YENi DÜNYA DÜZENiNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRKiYE. Prof. Dr. Kerem ALKİN

Transkript

1

2 YENi DÜNYA DÜZENiNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRKiYE Prof. Dr. Kerem ALKİN YAYlN NO: 200~82 İstanbul, 200

3 Copyright İTO (İstanbul Ticaret Odas) Tüm haklar sakldr. Bu yaynn hiç bir bölümü, yazann ve İTO'nun önceden yazl izni olmakszn mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya herhangi bir şekilde çoğaltlamaz. Eserin baz bölümleri veya paragraflar, sadece araştrma veya özel çalşmalar amacyla, yazarn ad ve İTO belirtilmek suretiyle kullanlabilir. ISBN (Basl) ISBN (Elektronik) İTO ÇAGRI MERKEZi Tel: (22) 444 O 486 İTO yaynlar için ayrntl bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi' nden alnabilir. Tel : (22) Faks : (22) E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet : Odamz yaynlarna tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZlRLlK, BASKI, CİLT İnter Basm, Yayn, Ambalaj San. ve Tic. Ltd. Şti. İOSB, Eskoop Sanayi Sitesi Bl Blok No:63 Başakşehir/İstanbul Tel: (22) Faks: (22)

4 YENi DÜNYA DÜZENiNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRI<iYE

5 Prof. Dr. Kerem ALKiN 965 ylnda İstanbul'da doğdu. Işk Lisesi İlkokulu'nda ilköğretimini tamamladktan sonra, Saint-Michel Lisesi'nde eğitimini sürdürdü. 983 ylnda Saint-Michel'den mezun olup, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi'nde lisans eğitimine başlad. 987 ylnda lisans eğitimini tamamlayarak, ayn yln eylül aynda hem İstanbul Üniversitesi'nde araştrma görevliliğine, hem de İktisat Anabilim Dal'nda yükseklisans eğitimine başlad. 989 ylnda doktora tez çalşmalar için kaynak amaçl ve ksa süreli olarak İngiltere'de bulundu. 993 yl şubat aynda doktora unvann alp ağustos aynda yardmc doçent kadrosuna atand. İstanbul Üniversitesi, İTÜ, Deniz Harp Okulu ve Harp Akademileri'nde çeşitli konularda dersler verdi. Halen, İstanbul Ticaret Üniversitesi ve Harp Akademileri'ndeki görevi sürmektedir. 998 yl kasm aynda doçent oldu ve 2000 yl mays aynda doçentlik kadrosuna atand. İstanbul Üniversitesi'nde idari görevlerde bulundu, ulusal ve uluslararas toplant organizasyonlarnda görev ald. Ekim 200'de İstanbul Ticaret Üniversitesi'nde göreve başlad. Yurtiçinde ve yurtdşnda yaynlanmş önenli sayda araştrma, rapor ve makalesi bulunmaktadr. Çeşitli gazete ve internet ortanndaki haber portallarnda yorum ve yazlar sürmektedir.

6 içindekiler Tablolar Listesi...? Sunuş... 9 Önsöz... ll. Kamu Mali Disiplini Mali Kural ve Ülke Örnekleri Kamu Mali Disiplini... l3.2 Mali Kural Ülke Örnekleri İngiltere ve Mali Kural Uygulamas... ~ Arjantin ve Mali Kural Uygulamas Yeni Zelanda ve Mali Kural Uygulamas Sosyal Güvenlik Sistemi Özel Emeklilik ve Ülke Örnekleri Sosyal Güvenlik Sistemi Özel Emeklilik Ülke Örnekleri Şili ve Özel Emeklilik Sistemleri Hindistan ve Özel Emeklilik Sistemleri İstihdam, Emek Piyasasnda Esneklik ve Ülke Örnekleri İstihdam Emek Piyasasnda Esneklik Ülke Uygulamalan Avrupa Birliği Uygulamalan Hollanda Danimarka Finansal Piyasalar, Bölgesel Finans Merkezleri ve Ülke Örnekleri Finansal Piyasalar Finans Merkezleri Ülke Örnekleri Abu Dabi-Dubai Singapur Uluslararas Rekabet, Künelenme ve Ülke Örnekleri Uluslararas Rekabet Künelenme Yaklaşm Ülke Örnelderi; Hindistan... 58

7 6. Büyüme, Yabanc Sermaye Yatnmlan ve Ülke Ömekleri Ekonomik Büyüme Yabanc Sermaye Yatnmlan Ülke Örnekleri İrlanda Çin Sonuç; Yapsal Reformlar, Ülkelerin Konumlarunalan ve Türkiye İçin Çkarmlar Yapsal Reformlar ve Ülkelerin Konumlanmalan Türkiye İçin Çkanmlar Kaynakça... 8

8 TABLOLAR LiSTESi Tablo.l İngiltere'de Kamu Mali Göstergeleri... 8 Tablo.2 Arjantin'de Konsolide Kamu Sektörü Mali Göstergeleri....20

