif olarak değerlendirilebilmesi, bazı yasal zorunlulukların yerine getirilebilmesi, şirket kaynaklarının verimli kullanılması, kaliteyi ve müşteri memnuniyetini artırma, zaman yönetimi, çalışanların, şirket bilgilerinin güvenliğini sağlama, zararlı yazılımlardan korunma gibi faktörler öne çıkmaktadır. İşyeri izleme faaliyetinin gerçekleştirilmesinde ise çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bilgisayar kullanımının ve internet erişiminin izlenmesi ve sınırlandırılması, e-posta takibi, video kamera ile izleme, telefon dinleme, ofis dinleme, casusluk, mektupların okunması, ofislerin aranması, çalışanların işyeri içinde ve dışındaki hareketlerinin izlenmesi, işyeri araçlarının güzergahlarının uydu destekli cihazlarla izlenmesi gibi yöntemler bunlara örnek verilebilir. Gerek yurtiçinde, gerekse yurtdışında yapılan araştırmalar işletmeler arasında izleme faaliyetinde bulunma oranlarının ve izlemede kullanılan yöntemlerin giderek artmakta olduğunu göstermektedir. İzleme oranı kullanılan yöntemlere göre değişmektedir. Özellikle internet, e-posta ve bilgisayar kullanımının izlenmesinde izleme oranı %60 lara çıkmaktadır (Erdemir ve Koç, 2006b) İşyeri İzleme Faaliyetinin Sonuçları İşyeri izleme faaliyetinin örgütsel olgularla ilişkisini inceleyen çalışmalarda ise işyeri izleme faaliyetinin çalışanların moral motivasyonunu, performansını ve iş tatminini olumsuz etkilediği, iş stresini, işten ayrılma eğilimini ve personel devir oranını artırdığı, bazı sağlık problemlerine neden olduğu iddia edilmekte ve araştırma sonuçları da bu iddiaları 1397

3 desteklemektedir. Diğer yandan işyeri izlemenin işletme sahipleri açısından bir hak ve kaçınılmaz bir zorunluluk olduğuna dair görüşler de bulunmaktadır. Bu nedenle işyeri izleme faaliyetinin taraflarını oluşturan ve bu konuda çıkarları çatışmakta gibi görünen işletme ve çalışan açısından izleme faaliyetinin her yönüyle incelenerek her iki tarafın da lehine olacak bir yaklaşım geliştirme çabası içerisinde bulunan çalışmalar da bulunmaktadır (Erdemir, 2008). Bu çalışmaların yanında tam ters açıdan, işyeri izleme uygulamalarının verimliliği örgütsel adalet algılamalarını artırdığına yönelik bulgular da bulunmaktadır (George, 1996, Sewell ve Barker, 2006). 3. İŞYERİ İZLEME FAALİYETLERİNİN İŞ TATMİNİ, STRES VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIKLA İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA 3.1. Çalışmanın Amacı ve Önemi Bu çalışmanın yazarları tarafından aynı konuda daha önce yapılmış bir araştırmada (Erdemir ve Koç, 2006a) işyeri ve çalışanlara yönelik izleme faaliyetlerinin çalışma performansı, iş tatmini ve stres ile ilişkileri incelenmiştir. Söz konusu araştırmada çalışanların bir kısmının işyeri izleme faaliyetlerine yönelik olumlu, bir kısmının ise olumsuz tutuma sahip oldukları; özellikle olumsuz tutuma sahip çalışanların iş tatminlerinin izlemeden olumsuz etkilendiği, yine izlemenin bu çalışanların stres düzeylerine olumsuz etkide bulunduğu belirlenmiştir. Ancak işyeri izleme faaliyetleri ile ilgili ifadelerin bazılarının olumlu, bazılarının olumsuz tutumları içermesi, toplamda işyeri izlemeye yönelik tutumların iş tatmini ve iş stresi ile ilişkisinin tam olarak anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Diğer yandan, iş tatmini ve iş stresi arasındaki ilişkilerin görece güçsüz oluşu, ilişkilerin yönüyle