A K D ENİZ VE K A R A D EN İZİN K U A T E R N E R K IYILARI R. W. HEY*

Transkript

1 A K D ENİZ VE K A R A D EN İZİN K U A T E R N E R K IYILARI R. W. HEY* G İR İŞ 1899 da G eneral de L am othe Cezayir kıyılarında, hepsi de yatay duruşla olaıı dört Pleistosen yüksek kıyı çizgisinin bulunduğu görüşünü ortaya atmıştır. O na göre bu kıyı çizgileri, karanın yükselme safhalarından çok deniz seviyesinin eski durum larını yansıtabilirdi. Diğer bir sözle, Pleistosen başlarında deniz seviyesi bugünden yüksekteydi ve onu izleyen seviye alçalması sırasında belirli dönemlerde deniz seviyesi, kıyı şekilleri gelişmesine yetecek süre duraklam alar göstermiştir. Tunus ve Cezayir kıyılarında daha sonraki çalışmalarına dayanarak, de Lam othe 1911 de, kıyı çizgilerinin sayısını, enyükseği 325 m etrede olm ak üzere, sekize çıkarmış ve hepsinin bugünkü yüksekliklerinin deniz seviyesinin östatik hareketlerinin eseri olduğu sonucuna varm ıştır. Aynı sıralarda, D eperet (1906) tarafından Fransanın güney kıyılarında benzer çalışmalar yapılmıştır. Deperet daha sonra da (1918), geniş ölçüde kendi çalışm aları ve G ignoux nun (1913) İtalyadaki çalışmalarına dayanarak, de Lam othe nin , 55-60, 28-32, ve m etredeki alt dört seviyesinin, 7-8 m etrelik beşinci bir seviyeyle birlikte bütün Akdeniz çevresinde bulunduğu sonucuna varmıştır. D eperet, de L am othe nin bu kıyı şekillerinin denizin östatik hareketlerinin eseri olduğu fikrini kabul etmiş, fakat 100 m etreden yüksek kıyı izlerini Pliosene koyarak ondan ayrılm ıştır. Ayrıca D eperet, benzer Pleistosen kıyı izlerinin ve onlara bağlanan akarsu sekilerinin Avrupanın Atlas Okyanusu ve baltık kıyılarında da bulunduğunu göstererek, bunların östatik oluşum unu belirlemeye çalışmıştır. * R.W. H E Y Cam bridge Üniversitesi, Jeoloji Bölümü, Sedwick M useum da öğretim üyesidir. Bu yazı, Prof. D r. O Ğ U Z E R O L tarafından, R.W. H E Y in Q uaternary shorelines of the M editerranean and Black Seas Q uaternary, 1971: isimli m akalesinden tercüm e edilm iştir.

2 206 R. W. HEY D eperet nin görüşü, geniş kabul görmüş ve küçük bazı değişikliklerle, uzun yıllar önemini korumuştur. Bununla beraber, ilk defa 1922 de, onun bazı gözlem lerinin genç yerkabuğu hareketlerinin b u lunduğu yerlerde yapıldığına işaret edilmiştir (Osborn ve Reeds, 1922, tartışm a). D enizot (1923: 386-8) da eski kıyı çizgilerinin incelenmesinde, de Lam othe ve Deperet nin de kaçınamadığı, bazı teknik güçlükler bulunduğuna dikkati çekmiştir. Başka arazi gözlemleri çoğaldıkça, Deperet nin görüşüne karşı görüşler artmış ve 1950 lerde onun seviyeler sisteminin genellikle terkedilmesine kadar ulaşmıştır. O zam andan beri, örneğin Zeuner (1959) tarafından olduğu gibi, birçok değiştirilmiş seki sistemleri teklif edilmiştir. Akdeniz sekileri üzerinde çalışan d ah a sonraki y azarların çoğu ise, sekilerin duruşlarına bakılarak, östatik hareketlerle lokal tektonik hareketlerin etkileri arasında kesin bir ayrım yapılm a sının imkânsız olduğu sonucuna varm ışlardır. (Örneğin Gignoux 1954, Castany ve O ttm an n 1957, Selli 1962). Bugün büyük ölçüde kuşkuya sebep olan durum, kıyı çizgileri hakkındaki orijinal literatürün, şimdi çok sayıda olmasına rağmen, aynı değerde bulunm adığı şeklindeki genel kanıdan doğm aktadır. Şu açıktır ki, eski deniz seviyeleri, çoklukla fakat yanlış olarak, tam anlam iyla kıyısal olm ayan denizel depolara ve şekillere, ve kaide seviyeleri pek de belirli olm ayan akarsu sekilerine dayanılarak belirlenm ektedir. Yüksekliklerin bazan yeteri kadar dikkatle tayin edilmediği de açıktır. Ayrıca, bazı yazılar okadar genel sözlerle yazılmıştır ki, bunların sonuçlarının geçerli olduğu da kesinlikle söylenemez de İspanyadaki Beşinci İN Q U A Kongresinde bu konu Prof. A.C. Blanc tarafından tartışılmış ve bütün mevcut literatürün yeniden gözden geçirilerek içlerinden güvenilir olanların ayrılmasısının faydalı olacağı ileri sürülmüştür. Bu yazının yazarı bu görevi yüklenmiş ve belirli alanlar için özel bilgileri bulunan m uhabir bilim adam larının bir listesini hazırlamıştır de o ve bazı m uhabir üyeler İN Q U A tarafından Akdeniz ve K aradeniz Kıyıları Subkomisyonunun üyeleri olarak resmen tanınm ışlardır. Komisyonun görevi, şimdi Karadenizi de içine alm ak suretiyle bu işe devamı sağlamaktır. Şimdiye kadar, deniz seviyesi altındaki kıyılara ait bilgilerin toplanması hususunda henüz hiç bir ciddi çalışma yapılmamıştır. Fakat, heriki denizin yüksek kıyı çizgileri hakkında, bazı basılmamışlarla birlikte, hemen bütün güvenilir basılı bilginin toplanmış olduğuna inanılm aktadır. Bu yazı, m üm kün olduğu ölçüde, 1969 yılı sonuna kadar toplanm ış bilgilerin bir gözden geçirilme deneyidir.

