İneklerde Retensiyo Sekundinarum Olgularının Etiyopatogenezisi, Postpartum Uterus Enfeksiyonlarındaki Rolü, Sağaltım ve Korunma Yöntemleri

Transkript

1 DERLEME İneklerde Retensiyo Sekundinarum Olgularının Etiyopatogenezisi, Postpartum Uterus Enfeksiyonlarındaki Rolü, Sağaltım ve Korunma Yöntemleri Dr. Cahit KALKAN, a Dr. Halis ÖCAL, a Dr. Ali RİŞVAN, a Dr. Muhterem AYDIN a a Doğum ve Jinekoloji AD, Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Elazığ Yazışma Adresi/Correspondence: Dr. Cahit KALKAN Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Doğum ve Jinekoloji AD, Elazığ, TÜRKİYE ckalkan@firat.edu.tr ÖZET Süt çü inek iş let me le rin de fer ti li te nin op ti mal dü zey de sür dü rü le bil me si, do ğum son ra sı süre cin so run suz ge çi ril me siy le ya kın dan iliş ki li dir. Do ğum son ra sı sü reç te şekil le nen re ten si yo se kundi na rum (RS) baş ta ol mak üze re, ço ğu za man RS ile iliş ki li ge li şen post par tum ute rus en fek si yon la rı, bu za ğı la ma - ge be kal ma ara lı ğı nın uza ma sı, ge be lik ba şı na to hum la ma sa yı sı nın art ma sı, in fer ti li - te ye bağ lı zo run lu sü rü den çı kar ma ora nı nın yük sel me si gi bi fer ti li te gös ter ge le ri nin kö tü leş me si - ne yol açar. RS oluş ma me ka niz ma sı tam ola rak ay dın la tı la ma mış tır an cak, çok sa yı da risk fak tö rü rol oy nar. Bun la rın ba şın da; yav ru at ma, çok lu do ğum, do ğum ön ce si hor mo nal den ge siz lik, do ğu - mun hor mon lar la baş la tıl ma sı, da ha ön ce RS ge çir me, se zar yen ame li ya tı, ölü do ğum, fe to to mi, ine ğin yaş lı ol ma sı, güç do ğum, ge be lik sü re si nin kı sa ve ya uzun ol ma sı, yav ru nun er kek ol ma sı, plasen tom la rın ol gun laş ma ma sı, mev sim ler, E vi ta mi ni ve se len yum ye ter siz li ği, den ge siz bes len me, hi po kal se mi, yav ru zar la rı nın atıl ma sı nın me ka nik ola rak en gel len me si, ka run kül yü ze yi nin nekro zu, ko ri yo nik vil li le rin öde mi, pla sen ti tis ve ko ti le do ni tis, akut pu er pe ral met ri tis, yö ne tim problem le ri, bu za ğı la ma şart la rı nın hij ye nik ol ma ma sı, stres, bru sel lo zis vb. en fek si yöz has ta lık lar ge lir. RS un te da vi si uzun yıl lar dan be ri tar tı şı lan bir ko nu dur. Pla sen ta nın el le kur ta rıl ma sı ve lo kal anti bi yo tik te da vi si yay gın ola rak kul la nı lan yön tem ler dir. An cak yav ru zar la rı nın el le kur ta rıl ma sı - nın, ya ra rın dan çok za ra rı nın ol du ğu, bu gün bir çok araş tı rı cı ta ra fın dan be lir til mek te dir. Bu ne den le RS un bi rey sel ola rak te da vi sin den çok, has ta lı ğın sü rü dü ze yin de ön len me si ne yö ne lik uy gu la ma - lar öne ril mek te dir. Bu der le me de, RS un eti yo pa to ge ne zi si, post par tum ute rus en fek si yon la rın da - ki ro lü, sa ğal tım ve ko run ma yön tem le ri hak kın da de tay lı bil gi ver mek amaç lan dı. Anah tar Ke li me ler: Sığır; tutunmuş plasenta; etiyoloji; postpartum dönem; enfeksiyon; tedavi; önleme ve kontrol ABS TRACT Ma in ta i ning the fer ti lity of da iry cow en ter pri ses in the op ti mal le vel is clo sely re la - ted to une vent ful post-par tum pe ri od. Es pe ci ally, re ta i ned pla cen ta (RS) and RS re la ted post par - tum ute ri ne in fec ti ons le ad to wor se ning of fer ti lity in di ces as in cre a sed in ter vals from cal ving to con cep ti on, in cre a se in the num ber of ser vi ces per preg nancy and in cre a se cul ling ra te. Pat ho ge - ne sis of RS is not fully elu ci da ted, but the re are many risk fac tors play ro le. Among them the most com mon ones are abor ti on, mul tip le ges ta ti on preg nancy, pre-la bor hor mo nal im ba lan ce, in duc ti - on of la bor with hor mo nes, his tory of RS, ce sa re an sec ti on, still birth, fe to tomy, ad van ced age of the cow, dysto ci a, short or long du ra ti on of preg nancy, ma le gen der of calf, im