CENGİZHAN ANADOLU LİSESİ

Transkript

1 CENGİZHAN ANADOLU LİSESİ TÜRK EDEBİYATI 9 Ders Notları TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ZÜMRESİ İSTANBUL

2 İÇİNDEKİLER I. ÜNİTE GÜZEL SANATLAR VE EDEBİYAT Güzel Sanatlar İçinde Edebiyatın Yeri. Edebiyatın Bilimlerle İlişkisi Dilin İnsan ve Toplum Hayatındaki Yeri ve Önemi.. Metin, Öğretici Metin, Edebi Metin Edebiyat ve Gerçeklik II. ÜNİTE COŞKU VE HEYECANA BAĞLI METİNLER (ŞİİR) Şiir ve Zihniyet.. Edebiyat Dönemlerinin Genel Özellikleri. Şiirde Âhenk Unsurları (Ses ve Ritim).. Şiir ve Gelenek. Şiir Türleri.. Şiir Dili (Söz Sanatları) Şiirde Yapı Şiir ve Tema. Şiir ve Yorum Şiir ve Şair. Manzûme ve Şiir III. ÜNİTE METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI Öğretici Metinlerle Edebi (Sanatsal) Metinler Arasındaki Farklar.. 48 SANATSAL (KURMACA) METİNLER. Olay Çevresinde Gelişen Metinlerde Anlatıcının Bakış Açısı OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN EDEBİ METİNLER Anlatmaya Bağlı Edebi Metinler... Göstermeye Bağlı Edebi Metinler ÖĞRETİCİ METİNLER. 62 Gazete Çevresinde Oluşan Metinler.. 62 Kişisel Hayatı Konu Alan Metinler

3 I.ÜNİTE GÜZEL SANATLAR VE EDEBİYAT GÜZEL SANATLAR İÇİNDE EDEBİYATIN YERİ Sanat insanın güzellik karşısında duyduğu heyecan ve hayranlığı uyandırmak için ortaya koyduğu yaratıcılıktır. Sanatı kavramamızı sağlayacak bazı özellikleri şöyle sıralayabiliriz: Sanat eseri insanla birlikte var olmuştur. Sanat eseri insanın ihtiyaçlarından doğmuştur. Sanat eseri insanın kendini anlatma biçimlerinden biridir. Sanat sürekli değişen ve genişleyen insan etkinliğidir. Sanatçı malzemeyi kendi bakış açısına göre seçer, ayıklar, değiştirir, yorumlar, yeniden ortaya koyar. Sanat eseri kendine özgü bir iletişim aracıdır. Sanat eserinin kendi anlamından öte; okunduğu, seyredildiği ve duyulduğu yerde kazandığı anlamı vardır. Sanat eseri öğretmez, açıklamaz; sezdirir, çağrıştırır, bunlara bağlı olarak düşündürür. Bilim nasıl ki akla, mantığa, öğretmeye yönelik ise sanat da insan ruhunu doyurmaya, güzelleştirmeye yöneliktir. Sanatın amacı, insanı etkilemektir. Sanat insanın varlık şartlarından biridir. İnsanoğlu hayatı boyunca güzeli istemiştir. Sözüne yazısına (edebiyat), sesine (müzik) kullanabildiği renklere (resim), yaşadığı mekâna (mimarlık), işleyebildiği her türlü maddeye (heykeltıraş) güzellik vermek insanoğlunun yaşam felsefesi olmuştur ki bu da güzel sanatlar dediğimiz şubeleri doğurmuştur. Güzel sanatların temeli olan başlıca nitelikler; güzellik, etkileyicilik, özgünlük, öğreticilik, evrensellik ve yaratıcılıktır. Amacı salt güzellik ve derinlik olan, insanda coşku ve derinlik uyandıran sanatlar güzel sanatlardır. Yaratıcılık istemeyen, öğrenme yoluyla kazanılıp el becerisiyle geliştirilen, bir yarara yönelik olan çalışmalar ise zanaat olarak kabul edilir. Yani marangozun oturulmak amacıyla bir sandalye yapması zanaattır, heykeltıraşın estetik gayeyle bir heykel yapması sanattır. Edebiyat bu güzel sanatların bir koludur. Edebiyat; sözde, yazıda, düşüncede, hayalde güzellik demektir. Edebiyat; dil ile gerçekleştirilen malzemesi dil olan güzel sanat etkinliğidir. Edebiyatın amacı; duygu, düşünce ve imgelerin söz veya yazı ile güzel ve etkili bir biçimde anlatılmasıdır. Edebi eser öncelikle sanat değeri olan eserdir, estetik öne çıkar. Üslup kaygısı önemlidir. Edebi eserlerde dikkatle, özenle kullanılmış bir dil vardır. Edebi eser özgündür. Edebi eserin temelinde kurgu vardır. Edebiyatı güzel sanatın dalı yapan üç özelliği vardır: İnsan tarafından ortaya konması, İnsanı konu alması, Amacının estetik duygu uyandırmak olması Güzel sanatlar kullandıkları malzemeler bakımından birbirinden ayrılır: İşitsel sanatların malzemesi dil ve ses, görsel sanatların malzemesi madde, dramatik sanatların malzemesi ise harekettir. DRAMATİK (RİTMİK) SANATLAR SİNEMA TİYATRO BALE OPERA DANS GÜZEL SANATLAR GÖRSEL (PLASTİK) SANATLAR RESİM HEYKEL HAT MİMARİ İŞİTSEL (FONETİK) SANATLAR EDEBİYAT MÜZİK - 3 -

4 Güzel Sanatlar Malzemeleri Amaç Edebiyat-Coğrafya İlişkisi Edebiyat dil Edebi metnin önemli unsurlarından biridir. Olaylar, bir mekânda ortaya çıkar ve o mekânın Heykel Resim Tiyatro kil, tahta, mermer renk, çizgi, fırça, boya ses, söz, hareket, dekor İnsanı en güzel ve etkili şekilde anlatmak izlerini taşır. Bazı edebi metinlerin yazılış amacı, belli bir coğrafi bölgeyi tanıtmaktır.(gezi yazıları, egzotik romanlar.) Evliya Çelebi nin Seyahatnamesi hem edebiyat hem tarih hem de coğrafya bakımından önemlidir. Müzik melodi, nota Edebiyat-Sosyoloji İlişkisi Mimari taş EDEBİYATIN BİLİMLERLE İLİŞKİSİ Bilim ile sanat arasındaki farkları şöyle sıralayabiliriz: Bilim açıklama, sanat canlandırmadır. Bilim gerçek ve nesnel, sanat kurgusal ve özneldir. Bilimde doğruluk, sanatta güzellik aranır. Bilim geneldir, sanat kişiseldir. Bilimde deney, gözlem, istatistik veriler öne çıkar, sanatta duygular, hayaller öne çıkar. Edebiyat, insanı ve toplumu değişik yönleriyle inceleyen tarih, coğrafya, sosyoloji, psikoloji, felsefe, dil bilimi, dinler tarihi gibi alanlarla yakın ilişki içindedir. Edebiyat-Tarih İlişkisi Her edebi metnin içinde oluştuğu bir dönem vardır. Edebi metinler yazıldığı dönemin izlerini taşır. Edebi metinlerin bazıları konusunu tamamen tarihten alır. Edebi metinler, tarih bilimine kaynaklık eder. Bir edebi metni yazıldığı dönemi göz önünde bulundurarak değerlendirmek gerekir. Edebiyatın konusu insandır ve insan toplum içinde yaşar. Edebi metinler; insanı, insanın diğer insanlarla ilişkilerini işler. Sosyoloji toplumbilimidir. Bu yönüyle her iki bilimin konusu ortaktır. Bazı edebi akımlar ve edebiyat temsilcileri, topluma yön vermeyi, sosyal fayda sağlamayı amaçlar. Edebiyat toplumu etkiler ve sosyolojinin inceleme alanına girer. Edebiyat-Psikoloji İlişkisi Edebi eserler, insanı her yönüyle anlatır. Edebi eser onu, ortaya koyan sanatçının duygu, düşünce ve ruh halini yansıtır. İnsanın ruh dünyasına ağırlık veren psikolojik eserler, insanların ruh çözümlemelerini yapar. Mehmet Rauf un Eylül, Peyami Safa nın Dokuzuncu Hariciye Koğuşu adlı romanları buna en iyi örnektir. Edebiyat-Felsefe İlişkisi Felsefe varlık ve düşünmeyi oluşturan ilkeler ile gerçeklik ve nedenselliğin araştırılmasıdır. Bazı edebi metinlerin arka planında birtakım felsefi düşünceler yatar. Toplumları etkileyen bu düşünceler, felsefi metin üslubuyla değil, değiştirilip dönüştürülerek anlatılır