3 AKDENİZ VE KARADENİZİN KUATERNER KIYILARI Yazı esas itibariyle, bozulmamış gibi görünen, başka bir sözle, önemli mesafelerde aynı seviyeyi gösteren kıyılarla ilgilidir. Fakat bunların tanım lanm ası bazı problem ler ortaya çıkarm aktadır. Çünkü Akdeniz ve K aradenizin eski kıyıları, az veya çok aralıklarla denizel veya karasal aşınm alara m aruz kalmış olduğu veya d ah a genç depolarla örtüldüğü için birhayli kesintili bir uzanış arzeder. Bu sebepten, arazi çalışmalarını yorum lam a amacını gösteren bütün teşebbüsler korelasyon denem eleri m ahiyetinden ileri geçememiş ve bizzat b u n lar da farklı güvenilirlilik derecelerine sahip olduğundan, basılı literatüre dayanılarak yapılan değerlendirmeler çok zam an müşkülat arzetmektedir. Aşağıda açıklanacak sebeplerden dolayı, korelasyon K aradenizdc Akdenizden biraz daha kolay gibi görünmektedir. Bu sebepten, ilk olarak, beriki denize ait verileri ayrı ayrı ele alm ak uygun olacaktır. B urada belirtilmesi gereken bir başka husus da sadece to rtu l lardan oluşan verilere sahip kıyıların sayıca az olduğu ve onların çoğunun d ar alanlı bulunduğudur. Gerçekten, K aradenizin en alçak kıyı çizgisi hariç, aşağıda sözü edilmiş olan bütün bozulmamış kıyı çizgileri, dalga aşınım platform ları ve yalı yarları, deniz m ağaraları veya oyucu hayvan çukurları gibi aşınım şekilleri ile işaretlenmiş olup, bu durum sözkonusu yükseklikte deniz seviyesinin karaya oranla durgun kaldığı bir dönem i ifade eder. K A RA D EN İZ Karadenize ait K uaterner kıyı çizgileri muhtemelen Akdenizinkilerden daha iyi korunm uşlardır. D aha önemlisi, K aradeniz kıyılarınd a bulunan fauna yalnız sıcaklıklardan değil, tuzluluk değişm elerinden de etkilendiğinden, zaman içinde daha önemli farklılıklar arzetmiştir. O nun için, korelasyon problem i daha sadedir. Belirtilmesi gereken diğer bir husus, verilerin çoğunun tek bir yazar, P. V. Fedorov tarafından tanım lanm ası veya yeniden gözden geçirilmiş olmasıdır. Arkhangelsky ve Strakov (1938) u izleyerek, Fedorov (1963a: ) Karadenizin denizel K uaternerinde beş faunal safha ayırt etmiştir. Bunlardan birincisi, tam amiyle H azar ın acısu faunasından oluşan Çavdien'dir (Chaudien). Ş ek il i. E ski Öksin safhasında Akdeniz türleri ilk defa görünm üş, U zunlar safhasında daha yaygınlaşmış, bu dönemde H azar elemanları haliçlere sığınmıştır. Karangat safhasında fauna, Akdenize Subtropikal K uzey Atlas O kyanusund an girm iş olan term ofil tü rler bulunm am akla beraber, tam am en-

4 208 R. W. HEY Şekil 1- Akdeniz ve K aradenizdeki yerinden oynamam ış yüksek kıyı izlerini gösteren lokasyon haritası. 1. M ojacar-terreros, 2. M allorka nın güney ve doğu kıyıları, 3. Lloret-San Feliu de Guixols-Palam os, 4. N is-m onako-g rim aldi, 5. T arq u in ia bölgesi, 6. Egadi adası, 7 Pachino bölgesi, 8. T ekirdağ-k um bağ, 9. M ichurin-balçık, 10. T uapse-sukhum i, 11. Asi Deltası, 13. Susa bölgesi, 14. Cezayir bölgesi, 15. Tipasa-Tenes. Akdeniz özelliğini kazanmıştır. Teni Öksin safhasında fauna yeniden H azar tipine dünüşmüştür. Son olarak Holosen e sokulan iki safha gelir. Bunlar henüz bazı H azar türleri ihtiva eden E ski Karadeniz ve biraz daha yüksek tuzluluğu ifade eden fakat tam am en bugüne benzem eyen faunasiyle Teni Karadeniz safhalarıdır. K aradenizin K uaterner kıyı çizgileri, en gelişkin olarak R usya nın Kafkas kıyılarında korunm uştur. B urada, m evcut faunanın y ardımı ile ilk defa Fedorov (1963a, 1965a) yedi belirgin kıyı çizgisi ayırdetmiştir. Bu kıyıların, en alçak olanı hariç hepsi Tam an yarım adası ve K ırım a doğru kuzeybatıya, Colhis havzasında ise güneydoğuya doğru eğimli olm akla beraber, T uapse ile Sukhum i arasında 200 kilometreden uzun bir mesafe içinde azçok sabit bir yükseklik arzederler (Fedorov 1965b, Şekil 2). Tuapse ve Sukhumi arasındakilere çok yakın yüksekliklerde yedi yatay kıyı çizgisi, Bulgaristan kıyılarında M ichurin ve Balçık arasında 150 kilometreden uzun bir alanda da gözlenmiştir. (Fedorov, Lilienberg ve Popov 1962; Fedorov 1963b). Yeni arazi çalışmalarından sonra halen Fedorov (1969) Tuapse Sukhum i arasındaki seki dizisinin bir revizyona tabi tu ta rak sayılarını sekize çıkarmıştır. Bu sekiler T a b lo i de onların yeri de Ş ek il i de gösterilmiş bulunm aktadır. Şekilde M ichurin ve Balçık arasındaki Bulgaristan kıyıları da gösterilmiştir. Bulgaristan kıyısındaki seki dizilişinin de revizyona ihtiyacı olup olm adığı bilinem iyor, ancak