ma tu rity of pla cen to mas, se a sons, ina de qu acy of vi ta min E and se le ni um, un ba lan ced di et, hypo cal ca e mi a, mec ha ni cal obs - truc ti on, nec ro sis, ede ma to us cho ri o nic vil lus, pla sen ti tis and coty le do ni tis, acu te pu er pe ral met ri - tis, ma na ge ment prob lems, unh ygi e nic cal ving con di ti ons, stress, bru cel lo sis and si mi lar in fec ti o us di se a ses. Tre at ment of RS has be en de ba ted for many ye ars. Ma nu al re mo val of pla cen ta and lo cal an ti bi o tic tre at ment are com mon met hods of tre at ment. Ho we ver, a det ri men tal rat her than be n- e fi ci al ef fect of ma nu al re mo val of pla cen ta has be en sta ted by many in ves ti ga tors. The re fo re, herdwi de pre ven ti on stu di es are sug ges ted ins te ad of in di vi du al tre at ment of RS. The pur po se of this re vi ew is to pro vi de de ta i led in for ma ti on abo ut RS inc lu ding the eti o pat ho ge ne sis, its ro le in ute r- i ne in fec ti ons, tre at ment and pre ven ti on stra te gi es. Key Words: Cattle; retained placenta; etiology; postpartum period; infection; therapy; prevention & control Copyright 2011 by Türkiye Klinikleri Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2011;2(1):49-57 Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2011;2(1) 49

2 Cahit KALKAN ve ark. İNEKLERDE RETENSİYO SEKUNDİNARUM OLGULARININ ETİYOPATOGENEZİSİ, POSTPARTUM UTERUS... ETİ YO PA TO GE NE Zİ Sİ nek ler de yav ru zar la rı nor mal ola rak do ğum son ra - sı 6 sa at için de atı lır. Yav ru zar la rı nın 12 sa at için de atıl ma ma sı RS ola rak ta nım la nır. Yav ru zar la rı nın ay rıl ma sı ve atıl ma sı, me ka niz ma sı tam ola rak ay dın la - tı la ma mış ol mak la bir lik te, bir çok fak tö rün et ki siy le gerçek le şir. Bu fak tör le ri et ki le yen ne den ler ba zen do ğum ön ce si ba zen de do ğum son ra sı rol oy na ya rak RS un şekil len me si ne yol açar lar. An cak bu fak tör le rin tü mü her hay van ve çift lik için et ki li ol ma ya bi lir ya da tes pit et - mek çok güç tür. 1,2 RS için çok sa yı da risk fak tö rü ol du ğu bi lin mek te - dir. Bun la rın ba şın da; yav ru at ma, çok lu do ğum, do ğum ön ce si hor mo nal den ge siz lik, do ğu mun hor mon lar la başla tıl ma sı, da ha ön ce RS ge çir me, se zar yen ame li ya tı, ölü do ğum, fe to to mi, ine ğin yaş lı ol ma sı, güç do ğum, ge be - lik sü re si nin kı sa ve ya uzun ol ma sı, yav ru nun er kek olma sı, pla sen tom la rın ol gun laş ma ma sı, mev sim ler, E vi ta mi ni ve se len yum ye ter siz li ği, den ge siz bes le me, aşı - rı bes le me, hi po kal se mi, yav ru zar la rı nın atıl ma sı nın me ka nik ola rak en gel len me si, ka run kül yü ze yi nin nekro zu, ko ri yo nik vil li le rin öde mi, hi pe re mi, pla sen ti tis ve ko ti le do ni tis, akut pu er pe ral met ri tis, yö ne tim prob lem - le ri, bu za ğı la ma şart la rı nın hij ye nik ol ma ma sı, stres, bru sel lo zis, lep tos pi ro zis, vib ri yo zis, lis te ri yo zis, IBR ve di ğer en fek si yöz or ga niz ma lar la en fek te hay van lar ge - lir. 2-7 Do ğum son ra sı fe tal pla sen ta da do la şı mın dur ma sı ka run kül le rin, vil li le ri sı kış tır ma sı na ne den olur ve uterus kon trak si yon la rı da fe tal pla sen ta nın atı lı mı nı sağlar. An cak ay rıl ma, sa de ce vas kü ler bir olay la açık la na maz. Yav ru zar la rı nın ay rıl ma sı nı ay rı ca ute rus in vo lüs yo nu da uya rır. Ute rus in vo lüs yo nu kol la jen ve di ğer pro te in le rin bo zul ma sı na ne den olur. Vil li ko ri ya - lis ler ka run kül kript le rin den ay rı lır ken ilk ola rak ko ti - le do nun pro te o li tik en zim ler ce açıl ma sı ge re kir. Do ğum ön ce si pro ges te ron da mey da na ge len düş me pla sen tal ayrıl ma için ge rek li olan en zi ma tik ak ti vi te yi baş la tır. Ayrı ca ko ti le don-ka run kül yü zey sı vı la rı nın ya pış kanlı ğı nın