9

10 SUNUŞ Küresel kapitalizmin, yinni birinci yüzyln başndan günümüze kadar sürdürmekte olduğu benzersiz genişlemede, merkezi plan ekonomilerinin çökmesiyle beraber, keşfedilmemiş pazarlarn ve maddi kaynaklarn da küresel kapitalizme açlmş olmasnn etkisi önemli olmuştur. Günümüzde uluslararas firmalarn, snr ötesi satşiarm gerçekleştirmek ve maliyetlerini düşürmek amacyla, ucuz kaynak arayşlar, baz ülkeleri rekabette üstün ve yükselmekte olan güçler olarak öne çkartmaktadr. Sanayi ve ticaretin yoğunlaştğ bu ülkelerde aym zamanda fnansal piyasalar da genişlemeye başlamaktadr. Uluslararas ticarette sağladklar ucuz kaynak avantajyla, cazibe merkezi haline gelen Çin, Hindistan gibi ülkelerin, Türkiye'ye karş bir yandan işgücü maliyeti avantaj sağlarken, diğer yandan daha kolaylaştrlmş çevre standartlarna sahip olmalar, ticari ve finansal anlamda küreselleşmeye aktif olarak katlabilen ve yararlanabilen bir ülke olmaya çalşan Türkiye'nin durumunu güçleştinnektedir. Ülkemizin yeni dünya düzenindeki konumunun belirlenmesi bakmndan gerekli reformlarn doğru, güvenilir ve kapsaml bir şekilde yaplmas son derece önemlidir. Zira bu düzende Türkiye, kendine yer arayan değil, kendine yer edinmiş bir ülke olarak yer almaldr. Bu itibarla, dünyadaki başarl ülke ve reform örnekleri, küresel konumlandrmadaki etkileri ve Türkiye için önemli bulgular ele alnarak, neler yaplmas gerektiği konusunda somut politika önerileri ortaya koyan araştrmann tüm ilgililere faydal olmasn diler, yayn hazrlayan Prof. Dr. Kerem Alkin' e teşekkür ederim. Dr. Cengiz ERSUN Genel Sekreter

11

12 ONSOZ Küresel ekonomik gelişmelerin ulaştğ noktada ülkeler yeni dönemin koşullarna uyum sağlamak, rekabet güçlerini artrmak ve ekonomik hedeflerine ulaşabilmek için ekonomi politikalan tasarlamakta ve uygulamaktadr. Ülkelerin ekonomi politikalar klasik politika araçlannn ötesinde önemli yapsal reformlan içermektedir. Yapsal reform uygulamalan ile birlikte ülkeler hem birbirlerine karş rekabet güçlerini artrmakta hem de yeni dünya düzeninde kendilerini konunlandrnaktadrlar. Türkiye de önemli yapsal reform gündemi olan ve küresel yeni koşullar içinde rekabet gücünü artrarak kendini konunlandrmaya çalşan bir ülkedir. Bu çerçevede "Yeni Dünya Düzeninde Yapsal Reformlar" isimli çalşna hazrlanmştr. Çalşna bu alanda dünyadaki başarl üllce ve reform örneklerini, bunlarn ülkelerin küresel konunlandnnadaki etkilerini ve Türkiye için yol gösterici olacak önemli bulgular ortaya koymaktadr. Çalşma yedi bölümden oluşmaktadr. Birinci bölüm Kamu Mali Disiplini, Mali Kural Ve Ülke Örnekleri, ikinci bölüm Sosyal Güvenlik Sistemi, Özel Emeklilik Ve Ülke Örnekleri, üçüncü bölüm İstihdam, Emek Piyasasnda Esneklik Ve Ülke Örnekleri, dördüncü bölüm Finansal Piyasalar, Bölgesel Finans Merkezleri Ve Ülke Örnekleri, beşinci bölüm Uluslararas Rekabet, Kümelenme Ve Ülke Örnekleri, altnc bölüm Büyüme, Yabanc Sermaye Yatrmlan Ve Ülke Örnekleri ile yedinci ve sonuç bölümü ise Yapsal Reformlar, Ülkelerin Konunlanmalar Ve Türkiye İçin Çkanmlardr. Çalşmamzn Türkiye'nin yapsal reformlannda ve küresel konumlandrna hedefinde yararl olmasn dilerim. Sayglarmla, Prof. Dr. Kerem ALKİN İstanbul, Mart 200

13

14 . Kamu Mali Disiplini Mali Kumi ve Ülke Örnekleri. Kamu Mali Disiplini... Ulkelerin ekonomik olarak temel hedefleri ve öncelikleri birbirine benzerdir. Bunlar sürdürülebilir ekonomik büyüme, tam istihdam seviyesine ulaşlmas, fiyat istikrar, adaletli gelir dağln ve dengeli dş ticaret gibi hedeflerdir. Ülkelerin kamu otoriteleri bu ekonomik hedeflere ulaşlmasnda temelde para ve naliye politikalarn uygulamaktadr. Uygulanan para ve naliye politikalan ülkeler arasnda ve dönemler arasnda farkllklar gösterebilmektedir. Maliye politikalan da bu anlamda zaman içinde öncelikli hedefleri, politika araçlan ve sonuçlan itibari ile değişim gösterebilrnektedir. Maliye politikalan günümüzde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kamu mali disiplininin sağlannas ve bu yolla kamu açklannn belirli bir büyüklükte korunmas, kamu borç stokunun azaltlmas ve belirli snrlar içinde tutulmas gibi öncelikiere sahip olmaktadr. Bu öncelikiere bağl olarak genel tann itibari ile karnuda mali disiplinin sağlannas ve sürdürülmesinde kullanlan politika araçlan da değişmektedir. Kamu mali disiplinin sağlannas ve sürdürülmesinde son dönemlerde kullanlan en önemli politika arac "Mali Kural"dr..2 Mcli Kural Kamu mali disiplininin sağlannas arnac ile uygulanmaya başlanan mali kurallar, özellikle gelişmiş ülkelerin 970'li yllardan itibaren karşlaştklar ekonomik koşullar sonucu ortaya çkmştr. Gelişmiş ülkelerde, 970'li yllarda petrol krizi sonras yavaşlayan ekonomik büyüme ile birlikte refah devleti anlayş ve demografik baslalann ortaya çkardğ koşullar karşsnda kamu kesimlerinin ekonomi içinde pay artmş, artan kamu harcama ihtiyac karşsnda kamu açklan ve kamu borçlar da yükselneye başlamştr.