5 AKDENİZ VE KAKADENİZİN KUATERNER KIYILARI 209 T ablo 1. K aradenizin K afkas kıyılarında bozulm am ış kıyı çizgileri (Fedorov 1969 dan) Yükseklik (m.) F auna Ç avda Eski Öksin Eski ö k sin U zunlar U zunlar K aran g at Yeni K aradeniz 2... Yeni K aradeniz Kafkas kıyılarındaki eski diziden beş seviyenin (95-105, 35-37, 12-14, 4-5, 2 m.) az bir değişiklikle veya aynen yeni diziye alındığını işaret etm ek yerinde olur. A K D EN İZ VE M ARM A RA D E N ÎZ Î İtalyanın denizel Pleistoseninde Selli ( 1962,1967) tarafından beş fauna safhası ayırt edilmiştir : K a la b r ie n, E m ilie n, S ic ilien, M ila zien, T iren ien. Bunlara bazan bir altıncısı, başka yerlerdeki Flandrienin karşılığı olan ve engenç Pleistosen ile Holoseni kapsayan V e r silie n eklenir (Balnc 1942). ilk üç seviye, İtalya dışında nadiren kesinlikle tanınabilm ektedir ve Italy ad a bile M ilazienden yaşlı östatik sekiler hakkında kesin bilgilerimiz yoktur (Selli 1967: 81). M ilazien faunası tekbaşına tanıtıcı elem anlardan yoksundur ve tipik Versilien faunası bugünkü deniz seviyesinden yüksekte yok gibi görünmektedir. Az sayıdaki istisnaları dışında, Akdenizin yüksek kıyı çizgilerine ait faunaları sadece iki tip gösterir: belirgin göçmen türleri ile (Strombus bubonius vs.) Tirenien faunası ve Fransızlar tarafından banal fauna (faunes banales) denilen ve bütün K uaterner süresince Akdenizde yaşamış bulunan cinslerden oluşmuş fauna. M arm ara D e nizi ve Çanakkale Boğazında Strombus lu. tipik Tirenien faunası yok gibi görünmektedir. Karadenizin K arangat ve Çavda safhalarım işaret eden faunalar az yerde gözlenmiştir. Çavda faunası özellikle sınırlıdır ve M arm ara Denizinde Hoşköy (H ora) da, Ç anakkale Boğazında G elibolu da bulunur, ve lıerhangibir kıyı çizgisi işareti gösterm ezler (English 1904 içinde R. B. New ton). Bu sebeplerden denizel fosiller, Akdeniz ve M arm ara Denizinde parçalar halindeki K uaterner kıyılarının rekonstrüksionunda sınırlı bir değer arzeder ve buralarda yükseklikler ve denizlere bağlanan karasal depolarla karşılaştırm alar yapm ak gerekir. F akat böyle veri-

6 2 1 0 K. W. HEY ler herzam an bulunmadığı gibi, altim etrik metod da tam amiyle güvenilir olam am aktadır. Böylece, çeşitli yerler için dar alanlı korelasyon şem aları teklif edilmekte ise de, bun lard an pek azı güvenle kullanılabilecek durum da olup, bazıları nazari oldukları için kabule şayan değildir. B ununla beraber, verilerin dağınık bulunm asına rağm en, oldukça güvenli olarak uzunca mesafelerde izlenebilen kıyı çizgileri bulm ak yine de m ümkün olm aktadır. Bu tespit edilmiş kıyılardan biıkısmı şüphesizki yerinden oynamış olup, diğerleri de hareket edip etmedikleri belli olmayacak kadar dar alanlıdır. Ancak, bunlardan çoğu 10 kilom etre veya d ah a uzun mesafelerde yatay olarak görüldüklerinden, yerinden oynam am ış kıyılar olarak addolunabilirler. Tespit edilmiş ve m uhtemelen bozulmamış (deforme olmamış) güvenilir örneklerden müteşekkil bir liste T a b lo 2 de verilmiştir (Lokaliteler için B ak.: Şekil 1). Listeye almış kriterleri ister istemez kısmen sübjektiftir ve ayrıntıları burada tartışılm am ıştır. Sadece şu aşağıdaki esasların göz önünde tutulduğunun belirtilmesi gerekir: (ı) Sadece altim etrik korelasyonlar 10 kilometreden kısa mesafeler için kabul edilmiştir, (ıı) 15 m etreden alçak seviyeler için altim etrik korelasyonlar sadece yardım cı verilerin bulunduğu yerlerde kabul edilmiştir. Çünkü birçok kıyılarda alçak seviyelerde, dikey yönde oldukça d ar aralıklarla birçok kıyı izi bulunm aktadır, (ııı) 10 kilom etreden kısa kıyı çizgileri norm al olarak, aynı bölgede daha yüksek ve eski bir bozulmamış kıyı çizgisi daha bulunduğu zam an listeye alınm ıştır. Kuşkusuz, b ütün bu dikkatlere rağm en alınm am ası gereken bazı kıyı çizgileri listeye alınmış, alınması m üm kün olan bazıları da listeye sokulmamış olabilir. Fakat bu gibi hataların az olduğuna inanılm aktadır. Diğer taraftan, toplanan bilgiler arasında, Tablo 2 dekilere uyan bilgilere ek olarak, güvenilir bir şekilde diğerleriyle b a ğ d a ş tırılm a yacak birçok dağınık kıyı p arçalarına ait gözlemler de vardır. B unlardan bazıları genç tektonik bozulm alara m aruz kaldığı bilinen bölgelerdedir (Kalabria, Kuzeydoğu Sicilya, Napoli bölgesi, Tipasa ve M asif Bouza-reah arasındaki Cezayir kıyıları, Y unanistan ve T ü rk i ye nin bazı bölüm leri). 200 den fazlası ise tektonik bakım dan h areketli olarak bilinmeyen bölgelerde olduğundan, b u n lar şimdilik yerinden oynam am ış sayılabilirler. Listedeki kıyıların yüksekliğe göre d a ğılışlarının analizi onların takriben % 60 inin 2, 3 ve 5 metrelik enyüksek seviyelere sahip olmak üzere, 10 m etreden alçak olduğunu gös-