azal ma sı pla sen ta nın atıl ma sın da anah tar ro lü oyna dı ğı ile ri sü rül mek te dir. Kol la je naz lar, kol la je nin yapış kan lı ğı nı azalt ma ye te ne ğin de dir. Do ğum sı ra sın da nor mal ola rak ko ti le don vil li le ri nin kol la jen ak ti vi te si ar tar. Kol la je nin bu ak ti vi te sin de do ğum sı ra sı sal gı la nan re lak sin önem li rol oy nar. Re lak sin, kol la jen li zi si ne ne - den ola rak pel vis li ga ment le ri nin gev şe me si ve ser vik sin yu mu şa ma sı na ne den olur. Re lak sin bu et ki le riy le birlik te ay nı za man da pla sen tom böl ge sin de ka run kül iç yü ze yin de kol la jen bo zul ma sı da ya pa rak pla sen ta ay rıl - ma sı nı sağ lar. RS olu şu mun da bu en zim le il gi li ak ti vi te - nin bo zul ma sı önem li rol oy nar. RS lu inek ler de ko ti le don lar da ki kol la je naz ak ti vi te si nin azal dı ğı, bir çok ça lış ma da bil di ril mek te dir. Ay rı ca ba zı ça lış ma lar da RS ge li şen inek le re ilk 24 sa at için de gö bek kor do nu ar te - rin den kol la je naz en jek si yo nu nun yav ru zar la rı nın atılma sı nı %85 ora nın da sağ la dı ğı nın bil di ril me si bu te o ri yi des tek le mek te dir. 3,7,8 Ge be lik sı ra sın da pla sen ta nın an ti ok si dan en zim ka pa si te sin de ki azal ma, RS un eti yo lo ji sin de rol oy na ya - bi lir. An ti ok si dan en zim ka pa si te sin de bu düş me ös tro - jen ve PGF 2 al fa üre ti min de azal ma ya, pla sen ta do ku su için de ki ara şi do nik ve li no le ik asit le rin bi ri ki mi ne ne - den ola rak RS olu şu mu na yol aça bi lir. 7 Pla sen ta nın ay rıl ma iş le mi nin sağ lık lı ola rak ger çekle şe bil me si için mut la ka ol gun laş ma sı ge re kir. Ol gun laş - ma, do ğum ön ce si 3-5 gün de olur ve en do met ri yu mun epi tel yum ka tı nın yas sı laş ma sı nı, pla sen to mun kol la je ni - zas yo nu nu, bağ do ku hüc re le rin ce su yun emil me si ve bağ do ku nun şiş me si ni içe rir. Ay rı ca inek ler de ge be li ğin 270. gü nün den son ra pla sen ta da bağ lan tı kuv ve ti ni azaltan tip I den tip II kol la je ne de ği şim olur. Ol gun laş ma sıra sın da ay rı ca hüc re le rin sa yı ve ti pin de de de ği şik lik ler olur. Pla sen ta nın ol gun laş ma sı ve ka run kül ler den ay rıl - ma sın da ay rı ca fe tal ve ma ter nal pla sen ta ara sın da ki bü - yük do ku uy gun luk komp lek si (MHC) sı nıf I önem li dir. Ol gun laş ma son ra sı ute rus ba sın cı sü rek li de ği şir ve plasen ta bağ lan tı sı za yıf lar. Yav ru at ma, çok lu do ğum, do - ğum ön ce si hor mo nal den ge siz lik ve ye ter siz lik ler, do ğu mun hor mon lar la baş la tıl ma sı, se zar yen ame li ya tı, kı sa ge be lik sü re si gi bi RS için önem li risk ka bul edi len du rum lar da, pla sen ta ol gun laş ma sı ger çek leş me di ğin den do la yı yav ru zar la rı atı la maz. 2-7 Son yıl lar da ya pı lan ça lış ma lar da pla sen ta nın atılma sı nın im mü no lo jik olay lar la ya kın iliş ki li ol du ğu bildi ril mek te dir. Ba zı araş tır ma cı lar RS u, im mü no lo jik bir bo zuk luk so nu cu or ta ya çı kan has ta lık ola rak ifa de ederler. Bu dö nem de, im mün fonk si yon la rın bas kı lan ma sı - nın ne de ni tam ola rak bi lin me mek le bir lik te, do ğum ön ce si dö nem de ener ji, vi ta min ve mi ne ral mad de alımın da azal ma, ne ga tif ener ji den ge si ve vü cut yağ la rı ve pro te in le rin mo bi li zas yo nu, ile ri ge be lik dö ne min de östro jen ve pro ges te ron da mey da na ge len önem li de ği şik - lik ler ve do ğum sı ra sın da kor ti zol dü ze yi nin aşı rı yük sel me si gi bi fak tör le rin et ki li ol du ğu sa nıl mak ta dır. RS lu inek ler de do ğum dan en az 2 haf ta ön ce nöt ro fil fonk si yo nu ve in ter lö kin-8 (IL-8) se vi ye le rin de de ği şik - ler ol du ğu bil di ril mek te dir. Yav ru zar la rı nın ay rıl ma - 50 Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2011;2(1)