15 4 İSTANBUL TİCARET ODASI 980'li yllarda bu koşullar devam etmiş, gelişmiş ülkelerde kamu borç stoku/gsyh oranlan önemli ölçüde yükselmiş ve 990'l yllann başndan itibaren kamu borçlannn sürdürülebilirliği ve daha geniş olarak sürdürülebilir kamu maliyesi ve kamu mali yönetimi tartşlmaya başlanmştr. Sürdürülebilir kamu maliyesi ve kamu mali yönetimi tartşmalannn artmaya başladğ 990'l yllarda küreselleşme en önemli dşsal ekonomik koşul haline gelmiştir. 989 ylndaki Washington Uzlaşmas (Washington Consensus) ile piyasa ekonomisi, kamunun ekonomideki paynn azaltlmas, deregülasyonlar ve uluslararas sermaye hareketlerinde serbesti gibi ekonomik eğilimlerin ağrlk kazanmas ile birlikte küreselleşme hzlanmş ve sürdürülebilir kamu mali yönetimi için yeni koşullar ortaya çkmştr. Bu yeni dönemin koşullan gelişen ülkeleri ve az gelişmiş ülkeleri birlikte etkilerneye başlamş, para ve maliye politikalanndaki bağmszlğn azalmas veya karşlkl bağmllğn artmas ile birlikte, özellikle 990'l ylarda kamu borç stoklannn artş ve sk ekonomik krizler ile karşlaşlmştr. Bu yeni ve değişen küresel ekonomik koşullar içinde gelişmiş ve gelişen ülkeler sürdürülebilir kamu maliyesi ve istikrarl bir ekonomik büyüme için kamu mali yönetimlerinde klasik maliye politikalannn dşnda ilk kez mali kural uygulamalanna yer vermeye başlamşlardr. Bu çerçevedeabd'de 986 ylnda uygulamayakonulan Gramm-Rudman Hallings sistemi, Avrupa Birliği'nde 993 ylndan itibaren uygulanmaya konulan Maastricht Kriterleri, İngiltere' de 998 ylndan itibaren uygulamaya başlanan Mali İstikrar Yasas ve Yeni Zelanda'da 994 ylnda uygulamaya konulan Mali Sorumluluk Yasas mali kural uygulamalanna yönelik örneklerdir. Mali kurallar sadece gelişmiş ülkeler ile snrl kalmayp Arjantin, Hindistan, Şili, Brezilya, Meksika gibi ülkelerde de uygulama alan bulmaktadr. farkl Mali kural uygulamalan giderek yaygnlaşmakla birlikte ülkeler arasnda uygulamalar bulunmakta ve uygulamalar yenilenmektedir. Bu açdan

16 YENİ DÜNYA DÜZENİNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRKİYE 5 bakldğnda mali kural uygulamalar ülkelerin ihtiyac ve yine ülkelerin kurumsal ve yönetsel yaps ile şekillenmektedir. Mali kurallar; mali politikalarn oluşturulmas, mali kararlarn alnmas ve mali uygulamalar sürecine ilişkin hukuki normlar ile temel ilke ve esaslardan oluşmaktadr. Teknik uygulamada ise temel mali değişkenler üzerine konulan sürekli nitelikteki saysal hedefler-snrlamalar olarak tanmlanmaktadr. Mali kurallarn tasarannas sürecinde sekiz temel kriter bulunmaktadr. Bu kriterler; mali kurallar iyi tanmlanmal belirsizliklere yer verilmemelidir. Kural uygulamalannda şeffaflk sağlanmaldr. Kurallar basit ve anlaşlr olmaldr. Kurallar esnek olmaldr. Kurallar ulaşlmas arzu edilen hedeflerle uyumlu olmaldr. Kurallarn kredibilitesi olmaldr. Kurallar diğer politikalarla uyumlu olmaldr. Kurallar diğer yapsal reformlan destekleyici nitelikte olmaldr. Mali kurallar yaygn uygulamalan itibari ile dört grupta smflandnlmaktadr. Bunlar; Bütçe Dengesine ve Bütçe Açğna İlişkin Kurallar, Borçlanma ve Borç Stokuna İlişkin Kurallar, Harcamalara İlişkin Kurallar ve Geliriere İlişkin Kurallardr. Mali kurallann temel nitelikleri ise şöyledir; Hukuki dayanağa sahip olmalar gerekmektedir. Anayasal ve yasal düzenlemeler ve uluslararas antlaşmalar hukuki dayanaklar oluşturmaktadr. Kural uygulanmas süreklilik arz etmelidir. Kural uygulamalarna ilişkin yaptnn ve otomatik düzeltme mekanizmalar olmaldr. Ülkeler uygulamada bütçe açklannn snrlanmas, borç stokunun azaltlmas, makro ekonomik istikrar sağlanmas ve kamu mali yönetiminin etkinliğinin ve kalitesinin arttnlmas gibi farkl ekonomik öncelikiere bağl olarak mali kurallar tasarlamak:ta, uygulamakta ve bu farkl uygulamalarn farkl ekonomik sonuçlan olmaktadr.