5 Edebi eserdeki bu verilerin belirlenmesi felsefe bilimine hâkim olmakla mümkündür. Edebiyat-Bilim, Teknik İlişkisi Bilim ve teknik insan hayatını etkileyen, değiştiren, insan hayatına yön veren yenilikleri ve gelişmeleri içerir. Değişen insan yaşamı, değişiklikleriyle edebi eserlerde yer alır. Bir toplumun bilim-teknikteki seviyesini, yazılan edebi metinlere bakarak anlayabiliriz. Bilim ve teknikteki gelişmeler, edebiyatın gelişmesini de etkilemiştir. Örneğin; matbaanın bulunması, herkesin edebi eserlere ulaşımını kolaylaştırmıştır. Bu durum da gazetenin çıkarılmasına zemin hazırlamıştır. DİLİN İNSAN VE TOPLUM HAYATINDAKİ YERİ VE ÖNEMİ Birey dil ile kültürünü ve tarihini öğrenir. Dil, bireyin yetişme tarzının, kültürünün, eğitim seviyesinin bir göstergesidir. Her birey, duygu ve düşüncelerini farklı şekillerde ifade eder. Dil-Toplum İlişkisi Dil ulusları ulus yapan ve ulusal birliği sağlayan en önemli öğedir. Dil, insanların bir arada yaşamasını sağlar. Dili bozulan toplumlar yok olur. Atatürk diyor ki: Türk dili Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiği sayısız felaketler içinde ahlakının, geleneklerinin, hatıralarının, çıkarlarının, kısaca bugün kendi milliyetini yapan her şeyin dili sayesinde korunduğunu görüyor. Türk dili Türk milletinin, kalbidir, zihnidir. (1929) Dil Dil-Kültür İlişkisi İnsanların düşündüklerini ve duyduklarını anlatmak için kullandıkları, ses ve işaretlerden oluşan iletişim aracıdır. Dil, canlı ve doğal bir yapıdır. Kendisini konuşan insanların oluşturduğu doğal bir şifre sistemidir. Dilin, kendine özgü kuralları vardır. Kuralları bilinmeyen zamanlarda belirlenmiş bir gizli anlaşmalar sistemidir. Her dilin anlamlı en küçük birimi sözcüktür. Dil, insanı diğer varlıklardan ayırır. Dil-Birey İlişkisi İnsanlar dil ile düşünür, dil ile hissederler. İnsan dış dünyayı dil ile yorumlar ve algılar. İnsanlar dil aracılığıyla bilgi edinir. Dilini kullanarak kendini doğru ifade edebilen birey, toplum içinde kendine iyi bir yer edinir. Birey dil ile çevresindekilerle anlaşır. Kültür, bir toplumun dil, din, düşünce, sanat, yaşayış biçimi, gelenek ve göreneklerinin tümüdür. Duygu ve düşünce ürünleri dil ile oluşturulur. Bunlar kültürün unsurlarıdır. Gelenek ve görenekler, insanların dili karşılıklı kullanmasıyla oluşur. Bir milletin dil ile ifade ettiği her şey kültürünü oluşturur. Dil, kültürün temelidir. Dil, kültürün aynasıdır. Bir milletin diline bakarak, o milletin kültürü hakkında bilgi sahibi olabiliriz. Kültürü oluşturan sosyal ve tarihi olaylar, bilgi birikimleri, nesilden nesle dil ile aktarılır. Dil, kuşaklar arasındaki kültür köprüsüdür. Dil, bir milletin tarihinin özetidir. Aynı dili konuşan insanlar, ortak bir kültür oluşturur. Kültürün devamlılığı dil ile sağlanır

6 Dil- Kültür- Edebiyat İlişkisi Edebiyat kültürün bir parçasıdır; kültürü kuşaktan kuşağa taşır, onu muhafaza eder ve geliştirir. Dil, edebiyat ve kültürün taşıyıcısıdır. Bundan dolayı dil, kültür ve edebiyat birbirine bağlıdır. DİLİN SÖYLEYİŞ FARKLILIKLARI Dil, karşımıza farklı söyleyişlerle çıkar. Bunun sebebi, gönderici-alıcı ilişkisi dir. Örneğin; Arkadaşımıza: Aaa, ne güzel bir kitapmış bu! Versene bir bakayım. Ailemizden birine: Kitabına ben de bakabilir miyim? Öğretmenimize: Öğretmenim, elinizdeki kitabı incelememe izin verir misiniz? Kitapçıya: Şu yukarı raftaki kitabı alabilir miyim? Teşekkürler. DİLİN FARKLI KULLANIMLARI Günlük hayatta dil Günlük Hayatta Dil Günlük ihtiyaçlarımızı karşılamak için kullandığımız doğal dildir. Sözcükleri çoğunlukla ilk anlamıyla kullanırız. Mecaz anlamlı sözcükler, atasözleri ve deyimler de vardır. Günlük konuşma dilinde, cümleler çoğunlukla kısadır. Aynı duygu ve istekler, farklı kişiler tarafından farklı dile getirilir. Parayı uzatır mısın? Kardeş, şunu uzatıver. gibi. Bilimsel Metinlerde Dil Bilimsel metinlerde dilin kullanılma amacı, açıklama yapmak ve bilgi vermektir. Nesnellik ve kesinlik esastır. Bu dili anlayabilmek için belli bir eğitim seviyesine ve bilgi birikimine sahip olmak gerekir. Bakteri ve virüsler, dolaşımdaki antikorların sürekli denetiminden kaçmak zorundadır. Koyu yazılan sözcükler, bilimle ilgili özel ve belirli bir anlamı olan sözcüklerdir. Bu sözcüklere terim denir. Felsefi Metinlerde Dil Pozitivizmin kurucusu, Auguste Comte dur. A. Comte, metafizik yapmanın yerine olgulara dayalı bir bilimin kurulmasını istemektedir. Koyu yazılan sözcükler, felsefede belli anlamlar taşıyan sözcüklerdir. Bu tür sözcüklere kavram denir. Felsefi metinlerde kavramlar kullanılır. Bu metinlerde dilin kullanılma amacı, bilgi vermek ve düşünceleri dile getirmektir. Aynı bilgi, aynı kavramlarla ifade bulur. Bu dili anlayabilmek için belli bir eğitim seviyesinde olmak gerekir. Edebi Metinlerde Dil Edebi eserlerde imgeler kullanılır. Bu dilin kaynağı günlük dildir. Dilin kullanılma amacı, estetik duygu uyandırmaktır, etkileyiciliktir. Aynı duygu, farklı sanatçılar tarafından, farklı imgelerle farklı bir şekilde dile getirilir. M E T İ N İnsanların iletişim kurmak, kendilerini anlatmak amacıyla bir araya getirdikleri sözlü veya yazılı cümleler topluluğuna metin denir. Metin; bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan sözcüklerin bütünüdür. Metin, dille kurulan bir anlaşma ve anlatma aracıdır. Metin, cümlelerden oluşur. Yazarın mesajı; metnin türünü, boyutunu, anlatım biçimini ve dil özelliklerini belirler