3 İNEKLERDE RETENSİYO SEKUNDİNARUM OLGULARININ ETİYOPATOGENEZİSİ, POSTPARTUM UTERUS... Cahit KALKAN ve ark. sın da ke mo tak sis ve lö ko sit le rin önem li bir ro lü var dır. Özel lik le nöt ro fil le rin fa go si tik ak ti vi te sin de ki ye ter siz - lik, gö çün azal ma sı ve sü pe rok sit an yon üre ti min de düş - me, inek ler de RS un pa to ge ne zi sin de et ki li fak tör ler ara sın da ka bul edi lir. Çün kü pla sen ta nın ol gun laş ma sı, ka run kü ler alan lar da ki nöt ro fil le ri ak ti ve eden fak tör le - rin üre ti mi son ra sın da olur. Ya pı lan ça lış ma lar da ke mo - tak sis olan inek ler de RS in si den si %2.6 iken, ke mo tak sis ol ma yan lar da %35.6 bu lun muş tur. Ay rı ca lö ko sit le rin pla sen ta ay rıl ma sın da önem li rol oy na yan kol la je nin de bir kay na ğı ol du ğu bi lin mek te dir. Yi ne ça lış ma lar da IL- 8, mat riks me tal lop ro te i naz lar (MMPs) ve yav ru zar la - rı nı oluş tu ran hüc re le rin apop to zi si, do ğum son ra sı pla sen ta nın nor mal ay rıl ma sı ve atıl ma sı için önem li oldu ğu bil di ril mek te dir. Me ka niz ma sı iyi bi lin me mek le bir lik te do ğum son ra sı pla sen ta nın ay rıl ma sıy la iki çekir dek li hüc re le rin iliş ki li ol du ğu ba zı ça lış ma lar da be lirtil mek te dir. 1-5,7,9 Be ta ka ro ten, E vi ta mi ni, se len yum ve krom, im - mün sis tem le ya kın iliş ki li dir ve ye ter siz lik le rin de RS insi den si art mak ta dır. E vi ta mi ni ve se len yu mun pla sen ta bağ lan tı la rın da ke mo tak sis ve lö ko sit sa yı la rı nı ar tı ra rak yav ru zar la rı nın nor mal atı lı mı na yar dım et ti ği, do ku la - rı ok si da tif ha sar dan ko ru duk la rı be lir til mek te dir. E vita mi ni, nöt ro fil ler de ki üro ki naz plas mi no jen re sep tör bağ la yı cı la rı nı ar tı ra rak, ke mo tak si si hız lan dı rır. IL 1 üre ti mi, MHC I ve II mo le kül le ri ta ra fın dan an ti jen sunu mun art ma sı, E vi ta mi ni nin kan mak ro faj dü ze yi ni artır ma sıy la il gi li dir. Ge be li ğin son 2 haf ta sın da E vi ta mi ni nin kan kon san tras yo nu nun düş me siy le bir lik - te sü pe rok sit üre ti min de ve nöt ro fil fonk si yon la rın da ki azal ma ya bağ lı ola rak im mün sis te min en fek si yon la ra kar şı koy ma gü cün de de bir dü şüş olur. 7,10,11 Se len yum an ti ok si dan bir mad de dir ve glu tat yon pe rok si daz en zim ai le si için ge rek li kom pe nent ler den bi ri dir. Bu en zim ler hid ro jen pe rok sit ve li pit hid ro pe rok sit le ri yı kım lar. Selen yum ek sik li ğin de, kan ve süt nöt ro fil le ri nin bak te ri - le ri fa go si te et me ye te ne ği aza lır, nöt ro fil ve en do tel hüc re le ri ara sın da sı kı ya pış ma lar olu şa rak, nöt ro fil le rin en fek si yon böl ge si ne gö çü en gel le nir. Kan se len yum düze yi, nöt ro fil adez yo nu ve hüc re sel im mü ni te üze ri ne et ki et mek te dir. Se len yum ek sik li ği olan inek ler de lenfo sit ce va bı bo zu lur. Bu du rum 5-li po ok si je naz yo lu ile len fo sit le rin ara şi do nik asit ok si das yo nu nu de ğiş tir me - sin den kay nak la nır. RS şekil le nen inek ler de ma ter nal ve fe tal do ku lar da glu tat yon pe rok si daz ak ti vi te si, RS şekil - len me miş inek ler den da ha dü şük tür. 10 E vi ta mi ni ve se len yu mun, im mün sis tem üze ri ne olan et ki le ri, do ğum sa yı sı, ırk, ba rın dır ma şek li, ras yon - da bu lu nan di ğer be sin mad de le ri, hay va nın bes len me dü ze yi, ve ri liş yo lu, te da vi ön ce si kan E vi ta mi ni dü ze - yi ne bağ lı ola rak de ği şe bi lir Ute rus kon trak si yon la rı yav ru zar la rı nın hem ayrıl ma sı hem de atıl ma sın da rol oy nar. Do ğum son ra sı kon trak si yon lar ute rus in vo lüs yo nu nu ça buk laş tı rır ken ay nı za man da ko ti le don la rın, ka run kül ler den ay rıl ma - sı nı ko lay laş tı rır. An cak son yıl lar da ya pı lan ça lış ma lar - da ute rus ato ni si nin RS a ne den ol