17 6 İSTANBUL TİCARET ODASI.3 Ülke Örnekleri Çok sayda gelişmiş ve gelişmekte olan ülke kamu mali yönetiminde kurala dayal mali politika anlayşn esas alan mali kurallar uygulamaktadr. Bu çerçevede Mali Kural uygulamalarna örnek olarak İngiltere, Arjantin ve Yeni Zelanda seçilmiş olup bu bölümde üç ülkenin uygulamalar ayrntl olarak incelenmekte ve değerlendirilmektedir. Bu üç ülke örneğine geçilmeden önce tam üyelik müzakere sürecinde olunan Avrupa Birliği'ndeki mali kural uygulamasna da yer verilmektedir. Buna göre, Avrupa Birliği ekonomik ve parasal birliğe geçiş sürecinde üye ve aday ülkelerin uyumlu para ve maliye politikalar uygulamalarm benimsemiştir. Avrupa Birliği, parasal birliğin kurulmas ve tek para birimi Euro'ya geçişin bir ön koşulu olarak kamu mali disiplini sağlanmasn belirlemiş ve bu amaçla ortak mali kurallarn hazrlanmas ve uygulanmas kararn almştr. Birliğe üye ülkelerde uygulanacak ortak mali kurallar belirleyen temel belge olan ve 993 Kasm aynda yürürlüğe giren Maastricht anlaşmasnn genel mali kural hükümleri şunlardr; Üye devletler yüksek kamu açklarndan saknmaldr. Üye ülkeler açk ve borç stoklar kriterleri itibariyle saysal olarak snrlandrlmştr. Avrupa Komisyonu üye ülkeleri bu kriterler itibari ile izlemektedir. Kriterlerden ilki olan genel devlet açğnn GSYH içindeki pay yüzde 3 eşik değer ve alt ile ikinci olarak genel devlet brüt borç stokunun GSYH orannn yüzde 60' aşmamas dr. Üye ülkeler Avrupa Birliği'nin genelindeki bu mali kriteriere uyum sağlamak için farkl özelliklere sahip mali kurallar uygulamaktadr. Bu mali kurallar bütçe dengesi ve açğna ilişkin kurallar, borç stokuna ilişkin kurallar, harcama kurallar ve gelir kurallar olarak uygulanmaktadr..3. ingiltere ve Mali Kural Uygulamas İngiltere 980'li yllarn tamannda arz yanls ve liberal ekonomi politikalarn benimsemiş, ekonomide önemli yapsal dönüşümler gerçekleştirmiş

18 YENİ DÜNYA DÜZENİNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRKİYE 7 ve kamunun ekonomideki rolünü ve payn azaltmştr. Buna bağl olarak 990 ylna gelindiğinde kamu açklar ve kamu borçlar itibari ile önemli bir kamu mali disiplini sağlanmştr. Ancak kamu mali disiplini kalc olamamş ve 990 ylndan sonra kamu mali göstergeleri kamu harcamalarndaki genişlemeye bağl olarak bozulmaya başlamş ve 995 ylnda kamu açklar, borç stoku ve borçlanma ihtiyac en yüksek seviyelerine ulaşmştr. İngiltere' de 997 ylnda iktidara gelen yeni hükümet kamu mali disiplininin sağlanmasna yönelik olarak bir dizi reformu yürürlüğe koymaya başlamştr. İngiltere' de mali kural ilk kez bu kapsamda uygulanmştr. Mali kural uygulamalarn düzeleyen Mali İstikrar Kanunu (The Code For Fiscal Stability) 998 ylnda yürürlüğe girmiştir. Mali İstikrar Kanunu mali politikalarn oluşturulma ve uygulama sürecine yönelik temel ilke ve esaslar belirlemekte ve üç temel alan düzelemektedir. Bu alalar kamu maliyesine ilişkin ilke ve esaslar, mali kurallara ilişkin hükümler ile raporlama ve denetim mekanizmalarnn oluşturulmasdr. Mali İstikrar Kanunu şeffaflk, istikrar, sorumluluk, adalet ve etkinlik ilkelerine bağl kalarak hükümetlere mali politikalarn yürütülmesine ilişkin amaçlarn açklama ve kurala dayal maliye politikas uygulama yükümlülüğü getirmektedir. İngiltere' de uygulanan mali kurallar aşağdaki gibidir; Altn Kural; ekonomik konjonktür boyunca hükümet sadece kamu yatrm harcamalar için borçlanmaya gidecek ve cari harcamalar için borçlanlmayacaktr. Bu kural bütçe dengesi yerine cari dengeyi esas almaktadr. Cari harcamalarn cari gelirler yoluyla karşlanmas esastr. Kuraln uygulanmasnda cari denge yllk olarak değil ekonomik konjonktür ( ve dönemleri) dönemleri boyunca esas alnmaktadr. Kural tüm kamu kesimini kapsamaktadr.