7 Bilimsel, felsefi, edebi ve günlük metinler birbirinden farklı düzenlenir. Metin anlambilimle ilişkilidir. Metni oluşturan birimlerin dil bilgisi kurallarıyla birbirine bağlanmasına bağlaşıklık denir. Metni meydana getiren parçalar arasındaki anlam ilişkisine bağdaşıklık denir. Metinler yazılış amaçları ve hedef kitleleri bakımından iki grupta incelenir: Öğretici Metinler, Sanatsal (Edebi) Metinler Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler (şiir) Olay Çevresinde Oluşan Metinler Anlatmaya Dayalı Olay Metinleri (hikâye, roman ) Göstermeye Dayalı Olay Metinleri (tiyatro) KURMACA ÖĞRETİCİ METİN Yazılış amacı, okuyucuya bilgi vermektir. Anlam kesin ve nettir. Tek bir anlamı vardır. Her okuyan aynı şeyi anlar. Dil, göndergesel işlevde kullanılır. Anlatılanlar gerçeğin kendisidir. Metnin yazılış amacı, öğretmektir. EDEBİ METİN Sözlük anlamı tasarlanıp üretilen, tasarlanmış şey demektir. Gerçekliği olmayan, sadece zihinde varsayılan şeyi ifade eder. Kurmaca metin, eserde işlenen dünyanın bire bir dış dünyayı anlatmaması, anlatılanların sadece metin düzeyinde var olması demektir. Yazar, oluşturduğu metni, gerçek dünyadan hareketle kurar. Kurmaca ile gerçeklik iç içedir. Edebi metinlerin yazılış amacı sanat yapmaktır. Edebi metinler, gerçeklikle ilişki içinde olsa da kurmacadır. Edebi metin, malzemesi dil olan güzel sanat ürünüdür. Edebi metinlerde dil, günlük dilden farklı sanatsal işleviyle kullanılır. Edebi metinlerin ana düşüncesi kendi içindedir, yani sezdirme, hissettirme, çağrıştırma esastır. Diğer metinler ise göndergeyi anlatır, açıklar, yorumlar. Her okuyan, metinden yeni ve farklı anlamlar çıkarabilir. Yani edebi metinlerin tek değil, birden çok anlamı vardır. Edebi metnin anlamı, mekâna, zamana göre de değişebilir. Yan anlam bakımından zengindir. Edebi metinler, kendilerinden önce yazılan metinlerle benzerlik gösterirler. Edebi metinler tema bakımından aynı olsa da, üslup yönüyle birbirinden ayrılır. Edebi metin, yazıldığı dönemin izlerini taşır. Edebi metinler iki grupta değerlendirilir: BAĞLAM Bir sözcüğün veya bir ifadenin kullanıldığı metne göre değer ve anlam kazanmasıdır. Bir cümle, bir ifade, bir metin okunduğu ve yazıldığı ortama, okuyan ve yazanın yaşına, psikolojik durumuna, kültür birikimine göre farklı anlamlar kazanabilir. EDEBİYAT VE GERÇEKLİK Edebi metinlerde anlatılan olay ve olay örgüsü gerçek hayatta yaşanabilecek olaylardır. Edebi metinlerde tanıtılan, konu edilen kişilerin benzerleri gerçek hayatta vardır. Edebi metinlerde işlenenlerin gerçek hayatta aynen yaşanması mümkün değildir. Çünkü edebi metinler kurmaca metinlerdir. Edebi eserlerde gerçek değil gerçeğin yazar üzerindeki izlenimleri anlatılır. Edebi metinler gerçeği bilimsel metinlerden farklı işler

8 Bilimsel metinlerde gerçek olduğu gibi verilirken, edebi metinlerde gerçek, yazar tarafından yeniden kurgulanır. Edebi metinlerde, gerçekliğin değiştirilip yorumlanmasının amacı, insanı daha iyi anlamaktır. Edebi metnin konusu insanın doğa ve kültürle, insanın insanla ilişkisidir. Edebi metinlerde her yönüyle duyan, düşünen, tasarlayan, yaşayan insan konu edilir. Edebi metin, yazıldığı dönemin bütün teknik ve kültür imkânlarından yararlanır. Yazıldığı dönemin dili edebi metni etkiler. Bir dönemde gerçekleşen felsefe ve bilim alanındaki tartışmalar ve gelişmeler her türlü siyasi ve sosyal olaylar edebi eserde işlenebilir. EDEBİYAT BİLİM - GERÇEKLİK Bilimsel bilgiler ve buluşlar edebi metinlerde konu olarak işlenebilir. Edebi metinlerde geçmişin ve dönemin bilgi birikiminden yararlanılır. Edebi metinlerde kültür birikiminin ürünlerinden (anonim ürünlerden) yararlanılır

9 II.ÜNİTE COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER ( ŞİİR ) ŞİİR VE ZİHNİYET Her edebî metin sanatkârın dünya görüşünü, her sanatkâr da içinde yaşadığı çevrenin ve dönemin sanat anlayışını, sosyal, siyasî, dinî, ekonomik, askerî ve kültürel hayatının özelliklerini ve etkisi altında kaldığı geleneği yansıtır. İşte, sanatçının eserine yansıttığı, bir dönemdeki dinî, siyasî, sosyal, ekonomik, sivil ve askerî hayatın duygu, anlayış ve zevk bütününe zihniyet denir. Bu bakımdan bir şiir incelenirken sanatçının yetiştiği dönem, o dönemin sosyal, kültürel ve sanatsal özellikleri de göz önünde bulundurulmalıdır. zihniyet denildiğinde aklımıza bir dönemin; sosyal ve siyasi olayları, kültürü, sanat zevki, insanlar arası ilişkileri, bilimsel ve teknik düzeyi, eğitim anlayışı, gelecek kaygısı, inanç sistemleri gelir. Meselâ Mehmet Emin Yurdakul şiirlerinde millî duygulara yer vermiştir. Bu duyguları işlemesinde; içinde yaşadığı dönemin şartları, fikirleri ve sanat anlayışı etkili olmuştur. Yine Ahmet Haşim, bütün şiirlerinde ferdî konuları ve duyguları işlemiş, toplumsal konulara hiç yer vermemiştir. Çünkü Ahmet Haşim'in bağlı olduğu sanat anlayışı bunu gerektirmektedir. Göçer- konar bir medeniyetin içinde doğup yaşayan Karacaoğlan'ın şiirlerinde çok sık yer değiştirdiği ve memleketinden uzaklara gittiği için ayrılık teması önemli bir yer tutar. Âşık Veysel, şiirlerini daima dörtlüklerle ve hece vezniyle yazmıştır. Çünkü Âşık Veysel halk şiiri geleneğine bağlı bir sanatçıdır ve geleneği sürdürmektedir. Yunus Emre, tasavvuf eğitiminin verildiği tekkelerde yetişmiş bir şairdir. Tasavvufa göre dünya bir gurbettir. Can, Mutlak Varlık olan Allah'a dönecektir. Gerçek vatan Allah katı, gerçek sevgili de Allah'tır. Yunus Emre ve daha birçok şair, tasavvuf felsefesinin oluşturduğu zihniyetin etkisiyle şiirler yazmıştır. Dolayısıyla şiirler bu zihniyetin izlerini taşımaktadır. Buna karşılık Lale Devrinde yaşamış olan ünlü Divan şairi Nedim'in şiirlerinde, o dönemin Osmanlı Türkçesiyle Lale döneminin eğlenceye düşkün toplum hayatının izleri görülür. Orhan Veli Kanık, sanatlı anlatıma karşı çıkan Garip Akımının temsilcisidir. Onun şiirlerinde söz sanatlarının görülmeyişi, yalın ve günlük dili tercih edişi, şekil, kafiye ve vezin kullanmayışı mensup olduğu akımın zihniyetiyle izah edilebilir. Sanat, insanın zihniyet dünyasının yansımasıdır. Yani sanat, bir zihniyetin bir duygunun, sosyo-kültürel yaşantının çeşitli sembollerle yansıtılmasıdır. Bu nedenle sanat eserleri az veya çok sosyo-kültürel tarihin birer belgesi olarak değerlendirilmelidirler. Bir eser hangi dönemde ortaya konm uşsa, o dönemin izlerini taşır. Şiirlerin hangi döneme ait olduklarını, dil özelliklerinden, şiirin şekil özelliklerinden, anlatım biçiminden, benzetmelerden, zevk ve sanat anlayışından hareketle tespit edebiliriz. Şiirimizin Beş Hececilerinden biri olan Faruk Nafiz Çamlıbel, Millî Edebiyat Akımının etkisiyle millî bir şiir oluşturmak için çalışmıştır. Bunun için de şiirlerinin konularını daha çok Türk hayatından ve özellikle Anadolu'dan almaya gayret etmiştir. Millî bir edebiyatın oluşması için millî dili ve hece veznini ustalıkla kullanarak öncülük yapmıştır. Şair, "Sanat" adlı şiirde de Batı sanat anlayışıyla yerli ve millî sanat zevkini karşılaştırarak millî sanatın üstünlüğünü vurgulamaktadır. Dolayısıyla bu şiirde memleket edebiyatının ilkelerinin oluşturduğu zihniyetin etkileri görülmektedir. Özetle, bir şiiri incelerken, şiiri ve şiirin bize iletmek istediği mesajı tam olarak anlayabilmemiz için dönemin zihniyetini iyi bilmemiz gerekir