ma dı ğı dü şün ce si son de re ce yay gın dır. RS un ne den le ri ara sın da ute rus atoni si nin %1 den da ha az yer tut tu ğu bil di ril mek te dir. Hipo kal se mi ile RS ara sın da ki iliş ki sa de ce ute rus mo ti li te siy le sı nır lı de ğil dir. Kal si yum, ute rus kon trak si - yon la rı dı şın da yav ru zar la rı nın ay rıl ma sı ve atıl ma sı için en baş ta ge len fak tör ler den sa yı lan im mün sis te min sağlık lı ça lış ma sı ve kol la je naz ak ti vi te si için de mut lak gerek li dir. 2,3,5,7 Yav ru zar la rı nın atıl ma me ka niz ma sı nı açık lar ken ve ya RS için risk fak tör le rin de söz eder ken hor mon la rı bu nun dı şın da tut mak müm kün de ğil dir. Di ğer bir deyiş le, do ğum ön ce si hor mo nal ye ter siz lik ler, do ğum sonra sı RS oluş ma sın da et ki li dir. Pro ges te ron, ute rus kol la je na zı nı in hi be ede rek ute rus in vo lüs yo nu nu ya vaşla tır. Dek sa me ta zon, inek ler de ko ti le don do ku sun dan pro ges te ron sal gı sı nı ve kul la nı mı nı ar tı rır. Bu du rum, ko ti le don kol le je na zı nın do ğum son ra sı sal gı sı nın blo ke edil me si ne yol aça bi lir. Glu ko kor ti ko it le rin kol la je naz ak ti vi te si üze rin de di rek in hi bi tör et ki si var dır. Re lak - sin ise muh te me len kol la je naz ak ti vi te si ni des tek le ye rek ve dek sa me ta zo nun in hi bi tör et ki si ni ön le ye rek yav ru zar la rı nın atı lı mı nı ko lay laş tı rır. Ös tro je nin, do ğum önce si 6. gün den iti ba ren se vi ye si nin art ma sı pla sen ta nın ol gun laş ma sı için ge rek li ol du ğu ile ri sü rül mek te dir. 3,7,13 Pros tag lan din ler, pla sen ta nın atıl ma sın da önem li rol oy nar lar. Bu ra dan ha re ket le ya pı lan bir çok ça lış ma - da RS lu hay van lar da pe ri fe ral pros tag lan din me ta bo lit - le ri araş tı rıl mış tır. Ya pı lan bir ça lış ma da ute rus ven le rin de PGF 2 al fa nın PGE 2 ye ora nı, RS lu hay van - lar da da ha yük sek bu lun muş tur. RS şekil len miş hay van - lar da pla sen tom la rın da ha faz la PGE 2 üret ti ği bil di ril mek te dir. Do ğum ön ce si PGF 2 al fa ve kor ti zol me ta bo lit le rin de ki ar tı şın, inek ler de RS un oluş ma sın da rol oy na ya bi le ce ği ile ri sü rül mek te dir. 2,3 İnek ler de do ğum ön ce si ne ga tif ener ji den ge si, RS ile çok ya kın iliş ki li dir. İnek ler de do ğum ön ce si ne ga tif ener ji den ge si nin faz la ol ma sı, es ter leş me miş yağ asit le - ri nin (NE FA) yük sel me si ne, bu nun da E vi ta mi ni konsan tras yo nu nu dü şü re rek RS ris ki nin %80 art ma sı na se bep ol du ğu tes pit edil miş tir. Ay rı ca şid det li ne ga tif Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2011;2(1) 51

4 Cahit KALKAN ve ark. İNEKLERDE RETENSİYO SEKUNDİNARUM OLGULARININ ETİYOPATOGENEZİSİ, POSTPARTUM UTERUS... ener ji den ge si, im mün sis te mi bo za rak RS a yol aça bi - lir. 4,5 Ko les te rol ve yağ asit le ri nin yük sek se rum kon san - tras yon la rı RS ih ti ma li nin art ma sıy la iliş ki li ol du ğu bil di ril mek te dir. Do ğum ön ce si haf ta, ko les te rol ve yağ asit le ri nin se rum kon san tras yo nun da ki her 0.1mmol/l lik ar tı şın RS ih ti ma li ni %5 ar tır dı ğı bil di ril - mek te dir. 32 Do ğum sı ra sın da olu şan ute rus trav ma la rı nın RS için pre dis po ze bir fak tör ol du ğu bi lin mek te dir. Trav ma böl ge sin de ki mast hüc re le rin sa yı sı nın art ma sıy la he pa - rin sal gı sı ar tar. He pa rin sal gı sı, kol la je naz ve kol la je ni in hi be ede rek ute rus in vo lüs yo nu nu ge cik ti rir ve so nuç - ta RS a ne den ola bi lir. Ute rus trav ma sı, ay nı za man da ko ti le don - ka run kül bağ lan tı sın da ay rıl ma yı bo za bi len ko ri yo nik vil li le rin öde mi ne ne den olur. Ödem li vil li ler ise kript ler den ko lay ca ay rı la maz lar. Yi ne me ka nik engel len me ve ya do ğu mun ge cik me si gi bi du rum lar ka runkül ve ko ti le don