ilgili daha kapsamlı analizlerin yapılması gerektiğini göstermektedir. Önceki çalışmanın devamı olarak nitelendirilebilecek bu çalışmada ise, işyeri izleme faaliyetine yönelik algılamaların iş tatmini ve stres ile ilişkilerinin daha ayrıntılı analiz edilebilmesi için önceki örneklem birkaç yeni ilaveyle kullanılmış, analizlerde ise daha gelişmiş bir analiz tekniği olan yapısal eşitlik modellemesinden yararlanılmıştır. Ayrıca, iş tatmininin stres ile ilişkisini test etmeye yönelik bir kontrol değişkeni olarak örgütsel bağlılık değişkeni de araştırmaya dahil edilmiştir. Böylece hem iş tatmini ve stres arasındaki ilişki daha ayrıntılı olarak analiz edilmiş, hem de işyeri izlemeye yönelik araştırmada kullanılan ölçeklerin uyum istatistikleri test edilmiştir. Bu çerçevede ilgili yazın ile Erdemir ve Koç un (2006) bulguları çerçevesinde geliştirilen ve bu çalışmada test edilmesi düşünülen hipotezler aşağıdaki şekildedir: 1. İşyeri izleme faaliyetine yönelik olumsuz algılamalar ile iş tatmini arasında anlamlı bir ilişki vardır. 2. İşyeri izleme faaliyetine yönelik olumsuz algılamalar ile iş stresi arasında anlamlı bir ilişki vardır. 3. İşyeri izleme faaliyetine yönelik olumsuz algılamalar ile örgütsel bağlılık arasında anlamlı bir ilişki vardır. 4. İşyeri izleme faaliyetine yönelik olumsuz algılamalar iş tatminini azaltmaktadır. 5. İşyeri izleme faaliyetine yönelik olumsuz algılamalar iş stresini artırmaktadır. 6. İşyeri izleme faaliyetine yönelik olumsuz algılamalar örgütsel bağlılığı azaltmaktadır Çalışmanın Yöntemi 1398

4 İşyeri izleme ve örgütsel performans ilişkisinin ölçümünde Oz vd. nin (1999) sekiz maddelik ölçeğinin izlemeye yönelik olumsuz tutumları içeren 5 maddelik, iş tatmininin ölçümünde Ackfeld ve Coote nin (2005) beş maddelik, örgütsel bağlılığın ölçülmesinde Allen ve Meyer in (1990) Wasti (2000) tarafından Türkçeye uyarlanmış 25 maddelik, iş stresinin ölçümünde ise Netemeyer vd. nin (2005) dört maddelik ölçeklerinden yararlanılmıştır. Ankette ayrıca demografik özellikleri belirlemeye yönelik beş adet soru bulunmaktadır. Analizler Eskişehir de imalat sektöründe faaliyet gösteren ve işyeri izleme faaliyetlerinde bulunan 4 ayrı işletmeden 132 çalışanın anketlere verdiği cevaplar üzerinde geçekleştirilmiştir. Pilot araştırma niteliğindeki araştırmada genelleme kaygısı güdülmediğinden çalışmanın sonuçları ilgili işletmeler düzeyinde değerlendirilmiştir. Betimsel analizlerin gerçekleştirilmesinde SPSS yazılımından yararlanılmıştır. Gerek ilişkilerin ölçülmesinde gerekse ölçek geçerlilik ve güvenilirliklerinin test edilmesinde ise LISREL yazılımı yardımıyla gerçekleştirilen yapısal eşitlik modellemesi kullanılmıştır Araştırmanın Bulguları Betimsel Analize İlişkin Bulgular Tablo 1: Katılımcıların Demografik Özellikleri Demografik Sorular f Demografik Sorular f Cinsiyet Ücret (TL) Kadın Erkek Yaş ve altı ve üstü Çalışma Süresi yıldan az yıl 20 Eğitim 6 10 yıl 42 İlk ve ortaokul yıldan fazla 50 Lise 49 Yüksek okul 11 Fakülte 11 Tablo 1 den de görüldüğü gibi, çalışanların büyük çoğunluğu (%89) erkek ve yaş arasındadır (%84). Eğitim düzeyleri çoğunlukla lise ve altı düzeyde (%83), ücretler ise TL aralığındadır (%60). Çalışanların büyük çoğunluğu (%70) 5 yıldan fazla süredir aynı işyerinde çalışmaktadır. Bütün bu demografik özellikler imalat sektörü için örneklemin uygun nitelikte olduğunu göstermektedir İlişkisel Analizlere İlişkin Bulgular Araştırmanın hipotezlerinin test edilebilmesi amacıyla oluşturulan araştırma modeli aşağıdaki şekilde görülmektedir (Grafik 1). 1399