10 TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı (Destan Dönemi Türk Edebiyatı) İslami Dönem Türk Edebiyatı Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı Tanzimat Edebiyatı Sözlü Edebiyat Koşuk Sagu Sav Destan Yazılı Edebiyat Göktürk Yazıtları (Orhun Kitabeleri) Uygur Yazıtları I. Dönem II. Dönem Serveti Fünun Edebiyatı (Edebiyatı Cedide) Fecri Ati Edebiyatı Halk Edebiyatı Klasik Türk Edebiyatı (Divan Edebiyatı Milli Edebiyat Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı arası 1940 sonrası Anonim Halk Edebiyatı Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı Âşık Edebiyatı

11 EDEBİYAT DÖNEMLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI Bu dönemdeki şiirler hece ölçüsüyle (genellikle 7 li ) yazılmıştır. Şiirlerde genellikle yarım kafiye kullanılmıştır. Nazım birimi dörtlüktür. Dildeki sözcük sayısı sınırlıdır, yabancı dillerin etkisi azdır. Tabiatla iç içe oldukları için sanatçılar benzetmelerde doğadan yararlanmışlardır. Şiirlerde işlenen konular; kahramanlık, yiğitlik, ölüm, savaş, aşk ve tabiat güzelliğidir. Uyak düzeni aaab, cccb, dddb şeklindedir. Şiir okuyanlara şaman, kam, baksı ve ozan isimleri verilmiştir. Şiirler kopuz eşliğinde söylenmiştir. İslamiyet öncesinde şiirlerin okunduğu çeşitli törenler yapılmıştır. Bunlar yuğ, sığır ve şölen törenleridir. Yuğ törenlerinde sagular, sığır ve şölenlerde ise koşuklar okunmuştur. Saguların Halk Edebiyatındaki karşılığı ağıt; Divan Edebiyatındaki karşılığı ise mersiyedir. Koşukların Halk Edebiyatındaki karşılığı koşma; Divan Edebiyatındaki karşılığı ise gazeldir. HALK EDEBİYATI Anonim Halk Edebiyatı Kim tarafından söylendiği bilinmez. Halkın ortak malıdır. Süsten uzak, açık, net, anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Aşk, hasret, yiğitlik, ölüm gibi tüm insanlığı ilgilendiren konular işlenmiştir. Ölçü olarak hece ölçüsü ve nazım birimi olarak dörtlük kullanılmıştır. Genellikle yarım kafiye kullanılmıştır. Sözlü edebiyat geleneklerine uygundur. Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı Şairler, tasavvufi düşünceyi yaymak amacıyla şiir yazmışlardır. Şairlerin çoğu, tarikatlardan yetişmiş şeyh ve dervişlerdir. İlahi aşkı, hoşgörüyü ve sevgiyi konu olarak işlemişlerdir. Şairler, aşk yoluyla Allah ı sevdirerek, insanları Allah a yaklaştırma yolunu seçmişlerdir. Şiirlerinde hem Divan edebiyatının hem de Halk edebiyatının izleri görülür. Hem hece ölçüsü hem de aruz ölçüsü kullanılmıştır. Nazım birimi olarak hem dörtlük hem de beyit kullanılmıştır. Kullanılan dil sadedir. Yer yer Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalara rastlanır. 12. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Âşık Edebiyatı Âşık adı verilen halk şairleri tarafından oluşturulmuştur. Âşıklar genelde okuryazar değildir. Şairlerin çoğu şiirlerini sazla çalıp söylemiştir. Şairlerin adı genellikle son dörtlükte bulunur. Sözlü ürünler cönk adı verilen elyazması defterlerde toplanmıştır. Âşıklar aynı zamanda köy köy, kasaba kasaba dolaşıp şiirlerini halka okuyan insanlardır. Hece ölçüsü kullanılmıştır. Nazım birimi olarak dörtlük kullanılmıştır. Genellikle yarım kafiye kullanılmıştır. Süsten uzak, açık, net, anlaşılır bir dil kullanılmıştır. 16. yüzyılda ortaya çıkmıştır. KLASİK TÜRK EDEBİYATI (DİVAN EDEBİYATI) Şiirlerde aruz ölçüsü kullanılmıştır. Nazım birimi beyittir. Nazım birimi olarak dörtlüğün kullanıldığı nazım biçimleri de vardır. Her beyit kendi içinde bir bütündür ve şiirin diğer beyitleriyle ses ve ölçü dışında birlik yoktur. Bütün güzelliği değil, parça güzelliğine önem verilir. Arapça, Farsça sözcük ve tamlamalarla yüklü bir dil kullanılmıştır. Anlamdan çok söyleyişe önem verilir. Ne söylendiği değil, nasıl söylendiği önemlidir. Uyak göz içindir ve çok önemlidir. Genellikle tam ve zengin uyak kullanılır

12 Konu bütünlüğü olmadığı için şiirlere başlık konulmaz. Şiir redifiyle veya türüyle anılır. İnsanın iç dünyasına yönelik soyut bir edebiyattır. Yaşamdan kopuktur, günlük yaşama pek rastlanmaz. Arap ve Fars edebiyatının etkisinde gelişmiştir. Divan edebiyatında aşk, şarap, sevgili, ölüm, övgü, yergi, tabiat ve tasavvuf gibi konular işlenmiştir. Söz sanatlarına fazlaca yer verilmiştir. Arap ve Fars edebiyatından geçen nazım şekilleri kullanılmıştır. ( Gazel, mesnevi, kaside, rubai ) Divan edebiyatı, İslamiyet in gölgesinde gelişen bir edebiyattır. Tasavvuf bu sebeple en çok işlenen konulardandır. Tasavvufa göre ruhlar Allah tan ayrılmış ve yine ona dönecektir. O na dönmek ruhun kendi arzusudur. İnsan, Allah tan uzak olmanın ıstırabını çeker. Dünya, insanın Allah a kavuşmasını önleyen engellerle doludur. Bunlardan arınmak gerekir. Sevgiliye duyulan aşk, yerini Allah aşkına bırakır. 13.yüzyılda gelişmeye başlamış, 16. ve 17. yüzyıllarda en olgun dönemini yaşamış, 19.yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür. Nazım ön planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir. Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi görevini gören biyografik eser), münşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır. Bunlarda da sanat yapma amacı ön plandadır. Aydın zümrenin edebiyatıdır. Medrese kültürü hâkimdir. Genellikle saraya ve çevresine seslenir. BATI ETKİSİNDE GELİŞEN TÜRK EDEBİYATI Tanzimat Edebiyatı Tanzimat sanatçıları şiirin konusunu değiştirdiler (adalet, kanun, özgürlük, uygarlık, eşitlik ve vatan); fakat eski biçimleri (gazel, kaside, mesnevi vb.) aynen devam ettirdiler. Dilin sadeleşmesi amaçlanmış, özellikle tiyatro, anı, mektup ve halka seslenen romanlarda bu amaç bir ölçüde gerçekleştirilmiştir. Ancak sanatçılar, eski alışkanlıklarından tamamen kurtulamadıkları için yabancı sözcük ve kurallardan büsbütün sıyrılamamışlardır. Divan edebiyatının kullandığı şiir, tarih ve mektup gibi türleri Batı anlayışına göre yenilemişlerdir. Makale, tiyatro, roman, hikâye, anı gibi yeni türler kullanılmaya başlanmıştır. Daha önce toplum sorunlarıyla hiç ilgisi bulunmayan sanatı; toplumu düzeltmek, eğitmek için bir dava aracı olarak kullanma anlayışına yönelmişlerdir. Fransız edebiyatından esinlenerek klasisizm, romantizm, realizm ve natüralizm akımlarının etkisinde eserler yaratılmıştır. Nesirde iç kafiye (seci) bırakılmış, anlatımda süs yerine, düşünceleri halka ulaştırma amacı güdülerek yeni bir nesir yaratılmıştır. Şiirde hecenin örnekleri görülmekle birlikte aruzun kullanımı devam etmiştir. Günlük olaylar, duygu ve düşünceler şiire sokularak şiirin konusu genişletilmiştir. Şiirde konu ve anlam bütünlüğü aranmıştır. Divan edebiyatındaki parça güzelliği anlayışının yerini bütün güzelliği almıştır. Roman ve hikâyelerin konusu ya günlük yaşayıştan ya da tarihten alınmıştır. Tiyatroda toplum sorunları, gelenek, görenek, çocuk, aile, yaşanılan olaylar işlenmiştir. Eserlerde kahramanlar tek yönlü ele alınmış, iyiler ödüllendirilmiş, kötüler cezalandırılmıştır. Roman ve öykülerde olayların akışında rastlantılara çok yer verilmiştir. Romanların içinde konu dışına çıkılarak okuyucuya bilgi ve öğüt vermekten kaçınılmamıştır. Yazarlar, eserlerinde kendi kişiliklerini gizlememiştir. Roman kahramanları çoğu zaman bir görüşte âşık olur. Toplumsal olaylara yüzeyden bakılır. Tanzimat romanında aile problemi büyük yer tutar. Avrupa taklitçiliği nedeniyle aile içindeki sarsılma ve çöküntüler işlenir.(araba Sevdası, İntibah) Tiyatro bu dönemde Namık Kemal le başlar. Ahmet Vefik Paşa nın Moliere den yaptığı çevirilerle ileri bir sanat düzeyine ulaşır