da ödem şekil len me si ne yol açar lar. 3,7 Pla sen tom bağ lan tı la rı nın sı kı ol du ğu ka run kül ve ko ti le don vil li le rin ara sın da ka na ma la rın ol ma sı du ru - mun da nek roz ge li şir. Bu du rum, ge nel lik le do ğum önce si şekil le nen ge nel has ta lık lar kay nak lı dır. 2 Pla sen ti tis ve ko ti le do ni tis, bru e sel lo zis gi bi en fek - si yon has ta lık lar la il gi li bir du rum olup pla sen ta nın gevşe me si ni ön ler. Ay rı ca hay van la rın do ğum yap tı ğı ye rin hij ye nik ol ma dı ğı du rum lar da A. pyo ge nes et ken le ri geni tal ka na la gi re rek met ri tis le bir lik te RS a da ne den olur. 2 POST PAR TUM UTE RUS EN FEK Sİ YON LA RIN DA Kİ RO LÜ Post par tum dö nem de ute rus en fek si yon la rı na se bep olan fak tör le rin ba şın da RS gel mek te dir. RS ve bu na bağ lı olarak or ta ya çı kan post par tum ute rus en fek si yon la rı, inekler de subk li nik en do met ri tis le rin ora nı nı da ar tır makta dır. Bu na bağ lı ola rak iş let me ler de re pe at bre e der hayvan sa yı sı ço ğal mak ta ve üre me per for man sı da düş mekte dir. 14 İnek ler de do ğum son ra sı ute rus ta ki bak te ri var lı ğı, ute rus içe ri ği nin (loş ya) ak tif ute rus kon trak si yon la rıy - la me ka nik ola rak uzak laş tı rıl ma sı, mu kus sek res yo nu, hu mo ral ve hüc re sel ba ğı şık lık fak tör le ri gi bi ute ru sun sa vun ma bi le şen le ri sa ye sin de eli mi ne edi lir. 20 Ute rus - tan loş ya nın ge re ği gi bi uzak laş tı rı la ma ma sı E. co li ve di - ğer ko li form la rın aşı rı ço ğal ma la rı ve bu na bağ lı ola rak loş ya da en do tok sin ve li po po li sak ka rit (LPS) mik ta rı nın art ma sıy la so nuç la nır. Bu en do tok sin ler ko li form la rın önem li vi ru lens fak tör ler dir ve RS ye bağ lı komp li kas - yon la rın oluş ma sı na yol açar lar. E. co li ve di ğer ko li - form la rın aşı rı ço ğal ma la rı, iler le yen do ğum son ra sı süreç te A. pyo ge nes ve gram ne ga tif ana e rob la rın ute rus en fek si yo nu oluş tur ma la rı na uy gun ze min ha zır - lar. 33,34 RS şekil le nen inek ler de, do ğum dan he men son ra - ki gün ler de, loş ya da ki E. co li sa yı sı ve LPS/en do tok sin kon san tras yo nu sağ lık lı inek ler den da ha yük sek tir. 33 Bu ne den le, RS şekil le nen inek ler de post par tum dö ne min da ha son ra ki gün le rin de A. pyo ge nes ve gram ne ga tif ana e rob mik ro or ga niz ma lar ta ra fın dan ute rus en fek si - yo nu oluş tu rul ma sı çok da ha ola sı dır. Post par tum ute rus en fek si yon la rı nın şekil len me - sin de en önem li so rum lu mik ro or ga niz ma lar dan bi ri olan A. pyo ge nes suş la rı ko les te rol ba ğım lı si to li zin ve pi yo li zin ola rak ad lan dı rı lan vi ru lent fak tör ler açı ğa çıka rır lar. A. pyo ge nes in pri mer vü rü lent fak tö rü güç lü ek tra sel lü ler tok sin olan pi yo li zin dir. Pi yo li zin, PMN hüc re ler ve mak ro faj la rı da kap sa yan bir çok hüc re ti pi için si to li tik tir. Pi yo li zin ve ben ze ri tok sin ler si to li tik etki le ri ni ökar yo tik hüc re zar la rın da bü yük por lar oluş tu - ra rak ya par lar. Pi yo li zi nin in vit ro or tam da da en do met ri yu mun epi tel yal ve stro mal hüc re le ri ni ça bu - cak öl dür dü ğü gö rül müş tür. 15,35 RS şekil le nen inek ler de ko les te rol den zen gin nek ro tik do ku ar tık la rı içe ren uterus or ta mı A. pyo ge nes e bağ lı ute rus en fek si yon la rı nın ge liş me si için ol duk ça önem li dir. Ge nel ola rak ute ru sa ula şan mik ro or ga niz ma la rın en fek si yon oluş tu ra bil me si için, bu laş ma yı iz le ye rek mu ko za ya tu tun ma sı, epi tel yu ma pe net re ol ma sı ve ya ko lo ni oluş tur ma sı ve has ta lı ğa yol açan ba zı bak te ri yel tok sin ve en zim gi bi ürün le ri üret me si ge re kir. 34,36 Postpar tum sü reç te ute rus ta en fek si yon ge li şi mi ute ru sa ulaşan bak te ri le rin tü rü