5 Grafik 1: Araştırma Modeli İş Tatmini İşyeri İzleme İş Stresi Örgütsel Bağlılık Kullanılan ölçeklerden iş tatmini ölçeğinin Cronbach Alpha değeri 0,904, iş stresi ölçeğinin 0,823, örgütsel bağlılık ölçeğinin 0,827, işyeri izleme ölçeğinin ise 0,683 olarak hesaplanmıştır. Bu değerler başlangıç için yeterli düzeyde bir iç tutarlılık yani güvenilirlik göstermektedir. İşyeri izleme ölçeğini oluşturan ifadelerin içeriklerindeki bazı farklılıkların iç tutarlılık katsayısının düşük kalmasına neden olabileceği düşünülmektedir. Araştırma modeline uygun olarak LISREL yazılımı ile oluşturulan yapısal eşitlik modeli aracılığıyla yapılan analiz sonuçları incelendiğinde işyeri izlemeye yönelik olumsuz tutumların örgütsel bağlılık ve iş tatmini ile ilişkileri anlamlı bulunmamıştır. Ancak işyeri izleme ile iş stresi arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Bunun üzerine işyeri izleme uygulamalarının en önemli sonuçlarından birinin iş stresi olduğunu ortaya koyan araştırma sonuçlarına (Chalykoff ve Kochan, 1989; George, 1996; Ariss, 2002) dayanılarak araştırma modeli yeniden tasarlanmıştır. Yeni modelde iş stresi değişkeni işyeri izleme ile örgütsel bağlılık ve iş tatmini değişkenleri arasında ara değişken olarak konumlandırılmıştır. Oluşturulan model (Grafik 2) aşağıdaki şekilde görülmektedir. Grafik 2: Geliştirilen Model 1 İş Tatmini -0,44 İşyeri İzleme 0,64 İş Stresi -0,30 Örgütsel Bağlılık 1400

6 Yeni oluşturulan modelde beklendiği gibi işyeri izleme ile iş stresi arasında pozitif yönde anlamlı ilişki, iş stresi ile iş tatmini ve örgütsel bağlılık arasında negatif yönde anlamlı ilişki belirlenmiştir. Yeni modelin uyum istatistikleri ise şu şekildedir (Tablo 2): Tablo 2: Model 1 e ait Uyum İyiliği İndeksleri χ2/sd RMSEA GFI AGFI CFI NFI 1425,85/699=2,04 0,089 0,64 0,60 0,92 0,86 Bazı uyum istatistikleri geçerlilik açısından istenen değerlere tam olarak ulaşmadığı görülmektedir. Bu nedenle modifikasyon indeksleri ve ilişki katsayısının görece düşüklüğü dikkate alınarak örgütsel bağlılık değişkeninin modelden çıkarıldığı yeni bir model (Model 2) test edilmiştir. Aşağıdaki şekilde (Grafik 3) gösterilen yeni modelde de işyeri izleme, iş stresi ve iş tatmini arasındaki ilişkilerin beklendiği yönde ve anlamlı oldukları görülmektedir. Diğer yandan yeni modelin uyum istatistikleri de (Tablo 3) özellikle modifikasyon indekslerinin önerdiği değişikliklerin modele eklenmesiyle modelin geçerliliği açısından oldukça iyi değerler ortaya koymaktadır. Grafik 3: Geliştirilen Model 2 İşyeri İzleme 0,64 İş Stresi -0,42 İş Tatmini Tablo 3: Model 2 ye ait Uyum İyiliği İndeksleri χ2/sd RMSEA GFI AGFI CFI NFI 130,94/73=1,79 0,089 0,64 0,60 0,92 0,86 Geliştirilen iki alternatif modelin uyum iyiliği indekslerinin karşılaştırmasıyla (Tablo 4) örgütsel bağlılık değişkeninin çıkarıldığı ikinci modelin daha geçerli bir model olduğu anlaşılmaktadır. Tablo 4: İki Altternatif Modele İlişkin Uyum İyiliği İndeksleri Alternatif Modeller χ2/sd RMSEA GFI AGFI CFI NFI Model ,85/699=2,04 0,089 0,64 0,60 0,92 0,86 Model 2 130,94/73=1,79 0,078 0,88 0,82 0,96 0,