19 İ 8 İSTANBUL TİCARET O D ASI Sürdürülebilir Yatrm Kural: Kamu net borç stokunun GSYH içerisindeki paynn konjonktür dönemi boyunca yüzde 40 referans değerinin altnda olmas esas alnmaktadr. İngiltere'de mali kural uygulamas başarl olmuş ve sağlanan kamu mali disiplini ile kamu mali göstergeleri iyileşmiş ve istikrar kazanmştr yllar arasnda cari kamu dengesi yüzde 0. orannda (GSYH'ya oran) fazla vermiştir. Kamu net borç stoku/gsyh oran da yüzde 40 eşik değerinin altna inmiştir. Kamu kesimi borçlanma gereği/gsyh oram da yüzde 4.7 oranndan 2007 ylnda yüzde 2.7 oranna inmiştir. Kural uygulamasyla birlikte kamu kesiminin genel ekonomi içindeki pay da azaltlmştr. Tablo.l İngiltere'nin Kamu Mali Göstergeleri (GSYH'ya Oran, Yüzde) Göstergeler Kamu Kesimi Toplam Harcamalan 42,9 37,6 40,6 36, 40,6 Kamu Kesimi Cari Harcamalan 4,0 36,2 39,2 35,6 38,5 Kamu Kesimi Yatrm Harcamalan,9,4,4 0,5 2, Kamu Kesimi Borçlanma Gereği 4,9,0 4,7 -,9 2,7 KİT Borçlanma Gereği, -0,4-0,3-0,3-0,2 Mahalli İdareler Borçlanma Gereği 0,8 0, -0, 0,2 0,2 Merkezi Yönetim Borçlanma Gereği 3,0,3 5, -,9 2,7 Kamu Net Borç Stoku 46,0 26,2 42,6 3,4 37,6 Kaynak: Arjorfin Ve Mali Kural Uygulamas Arjantin mali kural uygulamalan açsndan iki farkl döneme sahne olmuş ve gelişen ülkeler uygulamalan açsndan önemli tecrübelere sahip bir örnek oluşturmaktadr. Arjantin'de 2000 ylmda yaşanan derin ekonomik krizin öncesinde ve sonrasnda farkl mali kural uygulamalan olmuş ve farkl sonuçlar ile karşlaşlmştr.

20 YENİ DÜNYA DÜZENİNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRKİYE 9 Arjantin'de 2000 öncesinde bir kerede ve kapsaml bir mali kural düzenlemesi yaplnamş, 990'l yllarn başndan itibaren kademeli ve parçal mali kural uygulamalanna geçilmiştir.993 ylnda çkanlan Kamu Mali Yönetirü Kanunu ile Maliye Bakanlğna mali disiplini sağlama konusunda baz yetkiler verilmiştir. 996 ylndaki Bütçe Uygulamasna İlişkin İlave Standartlar ve Yönetsel Düzenlemeler Kanunu ile kaynağ gösterilmeden harcama yaplamayacağna ilişkin bir hüküm getirilniştir. 998 ylndaki Mali Konvertibilite Kanunu ile ilk defa saysal mali kurallar uygulanmaya başlamştr. Cari faiz dş harcamalarm ekonomik büyüme oram ile snrlandnlarak kamu açğmn sona erdirilmesi amaçlanmştr. Aynca konjonktürel dalgalanmalann kamu maliyesi üzerindeki etkilerinin azaltlmas için bir Mali İstikrar Fonu oluşturulmuştur. Arjantin'de 990'l yllarda oluşturulan mali kural uygulamalan başanl olamamş, özellikle 997 Asya krizi ve 998 ylnda Rusya ve Brezilya krizleri ardndan Arjantin derin bir ekonomik kriz ile karşlaşmş ve 200 ylnda moratoryuma gidilerek kamu borçlan uluslararas kuruluşlar tarafndan yeniden yaplandnlnştr. Arjantin derin ekonomik krizin etkilerini 2002 ylna kadar yaşamaya devam etmiş, ardndan sağlanmaya başlanan ekonomik iyileşmeye paralel olarak 2004 ylnda mali kural düzenlemelerini içeren Mali Sorumluluk Kanunu kabul edilmiştir. Mali Sorumluluk Kanunu ile faiz dş harcama artş GSYH büyüme oramyla snrlandnlmş, bütçe açğna ilişkin GSYH'ya oran olarak bir tavan belirlenmiştir. Konseyi kurulnuştur. Mali kurallara uyurnun takibi için Mali Sorumluluk Arjantin'de 2004 ylndan itibaren uygulanan mali kural düzenlemeleri hzl ekonomik büyümenin de katks ile ( arasnda yllk ortalama yüzde 8.6 büyüme) kamu mali göstergelerinde önemli iyileşmeler sağlamaya başlamştr sonrasnda mali kural uygulamalar ile birlikte Arjantin'de sağlanan faiz dş fazla ile birlikte kamu genel bütçesi fazla vermiş ve toplam borç stokunun GSYH oran gerilemiştir.