ve sa yı sıy la hay va nın di ren ci ara sın da ki den ge ye bağ lı dır. Do ğum ön ce si 3 haf ta ve do - ğum son ra sı 3 haf ta lık sü reç te nöt ro fil le rin fonk si yo nu, mi to jen sti mü las yo na len fo sit tep ki si, an ti kor ya nı tı ve hüc re ler ta ra fın dan si to kin üre ti mi gi bi im mün sis tem le il gi li bi le şen ler de de ğiş me ler olur ve im mün fa a li yet ler kıs men bas kı la nır. 10,15,20 Do ğum ön ce si sü reç te, im mü ni - te nin za yıf la ma sı ne de niy le za ten en fek si yon ge li şi mi ne pre dis po ze olan hay van da, ölü do ğum, ikiz do ğum ve RS gi bi bo zuk luk lar şekil len di ğin de, ute rus ta ki bak te ri ler ile im mün sis tem ara sın da ki den ge, bak te ri le hi ne bo zu - lur. 15,16,34,36,37 Post par tum dö nem de ute rus ta ki pa to jen bak te ri sa yı sı faz la ve ute ru sun sa vun ma sı bun lar la baş ede mez se hay va nın ha ya tı nı teh dit eden cid di ute rus enfek si yon la rı ge li şir. 20,37 RS, ute rus en fek si yon la rı için en önem li risk faktör le rin den bi ri ol du ğu, bir çok ça lış ma da vur gu lan mak - 52 Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2011;2(1)

5 İNEKLERDE RETENSİYO SEKUNDİNARUM OLGULARININ ETİYOPATOGENEZİSİ, POSTPARTUM UTERUS... Cahit KALKAN ve ark. ta dır. 5,6,14-18 RS şekil le nen inek ler de yav ru za rı par ça la rı ve nek ro tik do ku ar tık la rı içe ren loş ya, bak te ri le rin üreme si için uy gun or tam oluş tu rur ken; di ğer ta raf tan özellik le yav ru zar la rı nın el le uzak laş tı rıl ma sı gi ri şim le rin de, ute rus ta olu şan trav ma lar da bak te ri le rin in vaz yo nu nu ko lay laş tı rır. 15 Ay rı ca, ute rus sa vun ma sı nın en önem li bi le şen le rin den olan, po li mor fo nük le er hüc re ler (PMN) ve di ğer lö ko sit ler ta ra fın dan ger çek leş ti ri len fa go si toz, RS şekil le nen inek ler de azal mak ta dır. 18 Özel lik le nöt ro - fil ler ce ger çek leş ti ri len nons pe si fik fa go si toz ute rus savun ma sı için ol duk ça önem li dir. 5,19 Çün kü nöt ro fil ler pe ri fe ral do la şım dan ute rus lü me ni ne en er ken ge len fago si tik hüc re ler dir. 16 RS lu hay van lar da te da vi ama cıy la yav ru zar la rı nı el le uzak laş tır ma gi ri şim le ri ve ute rus içi uy gu la nan ba - zı an ti sep tik ve ya an ti bi yo tik ler, lö ko sit le rin fa go si tik ak ti vi te si ni bir kaç gün in hi be ede bi lir. 20 Bu ne den le konser va tif te da vi ile kar şı laş tı rıl dı ğın da el le yav ru zar la rı - nın uzak laş tı rıl ma sı, da ha sık ve da ha şid det li ute rus en fek si yon la rı na ne den ola bi lir. Bu nun ne de ni yav ru zar la rı nın el le uzak laş tı rıl ma sı sı ra sın da en do met ri yum - da olu şan ha sar ve ute rus ta ki lö ko sit le rin fa go si tik ak ti - vi te le ri nin bas kı lan ma sı dır. 7,20,28 Ay rı ca yav ru zar la rı nı ta ma men uzak laş tır mak ço ğu za man zor dur. Bu se bep le ka lan nek ro tik kı sım lar za ten kıs men ha sar gör müş endo met ri yum dan, bak te ri le rin in vaz yo nu na yar dım eder. El le yav ru zar la rı uzak laş tı rı lan ol gu lar da, nek ros ko pik mu a ye ne ler de ute rus ta ka na ma, he ma tom, vas kü ler trom boz ve yav ru zar la rı ta ma men uzak laş tı rıl dı ğı dü şü - nü len ol gu lar da bi le mak ro ve ya mik ro ko ti le don par ça - la rı nın bu lun du ğu bil di ril mek te dir. 7 Do ğum son ra sı 3. haf ta da, yav ru zar la rı el le uzak laş tı rı lan RS lu inek le rin ute rus la rı nın ta ma mın da pa to jen bak te ri bu lun ma sı na kar şın, el le uzak laş tı rıl ma yan lar da bu oran %37 ler düze yin de ol ma sı, 7 el le yav ru zar la rı uzak laş tı rı lan hay vanla rın post par tum ute rus en fek si yon la rı için risk al tın da ol du ğu nu gös ter me si ba kı mın dan çar pı cı dır. SAĞALTIM Süt çü inek ler de RS un te da vi si uzun yıl lar dan be ri tar tı - şı lan bir ko nu dur. Yav ru zar la rı nın el le kur ta rıl ma sı