7 5. Sonuç ve Değerlendirme Çalışanların işyeri izleme faaliyetlerine yönelik olarak sahip oldukları olumsuz tutumlarla iş stresi, iş tatmini ve örgütsel bağlılık değişkenlerinin ilişkilerini incelemek üzere yapısal eşitlik modeli kullanılarak çeşitli analizler gerçekleştirilmiştir. Yapılan analizlerde ilk aşamada sadece 2 ve 5. hipotezler doğrulanmıştır. İş stresi dışındaki değişkenlerle işyeri izleme faaliyetlerine yönelik olumsuz algılamaların doğrudan ve anlamlı bir ilişkisi tespit edilememiştir. Bu sonuçlar üzerinden ilgili literatürün de desteğiyle iş stresinin diğer değişkenlerle işyeri izleme değişkeni arasında aracı değişken olarak konumlandırıldığı iki alternatif model daha geliştirilerek test edilmiştir. Yapılan analizler sonucunda örgütsel bağlılık değişkeni modelden çıkarılmış ve işyeri stresinin izlemeye yönelik olumsuz algılamalarla iş tatmini arasında bir aracı değişken olarak değerlendirilmesinin daha anlamlı olacağı tespit edilmiştir. Buna göre işyeri izleme uygulamaları çalışanların stresini artırmakta, stres artışı da iş tatminini azaltmaktadır. KAYNAKÇA Ackfeldt, A.L. ve L. V. Coote (2005) A Study of Organizational Citizenship Behaviors in a Retail Setting, Journal of Business Research, 58: Allen, N. J.ve Meyer, J. P. (1990) The Measurement and Antecedents of Affective, Continuance and Normative Commitment to the Organization, Journal of Occupational Psychology, 1990, Vol. 63(1) Ariss S. S. (2002) Computer Monitoring: Benefits and Pitfalls Facing Management, Information & Management, Vol. 39, Chalykoff, J., & Kochan, T. A. (1989) Computer-aided Monitoring: Its Influence on Employee Job Satisfaction And Turnover, Personnel Psychology, 42(4), Erdemir, E. (2008), "Bilgi Toplumunda Çalışma İlişkilerinin Yeni Boyutu: İşyeri ve Çalışanlara Yönelik İzleme Faaliyetleri ve Türkiye'deki Durum", 1. Ulusal Çalışma İlişkileri Kongresi, 6-8 Kasım 2008, Sakarya Üniversitesi, Bildiriler Kitabı, Erdemir, E. ve İ. Çeliktaş (2006) Örgütsel ve Hukuki Açıdan İşyeri İzleme: Karşılaştırmalı Bir İnceleme, KAZANCI Hakemli Hukuk Dergisi, 2006/19-20, Erdemir, E. ve U. Koç (2006a) İşyeri İzleme Faaliyetlerinin Çalışanlar Tarafından Algılanışı: Eskişehir Örneği, 14. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, Mayıs 2006, Atatürk Üniversitesi, Bildiriler Kitabı, Erdemir, E. ve U. Koç (2006b) Büyük Patron Sizi İzliyor! Farklı Sektörlerde İşyeri İzleme Aracı Olarak Yeni Teknolojilerin Kullanımı: Eskişehir Örneği, 5. Orta Anadolu İşletmecilik Kongresi, Haziran 2006, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Bildiriler Kitabı, George, J. F. (1996) Computer-based Monitoring: Common Perceptions and Empirical Results, MIS Quarterly, 20(4), Netemeyer, R. G.vd., (2005) Conflicts in the Work Family Interface: Links to Job Stress, Customer Service Employee Performance, and Customer Purchase Intent, Journal of Marketing, Vol. 69. Oz E., R. Glass ve R. Behling (1999) Electronic Workplace Monitoring: What Employees Think?, Omega The International Journal of Management Science, Vol. 27, Sewell, G. ve J. R. Barker (2006) Coercion Versus Care: Using Irony to Make Sense of Organizational Surveillance, Academy of Management Review, Vol. 31, No. 4, Wasti, S. A. (2000) Örgütsel Bağlılığı Belirleyen Erensel ve Kültürel Etmenler: Türk Kültürüne Bir Bakış, Türkiye de Yönetim, Liderlik ve İnsan Kaynakları Uygulamaları, Ed. Zeynep Aycan, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, Ankara. 1402