7 AKDENİZ VE KARADENİZİN KUATERNER KIYILARI 211 T ablo 2. Akdeniz ve M arm ara Denizinde yerinden oynam am ış eski kıyı çizgileri Yükseklik (m.) Yer Y azar 200 Cezayir şehri çevresi L übnan : T aberie, Djonieh 135 Cezayir şehri çevresi L übnan : T aberie, Ras el K elb 108 VS. Fransa: Nis, R oquebrune M onako 100 Cezayir şehri çevresi 85 Fransa: Nis, M onako 60 İspanya (K atalonya): Loret- Palam os 60 T ürkiye: H atay-a si delt. 60 L übnan : T aberie, R as el K elb VS. T ürkiye: H atay-asi delt L ü b n an : Enfe-Beyrut 33 Fransa ve İtaly a: N is-g rim aldi, M onako 30 C eyazir: T ipasa-tenes 30 L ü b n an : T ab erie ve R asel K elb M allorka: G üney kıyı 25 İspanya (K atalo n y a): San Feliu-Palam os 25 L ibya (Sirenayka): Susa M allorka: G üney kıyı Fransa ve İtalya: Nis-G rim aldi T ürkiye: M arm ara den. T ekirdağ-k um bağ 21 F ransa: Nis L ü b n an : Ja b e l ve T aberie İtaly a: Lazio, T arqu nia 18 Cezayir şehri çevresi M allorka: G üney kıyı Fransa: Nis, M onako T ürkiye: H atay-a si delt İtaly a: Sicilya G D su, Pachino 12 Fransa ve İtaly a: Nis, G rim aldi, M onako 12 T ürkiye: M arm ara den. T ekirdağ-k um bağ M allorka: G üney ve Doğu kıyı L übnan : Enie-Naam e 8-10 L übnan : Enfe-N aam e 8-9 M allo rk a: G üney ve doğu kıyı 6-7 M allorka: G ün. ve Do. kıyı 6 L ibya: Sirenayka-Susa 5-7 L ü b n an : Ja b e l ve T aberie 5 C ezayir: Tipasa-Tenes 5 Ispanya: A ndalusia-terreros \ } ) tta ly a: Egadi adası M allorka: Güney ve doğu kıyı D e L am othe (1911), Aym é (1952, 1955) Sanlaville (1967 ve sözlü bilgi) Aymé (1952, 1955) Fleisch ve Gigout (1966), Sanlaville (1967 ve sözlü b.) Iaw orsky (1964) C ezayir 200 m. kıyısı gibi Iaw orsky (1964, 1966a) B utzer (1964) Erol (1S63) L übnan m. kıyısı gibi E rol (,1963) Sanlaville (1969) De L um ley (1963), Iaworsky (1966b) G igout (1954) L ü b n an m. kıyısı gibi Butzer ve C uerda (1962a) B utzer (1964) M c Burney ve H ey (1955) Butzer ve C uerda (1962a) Iaworsky (1963), De L um ley (1963) A rdel ve İnandık (1961) Iaworsky (1965) Sanlaville (1967, 1969) B onadonna (1967) Cezayir 200 m. kıyısı gibi Butzer ve C uerda (1962a) Iaworsky (1965) Erol (1963) Colacicchi (1963) De Lum ley (1963), Bonifay (1965) Ardel ve inand ık (1961) Butzer ve C uerda ( 1962a,b) Sanlaville (1967, 1969) Sanlaville (1969) B utzer ve C uerda ( 1962a,b) Butzer ve C uerda ( 1962a,b) M c Burney-H ey (1955) Sanlaville (1967, 1969) G igout (1954) G igout ve diğerleri (1956) M ala testa (1958) Butzer ve C uerda (1962a,b)