21 20 İSTANBUL TİCARET ODASI Ancak bu iyileşmelerin kalc olabilmesi için daha genş kamuoyu desteğine, şeffaflğa, istisnai uygulama girişimlerinin önlenmesine ve daha sağlkl kamu kesimi istatistiklerinin yaynanmasna ihtiyaç duyulmaktadr. Tablo.2 Arjantin'de Konsolide Kamu Sektörü Mali Göstergeleri (GSYH'ya Oran,Yüzde) Faiz Dş Fazla 0, 0,4 -,3 0,6 Toplam Gelirler 23,3 24,6 23,7 22,9 Toplam Harcamalar 27,6 28,2 29,6 24,8 Faiz Dş Harcamalar 23,2 24,2 25,0 22,3 Denge -4,3-3,6-5,9 -,8 Toplam Borç Stoku 46, 5,5 62,2 64,2 Kaynak: IMF Country Report No, 05/ Yeni Zeh:mda ve Mali Kural Uygulamas ,0 5, 3,8 4,5 4,5 25,9 28,9 28,6 28,4 28,2 24,8 25, 26,6 26,3 26,2 22,8 23,8 24,9 24,0 23,7, 3,7 2,0 2, 2,0 44,5 33,9 0,2 95,8 80,3 Yeni Zelanda 984 ylndan sonra geniş ve kapsaml kamu kesimi reformlan ile gelişmiş ve gelişen ülkeler için örnek teşkil eden ülke konumuna gelmiştir. Dünya ekonomisinde 970'li yllarn stagflasyon dönemi, 980 ylnda yaşanan ikinci petrol krizi ve Güney Amerika ülkelerinin karşlaştğ borç krizi tüm ülkeleri ve Yeni Zelanday da etkilemiştir. 980'li yllara gelindiğinde Yeni Zelanda ekonomisinde kamu hem üretici, hem hizmet sağlayc, hem düzenleyici, hem de fiyat belirleyici olarak ağrlkl olarak yer almaktayd Dünya ekonomisinde bozulan koşullar karşsnda kamu ağrlkl Yeni Zelanda ekonomisi enflasyon, bütçe açklan, yüksek kamu borçlan, yüksek işsizlik gibi yapsal sorunlar ile karşlaşmş ve 984 ylmda derin bir ekonomik kriz yaşannaya başlamştr. 984 ylmda yaplan seçimler ile başa gelen yeni hükümet krizin de etkisiyle kapsaml bir reform süreci başlatmştr. Reformlarn temel amac devletin

22 YENİ DÜNYA DÜZENİNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRKİYE 2 ekonomide daha iyi kaynak kullanmn sağlamak amacyla yapmakta olduğu ve son derece karmaşk bir yapya bürünen müdahelelerin kaldmimas ve mümkün olduğunca piyasa kurallarnn uygulanmasna geçilmesini sağlamak olmuştur. Bu kapsanda kamu mali yönetimi ile ilgili olarak 986 ylndan itibaren önemli yasal düzenlemeler yaplmştr. Bu yasal düzenlemeler içinde 994 ylnda çkarlan Mali Sorumluluk Kanunu (Fiscal Responsibility Act) Mali Kural uygulamalarnda başl başna yeni bir aşamaya geçilmesine yol açmştr. 994 ylnda kabul edilen Mali Sorumluluk Kanunu maliye politikasnn oluşturulmas ve uygulamasyla ilgili temel ilkeleri getirmiş, hükümetleri düzenli olarak ksa ve uzun vadeli mali hedeflerini açklanas konusunda da yasal zorunluluk altna sokmuştur. Dzüenleme saysal hedefler oluşturulmasndan çok hükümetin mali politikalarla ilgili olan karar alma süreçlerini güçlendirmek ve kamuoyunu mali politikalar hakknda daha fazla bilgilendirmek amacn taşmaktadr. Kanun hükümete aşağda sralanan yükülülükleri getirmiştir; Hükümetler sorumlu bir mali yönetimin gerektirdiği şekilde mevcut mali kanunlardaki temel ilkelere uymal ve kamuya açk bir şekilde maliye politikalarn değerlendirmelidir. Eğer herhangi bir nedenden dolay hükümet belirlemiş olduğu politikalardan ve mali ilkelerden bir sapma gösteruse bunu mutlaka kamuoyuna nedenleri ile birlikte açklamak zorundadr. Mali kararlarn yansmalarn ve üç yllk projeksiyonlar gösteren ekonomik ve mali güncelleştirme raporlar düzenli olarak çkarlmaldr. Gelecek mali yln bütçesiyle ilgili olarak, özellikle mali stratejilerle ksa vadeli mali hedefleri ve uzun vadeli mali amaçlar ortaya koyan bütçe politikas beyan çkartlmal dr. Mali sorululuk kanunu, ayrca Parlamento ile onun sorumlu komisyonu olan "Finansman ve Harcama Komisyonu"na hükümetin mali politikalarn