13 Bu edebiyatın nesir sahasındaki en büyük kazancı gazetedir. Bu dönemdeki tiyatro eserleri sahnelenmeye uygun değildir. Mizah ve hiciv anlayışı bu dönemde daha da gelişmiştir. Batılı anlamdaki ilk mizah örneği bu dönemde verilir. Türk edebiyatında gerçek edebi tenkit bu dönemde başlamıştır. Bu dönemde roman tekniği tam oturmamıştır. Romanımızın emekleme dönemidir. Tasvirlerde ve kurguda kompozisyon bozukluğu vardır. Bu dönem yazarlarında yaygın bir tasvir yapma alışkanlığı vardır. Kahramanlar üst tabakadandır. Olaylar İstanbul ve çevresinde geçer. Roman ve hikayede İşlenen konular: Yanlış Batılılaşma, alafrangalık özentisi, sarsılan aile düzeni, kültürel yozlaşma, fakirlik, cariyelik, görücü usulü evlenme, cehalet ve tarihi konulardır. Serveti Fünun Edebiyatı (Edebiyatı Cedide) Sanat için sanat ilkesine bağlıdırlar. Beyit bütünlüğünün yerini konu bütünlüğü almıştır. Servet-i Fünuncular aruz ölçüsünü kullanırlar. Ancak aruzun dizeler üzerindeki egemenliğini de yıkarak, bir şiirde birden çok kalıba yer vermişlerdir. Şiirde ilk defa bu dönemde konu bütünlüğü sağlanmıştır. Dil oldukça ağdalı, süslü ve ağırdır. Kafiye kulak içindir görüşünü benimserler. Şiirde üç değişik biçim kullanmışlardır. a) Batı dan aldıkları sone ve terza-rima b) Divan edebiyatından alıp, türlü değişikliklerle kullandıkları müstezat (serbest müstezat) c) Bütünüyle kendi yarattıkları biçimler Romanda da dil ağır, üslup sanatkârânedir. Roman tekniği sağlamdır. Betimlemeler gözleme dayalıdır ve nesneldir. Bu dönem sanatçıları, devrin siyasal baskıları nedeniyle gazetecilik, tiyatro gibi alanlara pek fazla eğilmemişlerdir. Şiiri düzyazıya yaklaştırmışlardır. Şiirin konusunu genişletmişlerdir. Onlar her şey şiirin konusu olabilir görüşünü benimsemişler; fakat dönemin siyasal baskıları nedeniyle aşk, üzüntü, karamsarlık, hayal kırıklığı, tabiat güzellikleri, şahsi hayaller, melankoli gibi konular işlenmiştir. Toplumdan kopukturlar. Adeta bir yüksek zümre, aydın edebiyatı oluşturmuşlardır. Bu yüzden salon edebiyatı diye de nitelendirilir. Aydın kesime hitap ettikleri için yayın olarak dergiyi kullanmışlardr. Yazarlar daha çok yaşadıkları ortamı anlatma yoluna gittikleri için hikâye ve romanda olaylar İstanbul da geçer. Romanda Realizm in; şiirde ise Parnasizm in ve Sembolizm in etkisi görülür. Batılı anlamda roman ve öykünün bu dönemde Halit Ziya Uşaklıgil ile birlikte ilk örnekleri verilmiştir. Fecri Ati Edebiyatı Sanat, şahsi ve muhterem (saygıdeğer) dir. İlk edebi bildiriyi yayımlayan topluluktur. Bildirilerinde, edebiyatın ciddiye alınması, Batı edebiyatının daha yakından tanıtılması, düşünce ve edebiyat konularında koferanslar düzenlenmesi, bir Fecr-i Ati kurulması gibi amaçlarının bulunduğunu açıklarlar. Geçmişte kaldığını söyledikleri Servet-i Fünun anlayışını eleştirmekle birlikte onların da bir adım ötesine gidememişlerdir. Konu, biçim, dil ve anlatım yönünden Servet-i Fünunculardan hiçbir farkları yoktur. Onlar, serbest müstezatı biraz daha serbestleştirmişler ve Servet-i Fünuncuların tam kavrayamadığı sembolist şiirin güzel örneklerini veren şairler yetiştirmişlerdir. Bunun dışında edebiyatımıza bir yenilik getirememişler bu nedenle de özentici, taklitçi bir topluluk olarak eleştirilmişlerdir. Bu toplulukta yer alan kimi sanatçılar bireysel bir anlayışı devam ettirirken (Ahmet Haşim gibi); pek

14 çoğu da Milli Edebiyat hareketine katılmış ve bu anlayışla ürünler vermişlerdir. Eserlerinde aşk ve tabiat konularını işlemişlerdir. Serbest müstezatı biraz daha geliştirmişlerdir. Servet-i Fünun döneminde ihmal edilen tiyatroya bu dönemde önem verilmiştir. Milli Edebiyat 1911 yılında Selanik te çıkan Genç Kalemler dergisinde Ömer Seyfettin in Yeni Lisan adlı makalesinin yayımlanmasıyla başlar. Milli Edebiyat hareketi öncelikle bir dil hareketidir. Sade Türkçenin bir dava olarak ele alınması ilk kez bu dergide ortaya konulmuştur. Milli Edebiyat terimi de ilk defa bu dergide kullanılmıştır. Bu dönem sanatçıları Divan edebiyatını, Doğu edebiyatının; sonrasını ise Batı edebiyatının taklitçisi olmakla suçlarlar. Şiirde daha çok bireysel konulara yönelen bu dönem sanatçıları, roman ve öyküde sosyal meselelere eğilmişler; milliyetçilik düşüncesi, Kurtuluş Savaşı gibi konuları ele almışlardır. Konuların İstanbul dışına çıkarılması da bu dönemin belirgin özelliklerindendir. Ayrıca aşk bu dönem roman ve hikâyesinin en önemli teması olarak dikkat çeker. Bu eserlerde dil günlük konuşma dilidir. Anadolu ya yönelme ilk defa bu dönemde başlar. Yazı dilinde İstanbul ağzının esas alınmasını istemişlerdir. Halk şiirinin nazım şekillerini kullanarak, gerçek şiirimizin halk şiiri, milli ölçümüzün hece ölçüsü olduğunu ileri sürmüşlerdir. Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı Arası Türk Edebiyatı Cumhuriyetin ilanından sonra edebiyatımız, çağdaş anlayışlar doğrultusunda gelişmesini başarıyla sürdürmüştür. Cumhuriyetin ilk yıllarında Beş Hececiler olarak adlandırılan şairler topluluğu, en parlak dönemlerini yaşamaktaydı. Yine bu yıllarda Kurtuluş Savaşı nın etkisiyle edebiyatta genel olarak Anadolu ya bir yönelim başlar. Eserlerde yalın, anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Yazar ve şairlerin pek çoğu Anadolu ya yönelmiş, halkın günlük yaşayışını, toplumsal sorunlarını, Anadolu nun doğal güzelliklerini, halk bilimini eserlerinde işlemişlerdir. Şairlerin çoğu, şiirlerini hece ölçüsüyle yazmışlardır. Şiirde halk şiirinin biçim ve içerik özelliklerinden yararlanılmıştır. Roman ve öykülerde toplumu ilgilendiren konulara ağırlık verilmiş, Anadolu halkının sorunları, cumhuriyetle birlikte gelen değişiklikler çeşitli yönleriyle işlenmiştir. Ayrıca, Batılılaşma, köy ve kasaba hayatı, Türk tarihiyle ve insan psikolojisiyle ilgili konular ele alınmıştır. Konular gerçekçi bir anlayışla verilmiştir. Şiir, roman, hikâye ve tiyatro gibi türlerde önemli gelişmeler olmuştur Sonrası ( Son Dönem) Türk Edebiyatı Edebi eserler, yalın bir dille kaleme alınmıştır. Pek çok şair ölçü ve uyak kurallarına uymamış, serbest nazım biçimiyle şiirler yazmıştır. Klasik Türk Edebiyatı ve Türk Halk Edebiyatı nazım biçimleriyle şiir yazanlar da olmuştur. Son dönem şiirimizde en çok, memleket sevgisi, mitoloji, Atatürk sevgisi, çocukluk yıllarına özlem, modern hayatın getirdiği sıkıntılar, ideolojik yaklaşımlar, mistik duygular gibi konu ve temalar işlenmiştir. Son dönem roman ve öyküsünde genellikle toplumu ilgilendiren konular ele alınmıştır. Köy hayatı, iş ve işçi sorunları, köyden kente göç, gecekondu hayatı, kuşaklar arası çatışmalar, çeşitli düşünce akımları, Türk tarihi, Türk toplulukları ve devletlerinde yaşayan insanlar, yurt dışında çalışan insanların hayatı, ekonomik sıkıntılar, yalnızlık sıkça işlenen konulardır. Bu dönem öykü ve romanları dil ve üslup bakımından genellikle yalındır. Konular daha çok gerçekçi bir biçimde ele alınmıştır. Konularını soyut ve postmodern biçimde anlatan yazarlar da vardır