8 2 1 2 n. W. IIEY terir. K orsikadaki 3 m etrelik tek seviye de b u n lar arasında sayılm a lıdır (O ttm ann 1958). Seviyelerin diğer % 35 i m etreler, % 5 i de 325 metreye kadar olan yüksekliklerdedir. 5 m etreden yüksek deniz seviyesi izleri çok belirgin değildir. K R O N O L O Jİ M evcut verilere dayanılarak şimdi Akdeniz ve Karadenizdeki m uhtemelen yerinden oynamamış kıyıların kronolojisi üzerinde bir denem e yapılabilir. (ı) Eski kıyıların dizilişi. De Lam othe den buyana K uaterner kıyılarının yükseklikleri azaldıkça yaşlarının da gençleştiği genellikle kabul edilmiştir. Ancak, şimdi Akdeniz ve K aıadenizin birçok yerinde bu husus tartışm a konusu yapılm aktadır. G üney M allorka da, Butzer ve C uerda (1962a) 4-5 m etre kıyısının, metre kıyısından genç, m. kıyısından yaşlı olduğu kanısındadır. Nis de, İaworsky (1965) m. kıyısından daha genç olan bir 21 m. kıyısının delillerini bulm uştur. L übnanda, örneğin 5-7 m. kıyısının, m. kıyısından daha yaşlı olduğunu saptayan Sanlaville (1969) da yükseklik kuralı nın ilginç istisnalarını bulmuştur. Nihayet Karadenizde, Fedorov (1969) Kafkaslarda m. kıyısının, m. kıyısından d ah a genç olduğuna, yani birincisinin uzunlar, İkincisinin Eski Öksin safhasına ait olduğuna inanm aktad ır (Tablo 1 e bakınız). (ıı) Fauna safhaları ilişkileri. Kafkas bölgesinin bozulmamış kıyıları ile K aradenizin fauna safhaları arasındaki ilişkiler tesis edilmiş bulunm aktadır. Akdenizde, Strombus oubonius lu tipik Tirenien faunası (Bonifay ve M ars ın 1959 Eutirenien i) M allorka nın doğu kıyılarında 3 m etreden alçakta, İspanya karası ve Egadi adasında 5 m. kıyıları üzerinde bulunur. Bu fosiller, L übnanın ve M allorka güney kıyılarının m. sekilerinde bulunur. Fransız ve İtalyan Riviera larında aynı fosiller bazılarına göre (De Lumley 1963, 1968; İaworsky 1963) 12 m. kıyıları depolarında bulunduğu halde, diğer bazılarına (örneğin Bonifay 1965) göre m. kıyılarında bulunm aktadır. Önce de belirtildiği üzere, az sayıdaki Akdeniz kıyısı Tirenienden eski bir Pleistosen safhasına kesinlikle atfolunm uştur ve b u n lardan sadece birisi T ablo 2 de gösterilmiştir. Bu, Fransanm 108 m. kıyısıdır ve R oquebrunne, G rotte du V allonnet de K alabrien ve m u h

9 AKDENİZ VE KARADENİZİN KUATERNER KIYILARI 213 temelen Em ilien e ait olduğuna inanılan bir sıcaksu faunası ihtiva eder (Bonifay 1965: 946-7). Hayfa-Filistinde, dar alanlı uzanışı sebebiyle Tablo 2 ye alınmamış olan bir 87 m. kıyısının, Sicilienden dah a genç bir yaşı göstermeyen bir m ikrofaunaya sahip olduğunu işaret etm ek yerinde olur (Slatkine ve R ohrlich 1966). Tablo 2 de gösterilen kıyı çizgilerinden hiçbirisi Pliosen faunası ihtiva etmez ve T rablus ile Cezayirde tem elde kıvrımlı Pliosen ta b a kaları bulunması, Cezayirdeki 200 m. kıyılarının, Lübnanda m. kıyılarının bile m uhtem elen Pleistosene ait olabileceğini gösterir. Bu durum, dar alanlı olduğu için Tablo 2 ye alınmayan, ve Kalabrienden önce mevcudiyeti bilinmeyen Patella ferruginea fosilleri ihtiva eden (Aymé 1952: 105), Cezayir yakınındaki 325 m. kıyı çizgisi ile doğrulanabilir. (m) Buzullaşmalarla ilişkiler. Akdenizde olduğu gibi K aradedenizde de yüksek kıyı çizgileri şimdi genellikle interglasyal veya interstadiallere ait kabul olunm aktadır. K odari ırmağı ve onun kolu Amtkeli nin sekilerinin incelenmesine dayanarak Fedorov (1963a: ) Batı K afkaslarda maksimum glasyal ilerlemenin (muhtemelen Alplerdeki Riss e m uadildir) U zunlar ve K arangat safhaları arasına rasladığım kabul eder. Yeni Oksin ve ona ait depolar deniz seviyesinin - 50 m. ve daha derin olduğu ve tuzluluğun azaldığı bir safhaya tekabül ettiği için, Fedorov son buzullaşmayı 12 m. (K arangat) ve 4-5 m. (Yeni K aradeniz) kıyıları arasına koym uştur. O na göre, h a fifçe fazla tuzlusu faunası ile 4-5 m. kıyısı Holosen Klim atik Optim um una aittir. (Fedorov 1963a: , 1965a). Akdenizin yüksek kıyı çizgileri ile Alplerdeki buzul depoları arasında, akarsu veya başka depolara dayanılarak bir ilişki henüz kurulam am ıştır. Bu konuda çeşitli korelasyonlar ileri sürülmüştür, ancak bunlar, ya tam am en spekülatiftirler, ya da kıyı çizgileri altında kalaıı veya onları örten ve denizel olm ayan depoların iklime veya deniz seviyelerine bağlanm ası şeklindeki yorum lam alara dayanm aktadır. Bu esaslara dayanan ayrıntılı kronolojiler özellikle iki yerde ileri sürülm üştür: M allorka ve Fransız Rivierası. M allorka da, Butzer ve Cuerda (1962, Şekil 10 ve Tablo 11) 0 ve 40 m etreler arasında 14 farklı kıyı çizgisi ayırt etmişlerdir. Bu çizgilerden herbiri bir transgresyonun enyüksek seviyesini ifade eder. İleri sürülen kronoloji şöyledir: Sondan bir önceki interglasyal: 33-34,29-30, 23-25, , 4-5 m. kıyıları; son interglasyal (Riss-