23 22 İSTANBUL TİCARET ODASI değerlendirirken kullanacağ ve sorumluluk arayacağ dört temel ilke getirmiştir. Bu ilkeler borçlannay makul bir düzeyde sürdürmek, mali riskierin basiretli şekilde yönetilmesi, makul bir düzeyde öngörülebilir vergi miktan ve oranlannn sağlanmas olarak sralanmaktadr. Yeni Zelanda kamu mali yönetiminde kademel, kapsaml ve uyumlu reformlan başar ile gerçekleştirmiş ve diğer ülkeler için bir başar örneği haline gelmiştir. Mali sorumluluk kanunu mali kural için saysal hedefler koymaktan çok, mali kuraln etkin çalşmas için gerekli olan yeterince bilgilendirilmiş bir kamusal karar alma sürecini oluşturnakta, hizmetin üretilmesinde gerek siyasi gerekse bürokratik-teknik sorumluluklan net bir şekilde tespit etmekte ve birbirinden aynştrmakta, hzl etmektedir. karşlk veren ve etkin çalşan bir sistemi teşvik Yeni Zelanda örneği mali kural uygulamalan içinde saysal hedefler ve kurallar konulmasna ilave olarak mali kuraln başar ile uygulanmas için gerekli koşullan yaratan bir reform örneği olarak tarihe geçmiş ve Yeni Zelanda'da uygulama dönemlerinde kamu-mali disiplininin sağlanmasna azami katk sağlamştr.

24 2. Sosyol Güvenlik Sistemi Özel Emeklilik ve Ülke Örnekleri 2. Sosyal Güvenlik Sistemi osyal güvenlik sistemleri genel itibari ile ülkelerde çalşaniann S birikimleri ile çalşma çağ sonras nüfusun emeklilik ödemelerini finanse eden sistemlerdir. Hemen bütün gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki sosyal güvenlik sistemleri dağtm esasna dayaldr (PAYG- Pay As You Go) ve kamu tarafndan yönetilmektedir. Ülkelerdeki sosyal güvenlik sistemleri kurumsallaşma ve yaplanma açsndan farkl olmakla birlikte ekonomik yaşama getirdikleri katk ve yük bakrnndan birbirlerine benzerdir. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde sosyal güvenlik sistemleri önemli bir süredir reform ihtiyac ile karş karşya bulunmaktadr. Bunun ilk nedeni mevcut sosyal güvenlik sistemlerinin ekonomik açdan ortaya çkardklan uzun vadeli kayplar, ikincisi ise özellikle gelişmiş ülkelerde sistemlerin nüfusun yaşanma basks karşsnda sürdürülebilir klnnasdr. Günümüzün dağtm esasna dayal kamu emeklilik sigortalarnn en önemli ortak noktas bu sistemlerin "fonlaşmamş" ve "bireyselleşmemiş" olmasdr. Bu sistemde, çalşanlardan kesilen vergiler bireysel hesaplara gitmemekte, ayn mali yl içerisinde emeldilere yaşllk maaş olarak ödenmektedir. Bu mevcut sistem genç nesillerden yaşllara ve yüksek gelirlilerden düşük gelidilere gelir dağtm yapan bir kurumsal yapya sahiptir. Bireyin çalşma yaşam boyunca kesilen primler üzerinde hiçbir mülkiyet hakk yoktur ve bu primlerle oluşturulan kaynaklann ne şekilde kullanlacağ ve kendi emekli maaş konusunda tüm yetki sisteme braklmştr. Dağtm sistemine dayal sosyal güvenlik sisteminin ekonomik açdan ortaya koyduğu uzun vadeli kayplar ekonomiye sağladğ olumlu katklan aşmaya başlamştr. Sistemin ekonomiye sağladğ katklar şöyle sralanabilir; bireye yaşadğ sürece emeklilik maaş ödenir, bireyi yaşam boyunca

25 24 İSTANBUL TİCARET ODASI karşlaşacağ işsizlik ve maaş belirsizliğine karş ksmi olarak garanti altna alr ve bireyin emeklilik maaşn genel ekonomideki ve özellikle sermaye piyasalanndaki fiyat ve getiri dalgalanmalanndan korur. Mevcut sistemin ekonomik açdan ortaya çkardğ olumsuz etkiler ise şunlardr; tasarrufu azaltr, tasarruf oran yüksek olan çalşma çağ nüfustan, gelirinin büyük bir ksmn tüketime ayran yaşllara kaynak aktanr, yavaşlayan sermaye birikimi yeni iş olanaklarn, istihdam ve reel ücretleri azaltr. Bireyin emek arzn ve işverenin işçi talebini azaltr; vergi oran yüzünden kayt dş ekonomiyi özendilli dolayl olarak bütçeye ek yük getirir. Dağtm sistemine dayal mevcut sosyal güvenlik emeklilik sistemlerinin beraberinde getirdiği yüksek vergi (prim) oranlannn ekonomik faaliyetleri özendirici değil caydnc olmas ekonomik açdan sosyal güvenlik sistemlerinde reform ihtiyacn arttrmaktadr. Dağtm sistemine dayal sosyal güvenlik emeklilik sistemlerinde reform ihtiyacn ortaya çkaran ikinci unsur ise ülkelerde yaşlanan nüfusun etkisi ile devlet harcamalannn önemli bir bölümünün yaşlllann emeklilik ve sağlk hizmetlerine gitmeye başlamasdr. Mevcut sistemlerin sürdürülebilirliği açsndan reform ihtiyac bulunmaktadr. Çok sayda ülke sosyal güvenlik sistemleri ile ilgili reform çalşmalarn sürdürmektedir. Sosyal güvenlik sistemlerinde reform ihtiyac karşlannaktadr. iki boyutta Bunlardan ilki temelde dağtm sistemine dayal yapnn korunarak sosyal güvenlik emeklilik sisteminin sürdürülebilirliğinin sağlanmasdr. Bu amaçla yaplan reformlar daha çok emeklilik sistemlerinin aktüerya dengesinin korunmasna yönelik olmaktadr. Bu çerçevede emeklilik yaş yükseltilnekte, daha uzun süre çalşmaya yönelik teşvikler verilmekte, bağlama oranlan düşürülmekte, prim ödeme oranlan ve süreleri arttrlmakta, emeklilik haklarnda ksntlar yaplmaktadr.