15 ŞİİRDE ÂHENK ( SES VE RİTİM ) UNSURLARI Şiiri diğer edebi metinlerden ayıran en önemli özelliklerden biri de ahenktir. Çünkü kelime ve kelime grupları dil kurallarından çok şiire özgü söyleyişle ahenk etrafında bir araya gelir. Dil ögelerinin seçiminde ele alınan temanın ifadesindeki rolü her dönemde ve her şiirde hemen hemen hissedilir. Ezgisiz müzik olmadığı gibi ahenksiz de şiir yoktur. şiirin daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla mısraların belli yerlerinde duraklamaya durak denir. Türk şiirinde 3 heceliden 16 heceliye kadar çeşitli ölçüler kullanılmıştır. En çok kullanılan hece ölçüsü kalıpları ve durakları şunlardır: 7 li hece ölçüsü (4 + 3 duraklı) Şiirde ahenk; ses akışı, söyleyiş, ritim ve ses benzerliğiyle sağlanır. Ancak ahenk bunlardan birine indirgenemez. Ahenk; tema çevresinde dili ve şiire özgü yapıyı birliğe ulaştıran temel öge durumundadır. Bu birliktelik her şiirde yeniden kurulur. Şiirde ahenk unsurları o kadar iç içedir ki tema, yapı, dil, ses ve söyleyiş ahengi birlikte oluşturur. Ancak inceleme esnasında her birinden ayrı ayrı söz edilir. Ölçü, kafiye, redif, aliterasyon, asonans, kelime tekrarları 1. ÖLÇÜ Edebiyatımızda iki ölçü kullanılmıştır. Her ölçü (vezin) bağlı bulunduğu dilin yapısından doğar. Bu nedenle Türk dilinin doğal ölçüsü hece ölçüsüdür. Türk edebiyatı İran ve Arap edebiyatlarının etkisine girmediği çağlarda, Türkler yalnız hece ölçüsünü kullanıyorlardı. İslamiyet in kabulünden sonra bu yeni uygarlığın türlü ögeleriyle birlikte aruz ölçüsü de edebiyatımıza girmiş oldu. Böylece Divan şairleri aruzu kullanır, Halk şairleri de hece ölçüsünü sürdürür oldular. A) HECE ÖLÇÜSÜ: Şiirlerin dizelerindeki hece sayısının eşitliğine dayanan ölçüye hece ölçüsü denir. Parmak hesabı da denilen bu ölçü çeşidi Türk şiirinin milli ölçüsüdür. Hece ölçüsünün temel kuralı; bir şiirde ilk dizedeki hece sayısının diğer dizelerin hepsinde aynı olmasıdır. Ancak, bir ahenk özelliği olarak şiir okunurken daha iyi anlaşılması için dizelerin belli yerlerinde duraklanır. Hece ölçüsünde ahengi artırmak ve Bahçelerde / saz olur Gül açılır / yaz olur Ben yarime / gül demem Gülün ömrü / az olur li hece ölçüsü (4 + 4 duraklı veya duraksız olur.) Güzel aşık / cevrimizi Çekemezsin / demedim mi Bu bir rıza / lokmasıdır Yiyemezsin / demedim mi li hece ölçüsü ( 6 +5 veya duraklı) Kaşına çekilmiş / kudret kalemi Görmemiş dünyada / derdi elemi Her sabah her akşam / verir selamı Almasam incinir / alsam incinir Koç yiğitler / bu kış burada / kışlasın Yılan dili / eğri hançer / işlesin lü hece ölçüsü ( duraklı ) Yağız atlar kişnedi / meşin kırbaç şakladı Bir dakika araba / yerinde durakladı

16 B) ARUZ ÖLÇÜSÜ: Aruz ölçüsü; hecelerin kısalığı ve uzunluğu sırasına göre düzenlenmiş kalıplardan kurulu şiir ölçüsüne denir. İslam medeniyetine bağlı devletlerin kullandığı ortak ölçüdür. Hicretin ikinci yüzyılında yetişmiş bir dil ve edebiyat bilgini olan İmam Halil aruz ilminin kurucusu sayılır. Dizelerdeki hecelerin açıklık, kapalılık değerine dayanan bir ölçüdür. Arap edebiyatından İran edebiyatına, oradan da Türk edebiyatına geçmiştir. Klasik Türk şiirinde bu ölçü kullanılmıştır. 11.yüzyılda Türk edebiyatına girmiştir. Aruz ölçüsünün temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz: Aruz ölçüsünde heceler açık, kapalı ve birleşik hece olmak üzere üçe ayrılır. Dizelerdeki aruz kalıbı uymadığında yapılması gerekenler İmale: Kısa hecelerin uzun okunmasıdır. Ol gecê kim / doğdu ol hay / rül beşer / / -. - ce hecesi açık olduğu halde, ölçü gereği uzatılmıştır. Zihaf: Uzun hecelerin kısa okunmasıdır. Merhabâ ey / âsî ümmet / melceî / / -.. si hecesi uzun olduğu halde ölçü gereği kısa okunmuştur. a) Açık Hece: Sonu ünlü ile biten heceye denir. Nokta işareti ile gösterilir. Vasıl (Ulama): Sonu ünsüzle biten bir kelime ile kendisinden sonra gelen ve ünlüyle başlayan bir hecenin bağlanarak okunmasıdır. Örnek: a - ra - ba -lı A - na - do - lu Hür _ olmak _ ister _ isen _ olma cihanın Zevkinde, safasında, gamında, kederinde b) Kapalı Hece: Sonu ünsüz ile veya uzun ünlü ile biten heceye denir. Örnek: Yat, Gel, Yol, Ak, bâ, kâ c) Bileşik Hece (Medli Hece): Yapısında uzun ünlü bulunup sonu ünsüzle biten heceler ile sonu çift ünsüzle biten heceler bir buçuk hece kabul edilir. Bir çizgi, bir nokta ile gösterilir. Medd: Yapısında uzun ünlü bulunup sonu ünsüzle biten heceler ile sonu çift ünsüzle biten heceler bir buçuk hece kabul edilir. Bir çizgi, bir nokta ile gösterilir. Örnek: âb, hâl, aşk, çeşm, yâr, rûz biz ne neşâtın / da gamın da / rûzgârın / görmüşüz /.. -. / / -. rûz hecesi bir buçuk hece olarak değerlendirilir. Örnek: âb, hâl, aşk, çeşm, yâr, rûz Aruz vezninde tef ileler (duraklar) heceleri bölebilir. Örnek: Dinle neyden / kim hikayet / itmede Ayrılıklar / dan şikayet / itmede. Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lün / / Kafiye / Redif Kafiye: Mısra sonlarında, farklı kelimelerdeki ses (harf) benzerliğine kafiye denir. Kafiyenin oluşabilmesi için mısra sonundaki kelimelerde şu özellikleri aramak gerekir: a) Ses benzerliği olan kelimelerin farklı kelimeler olması gerekir