10 214 R. W. HEY W ürm ): , 8-9, 6-7.5, 2, 3, 2.7, 0.5 m. kıyıları; Postglasyal: 4,2 m. kıyıları. Fransız Rivierası ve tam İtalyan sınırındaki Grim aldi bölgesi için, Bonifay, de Lumley ve laworsky tarafından ileri sürülen üç ayrı korelasyon şeması vardır. O n lar arasında yapılacak bir karşılaştırm ada (Bak.: Bonifay ve Diğerleri 1969: 72-3) görülürki aralarında birleştikleri tek bir nokta yoktur. Cezayirde ve İspanya kıyılarındaki (A ndalusia da) 5 m. kıyıları, Gigout nun ilk defa (1949) Fas ın Atlas Okyanusu kıyılarında tanıttığı ve sonradan (1960) A vrupanın son interglasyali ile korrele ettiği O uljien e sokulmaktadır. Benzer bir yaş Sirenayka da 6 m. kıyısı için de ileri sürülm üştür (M c Burney ve H ey 1955). (ıv) M utlak yaşlar. Stearns ve T uhrber (1965, 1967) fosil molüsk kabuklarında T h 230- U 234 oranlarını tayin suretiyle, çok sayıdaki Akdeniz kıyı depolarının m utlak yaşını tayine çalışmıştır. İç lerinden üçü muhtemelen bozulmamış kıyı çizgilerine ait bulunan tayinlerin, bazıları biraz güvenilir olm akla beraber, hem en hepsi d a ha çok deneme m ahiyetindedir. Sözü edilen üç yerdeki depoların hepsi Strombus bubonius ihtiva eder. A ndalusia nın 5 m. kıyılarının yaşı için ve M allorka Doğusunda Ses Rotas de Sa Cova daki 1.6 m. kıyısının yaşı için yıl bulunm uştur. Bu sonuç, her iki kıyı için başka yerlerde verilmiş olan Riss-W ürm yaşma uygundur. Ü çüncü m utlak yaş olan yıl G rim aldi M ağarasında bulunan depolardan elde edilmiştir. Bu da genellikle Riss-W ürm e tekabül etmekle beraber, daha önce de belirtildiği üzere, bu bölgeledeki Strombus lu depoların 12 metreye mi, yoksa m. kıyılarına mı ait olduğu henüz kesinlikle tayin edilemem iştir. TA R TIŞM A Şimdiye kadar tektonik etkilere m aruz kalmış bir kıyının yataylığm ın bozulup, tab akaların çarpılm ası gerektiği kabul olunm aktaydı. Bu fikir şimdi tartışılm aktadır (örneğin Cotton 1963, Bloom 1967) ve onun için de Tablo 1 de ve 2 de listesi yapılmış kıyıların, yatay duruşlarına rağm en tektonik olarak yükselmiş veya alçalmış olması ihtim ali sözkonusu olabilir. Bu görüşe uygun düşen enaz iki delil ileri sürülebilir. İlk olarak, birkaç m uhtem el istisna (Egadi adası, G üney ve Doğu M allorka, İs

11 AKDENİZ VE ICARADENİZİN KUATERNER KIYILARI 215 panyanın K atalonya kıyıları) hariç, sözkonusu alanlar T ersier de tektonik hareketlerin etkisinde kalmıştır. Gerçekten, Cezayir, Güney Fransa ve Lübnan kıyılarında faylı ve çarpılmış Pliosen tabakaları vardır ve Sirenayk.a da yüksek Pleistosen kıyı çizgileri de çarpılmıştır (M c Burney ve H ey 1955, Şekil 3). İkinci olarak, Tablo 1 ve 2 de mevcut veriler göstermektedir ki, bozulm am ış kıyı seviyeleri de biryerden diğerine geniş ölçüde değişm ektedir: hiçbir belirli seviye birkaç yerden fazla noktada göze çarpm az ve çoğu da birtek noktada görülür. Diğer taraftan, belirtilmesi gereken diğer bir husus, özellikle bazı seviyelerin veya birbirine yakın bozulmamış seviye gruplarının ilgi çekici durum udur. Bu T a b lo 3 de gösterildiği gibi özellikle yüksek seviyelerde göze çarpar. Bu durum dan, erozyondan korunm a güçlüklerine rağm en, Tablo 1 ve 2 deki bütün alanlarda kıyı çizgilerinin ana hatlariyle benzer bir gelişim geçirdiği sonucu çıkarılabilir. Bütün bu alan lar geniş bir bölgeye yayıldığına göre listede verilen kıyı yükseklikleri, tektonikten çok östatik hareketleri yansıtan kuvvetli delillerdir. T ab lo m etreden yüksek ve yerinden oynam am ış kıyıların dağılış ve yükseklikleri Cezayir bölgesi İspanya K atalonya Fransız R ivierası T ürkiye H atay L übnan Kafkas kıyıları Ancak, b ü tü n yukarıdaki açıklam alar bir görüşü diğerine tercih etmeye yetm ez. Gerçekten, belirli bir sonuca erişebilmek için geniş alanlara yayılmış kıyı çizgileri arasında etkili korelasyon araçlarına sahip olmak gerekir. H alen m evcut olan kronolojik verilerin bu m aksada yeterli olduğu maalesef söylenemez. Bundan başka, bir bölge hakkındaki b ü tü n bilgiler toplanıp değerlendirilm iş olsa bile, bölgenin herhangibir yüksek kıyısının tektonik olarak bozulm am ış olduğundan em in bulunulam az. Bununla beraber halen, Akdeniz Pleistosenine ait mikrofosillerin bir korelasyon aracı olarak kullanılması hususunda gittikçe artan bir ilgi vardır ve depoların mutlakyaşlarını tayin için bazı başarılı denem eler yapılm ıştır. Bu gelişmelerin ışığı altında, Akdeniz ve