26 YENİ DÜNYA DÜZENİNDE YAPISAL REFORMLAR VE TÜRKİYE 25 Sosyal güvenlik sistemlerinde ikinci ve radikal içerikteki reform boyutu ise, emeklilik sistemlerinin özelleştirilmesi ile dağtm sistemine dayal kurumsal yaplardan fonlanmş sistemlere ve bireysel hesaplara geçilmesidir. 2.2 Özel Emeklilik Sosyal güvenlik sistemlerinde kalc ve etkili reform sistemlerin kaçnlmaz olarak kademeli veya radikal şekilde özelleştirilnesidir. Bunun iki temel nedeni bulunmaktadr. İlkinde uzayan ortalama insan ömrüne paralel olarak emeklilik yaşnn da sürekli arttrlmas mümkün değildir. Bu durum dağtm yönteminin en önemli açmazlanndan biridir. Ayn şekilde prim oranlannn arttrlmasnn ve yaşllk ödemelerinin kstlanmasnn da bir snn bulunmaktadr. Bu tedbirler sorunu kalc olaral( çözememektedir. Dağtm sisteminde yaşamlan bu kriz, bu tedbirlerin de ötesinde sistemde köklü değişikliklerin yaplmasm gerektirmektedir. Ekonomik açdan değerlendirildiğinde ise dağtm sisteminin özelleştirilerek bireysel sisteme geçiş ile birlikte birey refahnn ve ülkenin ekonomik performansnn arttğ görülmektedir. Özel emeklilik sistemine geçiş ile birlikte orta uzun vadede sermaye stoku, emek arz, kişi baş milli gelir ve reel ücretlerde artş sağlanmaktadr. Bu iki temel nedene bağl olarak sosyal güvenlik emeklilik sistemleri özelleştirilmektedir. Özelleştirme iki şekilde gerçekleşmektedir. İlkinde dağtm yöntemine dayal sistem korunmakta ve bu sistemin tamamlaycs olarak özel emeklilik sistemleri kurulmakta ve teşvik edilmektedir. Hollanda, İngiltere, Güney Kore, Meksika, Yeni Zelanda iki sistemi de etkin kullanan ülkelerdir. Özel emeklilik sistemlerine geçişte radikal yöntem ise dağtm yöntemine dayal sistemin terk edilerek, fonlaşma ve bireyselleşme yöntemine dayal özel emeklilik sistemlerinin kurulmas ve uygulanmasdr.

27 26 İSTANBUL TİCARET ODASI 2.3 Ülke Örnekleri Özel emeklilik sisternlerinde ülke örnekleri olarak l980'li yllarn başnda sistemi uygulamaya koyan Şili ile 2000'li yllarda uygulamaya başlayan Hindistan örnekleri incelenmesi yararl olacaktr Şili ve Özel Emeklilik Sistemleri Sosyal güvenlik sisteminin özelleştirilmesinde ve özel emeklilik sistemlerine geçişte Şili bir örnek model olarale gösterilmektedir. 98 ylnda gerçekleştirilen emeklilik reformu ile Şili sosyal güvenlik sisteminde tamamen özel emeklilik uygulamalanna geçmiştir. Şili' de özelleştirme öncesi Sosyal Güvenlik Sistemi bugün de bir çok ülkenin sosyal güvenlik sisteminde yaşanan sorunlar ile karş karşya kalmştr. Sistemin temelini dağtm yöntemi oluşturmakta olup, sistemde çok sayda emeklilik program ve emeklilik kurumu bulunmaktayd. Sistem karmaşk hukuki düzenlemeler içinde işveren ve çalşanlar için yüksek prim ödemeleri ile yük oluşturmaya başlamştr. Prim oranlanmn yüksekliği nedeniyle ilave istihdam yaratlmas smrlanmş, mevcut çalşanlar ve işverenler' de kayt dşna sürüklenmiştir. Sistem içinde olanlar yeterli erneidilik maaşma ulaşmazken, kayt dşmn genişlemesi ile birlikte nüfusun önemli bir bölümü sosyal güvenlik sistemi kapsamnn dşnda kalmştr. Bunlara bağl olarak sosyal güvenlik sistemi önemli açklar vermeye başlamş ve kamu bu açklan bütçeden karşlaynca, bütçe ve mali disiplin kaybolmuştur. Bugün bir çok ülkenin sosyal güvenlik emeklilik sisteminin karşlaştğ sorunlar ile Şili 970'li yllarn sonunda karşlaşmş ve Şili sosyal güvenlik sisteminde radikal reform kararlar alarak öncelikle 978 ylnda sosyal güvenlik sistemini tek çat altnda toplamş, ardndan 98 ylnda sistemi özelleştinniştir. Şili 98 ylnda sistemi tamamen özelleştirerek dağtm yöntemini terk etmiş ve bireysel hesaplara dayanan emeklilik sistemine geçmiştir,