17 b) Ses benzerliği olan kelimelerin yazımının aynı olması gerekir. Altın da bir pula olur mu kab il Ehli ile konuş olasın ehil Cahille konuşma olursun cahil Kişi ayarından düşer mi düşer Yukarıdaki şiirde 'il' seslerinde kafiye vardır. Ses benzerliğindeki seslerde, ses sayısının artmasına göre kafiye çeşitli kısımlara ayrılır: anlatılırken kimi kitaplarda hiç değinilmez. Fakat çoğu edebiyatçı bunu farklı bir kafiye türü olarak kabul etmez ve Zengin kafiyeye dâhil eder. Farklı bir kafiye türü olduğunu kabul etmemekle birlikte bu kafiyenin de tanımını bilmekte yarar var: Tunç Kafiye: En az üç sesten oluşan bir ya da daha çok kelimenin diğer mısraların içinde geçmesiyle oluşan kafiye türü olarak tanımlanır. Sözcük kendi başına bir anlam taşıyorsa iki sesten de oluşsa tunç uyak kabul edilir. 1. Yarım Kafiye: Mısra sonlarında tek ses benzeşmesine dayanan kafiye türüdür. Aslında, bu benzeşmenin sessiz harflerde olması gerekir. Halk edebiyatında yarım kafiye çok kullanılmıştır. Mehmed'im sevinin başlar yüksekte! Ölsek de sevinin eve dönsek de 2. Tam Kafiye: Mısra sonlarında iki sesin benzeşmesine dayanan kafiye türüdür. Nasihatim sana: Herzeyle iştigali bırak Adamlığın yolu nerdense bul da girmeye b ak Tunç uyağa örnek: İnsan bu, su misali kıvrım kıvrım akar ya Bir yanda akan benim öbür yanda sakarya Mısralarında bu özellik görülebilmekte; ama zengin kafiyeden bir farkı olmadığı açık. 4. Cinaslı Kafiye: Okunuşları ve yazılışları aynı ancak anlamları farklı olan kelimelerle yapılan kafiye çeşididir. Cinaslı kafiye sesteş kelimelerle yapılır. 3. Zengin Kafiye: Mısra sonlarında üç ve daha fazla sesin benzeşmesiyle meydana gelen kafiye çeşididir. Her şey akarsu, tarih, yıldız, insan ve fikir Oluklar çift, birinden nur akar b irinden kir Uyarı 1: Kafiye olan sesli harflerin üzerinde uzatma işareti '^' varsa, bu sesliler tek ses değil iki ses olarak kabul edilir ve buna göre de kafiye türü değişir. Mesela İstiklâl Marşı'nın yedinci kıtasındaki: Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ Şüheda fışkıracak toprağı sıksan şühedâ Cânı cananı bütün varımı alsın da Hüdâ Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ 'da' seslerinde tam değil, zengin kafiye vardır. Uyarı 2: Tunç kafiye olarak adlandırılan kafiye türünü bazı edebiyatçılar kabul ederken, bazıları da kabul etmez. Bu sebeple Tunç kafiye kimi kitaplarda Niçin kondun a bülbül Dalımdaki asmaya Ben yarimden vazgeçmem Götürseler asmaya Yukarıdaki şiirde, ikinci mısrada asma kelimesi 'üzüm veren bir bitki'; dördüncü mısrada ise 'öldürmek' anlamında kullanılmıştır. Redif: Redifin tanımını yapmadan önce şunları bilmek gerekir: Redifler daima mısranın en sonunda bulunur, yani kafiyeden sonra gelir. Redifin olduğu her yerde mutlaka kafiye de vardır. Bu sebeple redifin bulunduğunu gördüğünüz her yerde kafiyeyi de bulmaya çalışınız. Bazen redifin olduğu ama kafiyenin olmadığı mısralara da rastlanıyor

18 Redif: Mısra sonlarında, görevleri aynı olan eklerin, ya da anlamları aynı olan kelimelerin tekrarlanmasına redif denir. Tanımdan da anlaşılacağı üzere iki tür redif vardır: a) Ek Halindeki Redifler b) Kelime Halindeki Redifler a) Ek Halindeki Redifler: Eş görevli eklerin tekrarlanmasıyla oluşan rediflerdir. Türkçedeki yapım ve çekim eklerini kavramadan, ek halindeki redifleri kavramanız mümkün olamayacaktır. Eğer bu konularda bir eksiğiniz varsa, önce bunları tamamlamanız ve ondan sonra ek halindeki redifleri kavramak için çaba sarf etmeniz gerekir. Fakat ek halindeki rediflerin çoğu, kelimeye bağlanan ekler olduğundan bu konudaki genel kaide: 'Kelimenin köklerinde kafiye, eklerinde ise redif vardır.' şeklindedir. Bu kural bilinerek mısraya bakılırsa ek halindeki rediflerin yüzde doksanı mısrada tahmin edilebilir. Ancak bu kaide her zaman geçerli olmadığından yine de 'ekler' konusunda bilgi sahibi olunması konunun kavranması açısından gereklidir. Susuz değirmenlerin ne ile döner çark ı Kerem etmeyen beyin fakirden nedir fark ı Yukarıdaki beyitte, 'ı' sesleri, ismin -i hali olduğundan yani, her ikisinin de görevi aynı olduğundan rediftir. Kelimenin köklerinde ise 'ark' sesleri benzeştiğinden bunlar da zengin kafiyeyi oluşturur. Bu beyite pratik yoldan yaklaşırsak: Beyitin birinci mısrasında, kafiyeye söz konusu olan kelimenin kökü 'çark', ikinci mısrada ise kelimenin kökü 'fark'tır. Dolayısıyla, 'ı' seslerinin ek olduğu için redif olduğunu pratik yönden söyleyebiliriz. Kelimenin köklerinde kafiye bulunduğundan 'ark' seslerinde de zengin kafiye vardır. Fakat bu pratik yol her zaman işlemeyebilir: Kokuyor burnuma Sivr'alan köyü Serindir dağları soğuktur suyu Yâr mektup göndermiş yadigâr deyi Gözünün yaşını sil deyi yazmış Yukarıdaki dörtlükte, kelimelerin kökleri: 'köy', 'su', 'de' dir. Görüldüğü gibi kelimelerin köklerindeki sesler aynı değildir. Acaba burada 'y' sesi kafiye olarak mı yoksa redif olarak mı alınacaktır? Oysa, çözüm çok basittir.'y' sesi birinci mısrada kelimenin köküne dahil olurken, ikinci ve üçüncü mısralarda yardımcı ses (kaynaştırma ünsüzü) 'tir. Yani 'y' seslerinin görevi farklıdır. Bu durum da kafiye tanımına uygun olduğundan kafiye olarak kabul edilecektir. Aynı durum İstiklal Marşı'nın üçüncü kıtasında görülmektedir: Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım, Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Yukarıdaki dörtlükte ise, kelimelerin kökleri: 'yaş', 'şaş', 'aş' ve 'taş' kelimeleridir. Burada da kelime köklerinden sonra gelen 'a' sesleri kafiye olarak mı yoksa redif olarak mı alınmalı sorusu akla takılmaktadır. O halde, bu köklere eklenen 'a' sesinin görevinin ne olduğunu incelemek gerekir: İlk mısrada: yaş - a - r - ı - m kök yapım eki geniş zaman yardımcı ses I. tekil şahıs eki İkinci mısrada: şaş - a - r - ı - m kök yardımcı ses geniş zaman yardımcı ses I. tekil şahıs eki Üçüncü mısrada: aş - a - r - ı - m kök yardımcı ses geniş zaman yardımcı ses I. tekil şahıs eki Dördüncü mısrada: taş - a - r - ı - m kök yardımcı ses geniş zaman yardımcı ses I. tekil şahıs eki Yukarıda da görüldüğü gibi ilk mısradaki 'a' sesi ile diğer 'a' seslerinin görevleri farklıdır. Bu özellik sebebiyle, 'a' seslerinin kafiye olarak alınması gerekir. b) Kelime Halindeki Redifler: Aynı anlamdaki kelimelerin tekrarlanmasıyla meydana gelen rediflerdir. Bu tür redifleri mısralarda görebilmek oldukça kolaydır:

19 Doğru söylerim halk razı değil Eğri söylerim Hak razı değil. Yukarıdaki beyitte 'razı değil' kelimeleri redif, ondan önceki 'k' sesleri ise yarım kafiyedir. Bir başka örnek: Zannetme ki şöyle böyle bir söz Gel sen dahi söyle böyle bir söz Yukarıdaki beyitte 'böyle bir söz' kelimeleri redif, ondan önceki 'öyle' sesleri ise zengin kafiyedir.. Bir başka örnek: Kimsesiz hiç kimse yok, var herkesin bir kimsesi Kimsesiz kaldım meded, ey kimsesizler kimsesi Yukarıdaki dörtlükte r, t, g, m, b sesleri tekrarlanarak aliterasyon yapılmıştır. 4. ASONANS Mısra, dize veya dörtlüklerde aynı ünlü harflerin tekrarlanmasıyla oluşur. Mert dayanır nâmert kaçar Meydan gümbür gümbürlenir Şahlar şahı meydan açar Divan gümbür gümbürlenir Karacaoğlan Yukarıdaki dörtlükte a, ü sesleri tekrarlanarak asonans yapılmıştır. Yukarıdaki beyitte 'kimsesi' kelimeleri redif, ondan önceki 'r' sesleri ise yarım kafiyedir. 5. KELİME TEKRARLARI Son olarak şuna da dikkati çekmek gerekiyor: Kelime halinde bulunan rediflerden hemen önce, ek halinde redif de bulunabilir. Böylece, ek halindeki redifle kelime halindeki redif arka arkaya gelebilir: Elimi beş yerinden, dağladı beş parmağın, Bağrımda yanmadık bir yer bırakmadan git Bir yarın göçtüğünü, çöktüğünü bir dağın Görmemek istiyorsan, ardına bakmadan git! İkinci ve dördüncü mısralarda hem ek halinde redif, hem de kelime halinde redif bulunmaktadır. Yukarıdaki mısralarda 'madan' ekleri 'zarf-fiil'dir. madan git ler rediftir. 3. ALİTERASYON Dize, beyit veya dörtlükte aynı sözcüklerin tekrar edilmesiyle oluşur. Kaldırımlar, çilekeş yalnızların annesi; Kaldırımlar, içimde yaşamış bir insandır. Kaldırımlar, duyulur, ses kesilince sesi; Kaldırımlar, içimde kıvrılan bir lisandır. N. F. Kısakürek Dökün yaprağınızı dallarım dökün Akın yaşlı yaşlı sularım akın Orhan Şaik Gökyay SECİ (İÇ UYAK) Düz yazıda yapılan uyağa denir. Dizelerin ortasındaki ses benzerliğidir. Mısra, dize veya dörtlüklerde aynı ünsüz harflerin tekrarlanmasıyla oluşur. Âlimsin ilmine gayet yok. Kadirsin kudretine nihayet yok Mert dayanır nâmert kaçar Meydan gümbür gümbürlenir Şahlar şahı meydan açar Divan gümbür gümbürlenir Karacaoğlan

20 UYAK DÜZENİ ÖRÜŞÜK UYAK DÜZ UYAK Her iki dizenin kendi arasında kafiyelemesidir. aaaa veya aabb veya aaab İlk kez İtalyan edebiyatında kullanılmıştır. Servet-i Fünun döneminde kullanılmaya başlanmıştır. Son dize tektir ve şiirin en güçlü dizesidir. yaşamak zevki nedir bilmez ölümden korkan a gür bir imanla damarlarda ateşten bir kan a birleşip böyle diyorlardı derin bir sesle b yeri fethetmek için gelmiş o Fatih nesle. b Y. Kemal Beyatlı ÇAPRAZ UYAK Derinden derine ırmaklar ağlar a Uzaktan uzağa çoban çeşmesi b Ey suyun sesinden anlayan bağlar a Ne söyler şu dağa çoban çeşmesi b F. Nafiz Çamlıbel aba bcb cdc e ölü bir camdan ağlayan korku iniyor serseri ve boş geceye kaldırımlar bütün sükût,uyku her duvar,her kovukta şimdi niye bir büyük göz niyaz eder,ağlar Bitsin artık bu gizli şüphe! diye? Korkarım Saklanır heyulalar Bana der: İşte bir sahife oku, Sarı gölgemde hasta kalbin var!.. Ölü bir camdan ağlayan korku Ali Canip Yöntem a b a b c b c d c e MANİ TİPİ UYAK SARMAL UYAK Her şey yerli yerinde,havuz başında servi a Bir dolap gıcırdıyor uzaklarda durmad an b Eşya aksetmiş gibi tılsımlı bir uykudan b Sarmaşıklar ne böcek sesleri sarmış ev i a Ahmet Hamdi Tanpınar Mani nazım şeklinde kullanılan uyaktır. Mani uyağı, aaba dır. Keten gömlek beden dar a Beni koyup giden yâr a Sen bana kıyamaz idin b Sana bir öğreten var a

21 ŞİİR VE GELENEK Halk Şiiri geleneği Divan Şiiri Geleneği Mo dern Şiir Geleneği Nazım birimi olarak dörtlük kullanılır. Şiirler hece ölçüsüyle yazılır. Halkın duyuş ve düşünüşünü yansıtan benzetmelerin ve motiflere yer verilir. Yalın, sade halkın günlük hayatta kullandığı dil kullanılır. Genellikle yarım kafiye kullanılır. Nazım birimi olarak beyit kullanılır. Şiirler aruz ölçüsüyle yazılır. Ses akışı ve ritim son derece kuvvetlidir. Yabancı sözcük ve tamlamaların yer aldığı ağır, süslü bir dil kullanılır. Genellikle tam ve zengin kafiye kullanılır. Ölçü ve kafiyeye yer verilmez. Bireysel duygular öne çıkarılır. Serbest nazım kullanılır. Çağrışım yönünden zengindir. Somuttan soyuta hitap eder. Yalın, sade bir dil kullanılır. Yiğit olan yiğit kurt gibi bakar Düşmanı görünce ayağa kalkar Kapar mızrağını meydana çıkar Yiğidin ardında duran olmalı Yukarıda verilen şiir halk şiiri geleneğine göre yazılmıştır. Çünkü nazım birim, olarak dörtlük, ölçü olarak hece ölçüsü ve yalın, sade bir dil kullanılmıştır. Ayağı yir mi basar zülfüne ber-dar olanun Zevk u şevk ile virür cân ü seri döne döne Yukarıda verilen şiir beyitler halinde, aruz ölçüsü kullanılarak, yabancı sözcük ve tamlamaların yer aldığı ağır ve süslü bir dille yazılmıştır. Bu özellikleri göz önüne alığımızda bu şiirin Divan şiiri geleneğine göre yazıldığını söyleyebiliriz. Ağlasam sesimi duyar mısınız, Mısralarımda; Dokunabilir misiniz, Gözyaşlarıma,ellerinizle? Yukarıda verilen şiirde, ölçü ve düzenli bir şekilde uyak kullanılmamıştır. Ayrıca şiir serbest nazımla yazılmış olup bireysel duygular öne çıkarılmıştır. Bütün bu özellikler bu şiirin modern şiir geleneğine göre yazıldığını göster. ŞİİR TÜRLERİ 1. LİRİK ŞİİR İçten gelen heyecanları coşkulu bir dille anlatan duygusal şiir türüdür. Her ulusun ilk şairleri şiirlerini saz eşliğinde söylerdi. Lir de telli bir çeşit saz olduğu için, sonraları içe doğan türlü duyguları anlatan şiirlere lirik denmiştir. Divan edebiyatında gazeller, murabbalar, şarkılar; halk edebiyatında koşmalar, s er, lirik şiir türüne örnektir. Ne olur şu yağmurların Örnek Şiirler: Birdenbire yağanı ben olsam Rüzgârı düğümlesem saçlarına Bir daha bırakmasam Öpsem kirpiklerini Süzülüp gözyaşlarına karışsam Çağlayıp aksam çağlayıp aksam Yüzündeki ırmaklarla geçsem ovaları Dudaklarında denizlere çıksam ( Adnan Yücel) 21 Ne zaman seni düşünsem Bir ceylan su içmeye iner Çayırları büyürken görürüm Her akşam seninle Yeşil bir zeytin tanesi Bir parça mavi deniz Alır beni Seni düşündükçe Gül dikiyorum elimin değdiği yere Atlara su veriyorum Daha bir seviyorum dağları ( İlhan BERK)