12 216 R. W. HEY K aradenizin eski kıyılarının tesbiti problem inin çözümlenme yolunda olduğu artık üm id edilebilir. T E Ş E K K Ü R I Yazar, bu yazıda faydalandığı bilgilerin sağlanmasına yardımcı olan ve yerel ayrıntılarla ilgili soruları sabırla cevaplandıranlara en içten teşekkürlerini sunm aktadır. Bunlar arasında özellikle K.W. Butzer, R. Coque, O. Erol, P. V. Fedorov, H. Fleisch, M. Gigout, G. Iaworsky, F. O ttm ann ve P. Sanlaville in adlarını saymak ister. Yazar ayrıca, yardım cı tavsiye ve tartışm aları için R.W. Fairbridge ve C.E. Stearns e çok m üteşekkirdir. Ö Z ET Akdeniz ve K aradenizin yüksek deniz seviyeleri konusunda halen m evcut b ü tü n belgeleri biraraya getirm ek için bir denem e yapılm ıştır. Bu am aca uygun olarak da bu yazıda, yerinden oynamamış kıyı izleri gözden geçirilmekte ve gerçekliği saptanmış olanların yerleri ile yüksekliklerini veren tablolar çizilmiş bulunm aktadır. Bu izlerin kronolojisi konusu da ele alınm ıştır. Sonuç olarak da eski kıyı çizgilerinin dikey tektonik hareketlerden etkilenmediğini söyleyecek kadar kesin bulgular olm adığı ileri sürülm ektedir, aslında da kronolojik veriler bugünün koşullarında uzun mesafeli bir korrelasyona olanak verm em ektedir. A ncak yaşlandırm a tekniklerinde kaydedilen gelişmeler bu güçlüğün de yakında yenilebileceği üm idini verm ektedir. REFERA NSLAR A rdel, A., in a n d ık H. (1961), Formation et évolution de la M arm ara pendant le Qiiaternaire, Rev. geogr. Inst. Univ., Istanbul, n. 7, pp A rk h a n g e lsk y A. D., a n d S tra k h o v, N.M. (1938), The geological structure and history o f the development o f the Black Sea, Akad. Nauk U.S.S.R., Moscow (in Russian; not seen). A ym é A. (1952), Le Pliocene et le Quaternaire: in Glangeaud L., Histoire géologique de la province d Alger, X IX Congr. Géol. In tern at., M onographies Régionales, sér. 1, n. 25, pp , Le Qiiaternaire littoral des environs d'a lger, Act. II Congr. panafricain préhist. pp

13 a k d e n í z v e k a r a d e n í z í n k u a t e r n e r k i y i l a r i Blanc A.G. 1942, Variazioni climatiche ed oscillazioni della linea di riva nel Mediterráneo centrale durante Vera glaciale, Geologie Meere Binnengewass., v. 5, pp B lo o m A.L. 1967, Pleistocene shorelines: a new test o f isostasy, Bull. geol. Soc. A m., v. 78, pp B o n a d o n n a F.P. 1967, Studi sul Pleistocene del L azio, III. Linee di costa lungo il litorale di Tarquinia (L azio settentrionale), Geol. R o m ana, v. 6, pp B o n ifa y E. 1965, Remarques sur le Pleistocene marin des A lpes-m aritim es, Bull. Soc. géol. F r., sér. 7, v. 7, pp B o n ifa y F. a n d M a rs P, 1959, Le Tyrrhénien dans le cadre de la chronologie quaternaire méditerranéenne, Bull. Soc. géol. F r., 7, v. 1, p p B o n ifa y E. et al. 1969, Languedoc-Provence-Côte d'a zur, IN Q U A, Livret-guide de l Excursion C 14, Biscaye Frères, Bordeaux, pp B u tzer K.W. 1964, Pleistocene geomorphology and stratigraphy o f the Costa Brava region (Catalonia), Abh. m ath.-naturw. K l. Akad. Wiss. M ainz, Jahrgang 1964, n. 1, pp B u tzer K.W. a n d C u erd a J. 1962a, Coastal stratigraphy o f southern M allorca and its implications fo r the Pleistocene chronology o f the M ed i terranean Sea, J. G eol., v. 70, pp b, Formaciones cuaternarias del litoral este de M allorca (Cany a- yam el-porto Cristo), Soc. Historia Nat. Baleares Bol, v. 7, C a sta n y G. an d O ttm a n n F. 1957, Le Quaternaire marin de la M éditerranée occidentale, Revue Géogr. phys. Géol. dyn, sér 2, v. 1, pp C o la cicch i R. 1963, Geología del Pachino (Sicilia méridionale), Geol. R om ana, v. 2, pp C otton C.A. 1963, The question o f high Pleistocene shorelines, Trans. R. Soc. N.Z., v. 2, pp D en izo t G. 1923, Contributions à l'étude du Quaternaire de France, Bull. Soc. Géol. F r., sér. 4, v. 23, pp D ep éret C. 1906, Les anciennes lignes de rivage de la française de la M éditerranée, Bull. Soc. géol. F r., sér. 4, 6, pp , E ssai de coordination chronologique des temps quaternaires, C. r. Acad. Sci, Paris, v. 166, pp