ve lo kal an ti bi yo tik uy gu la ma sı, RS un te da vi sin de yay gın ola rak kul la nı lan bir yön tem dir. 2,21 Her ne ka dar gün cel ve ri ler, yav ru zar la rı nın el le kur ta rıl ma sı nın, ya ra rın dan çok za ra rı nın ol du ğu nu be lirt se de ha len sa ha da en yaygın ola rak kul la nı lan yön tem dir. Bu yön tem hay van da - ki kö tü gö rün tü nün, ahır da ki pis ko ku nun or ta dan kal dı rıl ma sı ve ahır hij ye ni için ge rek li gi bi gö rün se de bir çok so ru nu da be ra be rin de ge tir mek te dir. Ay rı ca el - le kur tar ma es na sın da ne ka dar dik kat li olu nur sa olunsun yav ru zar la rı nın tüm par ça la rı nın ute rus tan te miz - le ne me di ği ve bu du ru mun da ve re ce ği za ra rın yav ru zar la rı nın ta ma mı nın ute rus ta kal ma sın dan fark lı ol ma - ya ca ğı da ile ri sü rül mek te dir. RS un lo kal te da vi si ile ilgi li ola rak rek tal yol la ute rus ma saj la rı ve ute rus ir ri gas yon la rı gi bi uy gu la ma la ra da baş vu rul mak ta dır. 5,22 RS te da vi sin de an ti bi yo tik kul la nı mı ile il gi li ya pı - lan ça lış ma lar da bir bi riy le çe li şen so nuç lar el de edil miş - tir. Post par tum met ri tis RS un en yay gın komp li kasyo nu dur. Bu ne den le RS lu hay van lar da hem te da vi edi - ci hem de ko ru yu cu amaç la an ti bi yo tik ler kul la nıl mak - ta dır. An cak bu uy gu la ma la rın da ba zen fer ti li te üze ri ne olum suz et ki le ri var dır. Ute rus içi uy gu la ma la rın ute ru - sun sa vun ma me ka niz ma la rı na za rar ver di ği ve bu tür uy gu la ma lar son ra sı fer ti li te nin olum suz et ki len di ği bilin mek te dir. 22,23 Ya pı lan bir ça lış ma da RS lu ve kli nik met ri tis li inek le re 2 haf ta sü rey le ute rus içi ne haf ta da iki kez 5 gr klor tet ra sik lin uy gu lan mış ve so nuç ta ilk tohum la ma da ki ge be lik oran la rı nın, uy gu la ma ya pıl ma yan hay van lar dan fark lı ol ma dı ğı bu lun muş tur. 24 De ği şik çalış ma lar da, ute rus en fek si yon la rı na bağ lı ola rak vü cut sıcak lı ğı nın yük sel me si RS lu hay van lar da sis te mik an ti bi yo tik uy gu la ma sı için bir kri ter ola rak ile ri sü rül - mek te dir. 23,25-29 Zi ra ate şi yük sek met ri tis le komp li ke RS va ka la rı, ölüm cül ola bi len akut sep tik met ri tis le re dö nüşe bil mek te ve rep ro dük tif per for man sı olum suz et ki le - ye bil mek te dir. 24 RS lu inek ler de vü cut sı cak lı ğı nın yük sel di ği du rum lar da lo kal te da vi uy gu la mak sı zın sefti o fur gi bi se fa los po rin gru bu bir an ti bi yo ti ğin sis te mik ola rak uy gu lan ma sı, te da vi stra te ji si ola rak bir çok ça lış - ma da tav si ye edil miş tir. 23,26,27,29 Yi ne ko ru yu cu amaç la RS lu hay van la ra sis te mik an ti bi yo tik uy gu la ma sı nın met ri tis oluş ma ris ki ni azalt tı ğı bil di ri lir ken, 29 böy le bir uy gu la ma nın rep ro dük tif per for man sı olum lu yön de etki le me di ği de ile ri sü rül mek te dir. 27 Di ğer te da vi yön tem le ri ne des tek ol mak ama cıy la ya da tek baş la rı na RS u te da vi et mek için ok si to sin ve PGF 2 al fa kul la nı mı na baş vu rul mak ta dır. Bu hor mon lar ute rus kon trak si yon la rı nı ar tır mak su re tiy le et ki le ri ni gös ter mek te dir ler. 2 Özel lik le ok si to si nin, ös tro je nik et ki - ye ih ti yaç duy ma sın dan do la yı do ğum son ra sı ilk sa at için de uy gu la ma zo run lu lu ğu RS un te da vi sin de ki et kin li ği ni azalt mak ta dır. 30 Yi ne RS un ute rus ta ne den ol du ğu yan gı be lir ti le ri ni azalt mak için bir yan gı me ta - bol ti olan pros tag lan din le rin sen te zi nin nons te ro id an ti - inf lam ma tu ar ilaç lar kul la nı la rak in hi be edil me si ne ve bu uy gu la ma nın an ti bi yo tik ler le kom bi ne edil me si ne yö ne lik ça lış ma lar da ya pıl mış tır. 31 An cak se zar yen ame- Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2011;2(1) 53