14 218 R. W. HEY E n g lish T. 1904, Eocene and later form ations surrounding the Dardanelles, O uart. J. Soc., London, v, 60, pp E rol O. 1963, A si N ehri deltasinin jeomorfolojisi ve dördüncü zaman deniz- akarsu sekilen. D ie Géomorphologie des Orontes-Deltas und der anschli- essebdeb pleistozönen Strand- ünd Flussterrassen (Provinz H atay, Türkei), A nkara Univ. Dil ve T arih Coğrafya Fak. Yay, 148, pp. 110 (in Turkish w ith G erm an sum m ary). F ed o ro v P.V. 1963a, Stratigraphy o f Qriaternary deposits on the Crimean- Caucasian coast, and certain problems in the geological history o f the Black Sea, Turdy Inst. geol. Akad. Nauk U SSR, v. 88, pp. 160 (in Russian) b, Au sujet de la corrélation entre les dépôts quaternaires du littoral bulgare de la M er Noire et les terrasses des cotes crimeenne, caucasienne et méditerranéenne, Bull. Inst. Géogr. Aead. Sci. Bulgarie, v. 7, pp (in Bulgarian w ith French sum m ary) a, Correlation o f Pleistocene shorelines o f the Black Sea, M editerranean and the A tlantic Ocean: in Grom ov V.I. et a l., Qiiatenary Period and its History, eds., N auka, Moscow, pp (in Russian with English sum m ary) b, Quaternary shorelines o f Black and Caspian Seas their possible correlation with Mediterrenean terraces, Reports V I IN Q U A Congr, v. 1, pp , The marine terraces o f the Black Sea Coast o f the Caucasus and the problem o f the most recent vertical movements, Dokl. Akad. Nauk U SSR, v. 185, pp (in Russian). F ed orov P.V., L ilien b erg D.A., an d P o p o v V.I. 1962, N ew data on the terraces o f the Bulgarian coast o f the Black Sea, Dokl. Akad. Nauk U SSR, v. 144, pp (in Russian). F leisch H. a n d G igout M. 1966, Revue du Quaternaire marin libanais, Bull. Soc. géol. Fr., sér. 7, v. 8, pp G ign ou x M. 1913, Les form ations marines pliocenes et quaternaires de l'ita lie du sud et de la Sicile, Annls Univ. Lyon, n.s., fasc. 36, pp , Pliocène et Quaternaire marins de la Méditerranée occidentale, c. r. X IX Congr. géol. In tern at., fasc. 15, pp G igou t M. 1949, Définition d'un étage oulijen, C.r. Acad. Sci., Paris, v. 229, pp. 551.

15 AKDEÎSiz VE KARADENÎZÎN KüATERNER KIYILARI , Contribution à l'étude du Qjiaternaire ancien des environs de Ténès et Cherchel (Algérie), Bull. Soc. géol. F r., sér. 6, v. pp , Nauvelles recherches sur le Quaternaire marocain et comparaisons avec l Europe, T rav. Lab. Géol. Univ. Lyon, n.s., n. 6, 158 pp. G ig o u t M., S ole S a b a ris L., an d S ole N. 1956, Sur le Qjiaternaire méditerranéen d'andalousie, C.r. Somm. Soc. géol. F r., 1955, pp Ia w o r sk y G. 1963, Quelques coupes dans les terrains quaternaires à Monaco et dans les A lpes-m aritim es, Bull. Mus. A nthrop. Préhist., M onaco, v. 10, pp , Le problème du Calabrien et du Sicilien dans les A lpes-m aritim es, C.r. Acad. Sci., Paris, v. 258, pp , Problèmes posés p a r trois gites quaternaires à N ice et à Monaco, Bull. Mus. A nthrop. Préhist., M onaco, v. 12, pp a, E xiste-t-il une raison quelconque pour lim iter le nombre des retours transgressifs de la mer quaternaire à M onaco? C.r. X V III Congr. Préhist. F r., pp b, Les grottes du Gîte des M oulins à Monaco, Bull. Mus. A nthrop. Préhist., M onaco, v. 13, pp L a m o th e L. d e 1899, N ote sur les anciennes plages et terrasses du bassin de Visser (Département d'a lger) et de quelques autres bassins de la cote algérienne, Bull. Soc. géol. F r., sér. 3, v. 27, pp , Les anciennes lignes de rivage du Sahel d'a lger et d'une partie de la côte algérienne, Mém. Soc. géol. F r., sér. 4, v. 1, mém. 6, 288 p. L u m le y H. de 1963, Les niveaux quaternaires marins de Alpes-M aritim es, Bull. Soc. géol. F r., sér. 7, v. 5, pp , Correlation o f Quaternary shorelines in meridional France with the Alpine glacial chronology, Univ. of Colorado Studies, Series in E a rth Sciences, n. 7, G laciation of the Alps, pp M a la te sta A. 1958, Terreni, faune e industrie quaternarie nell Arcipelago delle E gadi, O uaternaria, v. 4, pp M cb u rn ey C. B. M., an d H ey R. W. 1955, Prehistory and Pleistocene geology in Cyrenaican L ibya, C am bridge Univ. Press, pp O sb o rn H.F., an d R e ed s C.A. 1922, O ld and new standards o f P leistocene division in relation to the prehistory o f man in Europe, Bull. geol. Soc. Am., v. 33, pp

16 2 2 0 R. W. HEY O ttm a n n F. 1958, Les formations pliocenes et quaternaires sur le littoral corse, M ém. Soc. géol. F r., n.s., v. 37, mém. 84, pp S a n la v ille P. 1967, Sur les niveaux marins quaternaires de la région de T a- barja {Liban), Cr.. somm. Soc. géol. F r., pp , Les bas niveaux marins pleistocenes du Liban, M éditerranée, n. 3, pp S elli R. 1962, Le quaternaire marin du versant Adriatique-Ionien de la peninsule italienne, O uaternaria, v. 6, pp , The Plio-Pleistocene boundary in Italian marine sections and its relationship to continental stratigraphies, Proc. Oceanogr., v. 4, pp S la tk in e A., a n d R o h rich V. 1966, Données nouvelles sur les niveaux marins quaternaires du M on t Carmel, Israel J. E arth Sc., v. 15, pp S tea rn s C. E., an d T h u rb er D.L. 1965, TAn i - i / i n dates o f late Pleistocene marine fo ssils from the Mediterranean and Moroccan littorals, O uaternaria, v. 7, pp , T h n i - t / m dates o f late Pleistocene marine fo ssils from the M e diterranean and Moroccan littorals, Prog. Oceanogr., v. 4, pp Z e u n e r F. E. 1959, The Pleistocene Period, H utchinson and Co., L ondon, pp