* Fatih Üniversitesi, BF Ö retim Üyesi. 1

Transkript

1 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar Prof. Dr. Vildan SER N* Girifl Bu çal flman n amac yabanc sermaye girifllerinin Kazakistan n ekonomik büyümesine ve makroekonomik istikrar na etkilerini incelemektir. lk olarak, dünyada ve Orta Asya da do rudan yabanc sermaye yat r mlar ndaki (DYSY) son geliflmeler de erlendirilecektir. Daha sonra do rudan yabanc sermaye ve ekonomik büyüme aras ndaki iliflki araflt r lacakt r. 1. Orta Asya ya Giren Yabanc Sermaye Yat r mlar nda Son Geliflmeler Son üç y lda dünyada görülen çok zay f ekonomik büyüme, düflen borsa ve özellefltirme alan nda pek çok ülkede görülen yavafllama dünyada yabanc sermaye girifllerini genel olarak azaltm flt r 1. Global yabanc sermaye girifllerindeki düflüfl 2001 y l nda %41, 2002 y l nda %17, 2003 y l nda ise %18 olmufltur. Özellikle geliflmifl ülkelerdeki düflüfl 2003 y l nda dünya ortalamas n n çok daha üstünde olmufl ve do rudan yabanc sermaye yat r mlar (DYSY) %25 azalm flt r. Geliflmifl ülkeler içinde bilhassa Amerika Birleflik Devletleri nde DYSY giriflleri 2003 y l nda %53 azalarak, son on iki y l n en düflük seviyesine ulaflm flt r 2. Bu dramatik azal flta 11 Eylül 2001 tarihinde kiz Kuleler de meydana gelen hadise önemli bir rol oynam flt r. Buna karfl l k geliflmekte olan ülkelerde DYSY giriflleri 2002 y l nda 158 milyar dolar iken 2003 y l nda %9 artarak, 172 milyar dolara yükselmifltir. Geliflmekte olan ülkelere giren DYSY nda 1980 ortalar na göre iki misli art fl görülmüfltür. Bununla birlikte bu grup içinde baz ülkelerde azalma görülürken baz lar nda da art fl gözlenmifltir. Afrika, Asya ve Pasifik ülkelerinde art fl görülürken, Latin Amerika ya giren DYSY nda düflüfl gözlenmifltir. Orta ve Do u Avrupa ülkelerinde genel olarak 2003 y l nda DYSY 31 milyar dolardan 21 milyar dolara düflmüfltür. Bu ülkelerden on tanesinde girifller artarken 9 tanesinde * Fatih Üniversitesi, BF Ö retim Üyesi. 1 UNCTAD, World Investment Report 2004, New York, 2004, s. xvii. 2 a.e.

2 62 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar azalma görülmüfltür. Bunlar aras nda Rusya Federasyonu da vard r. DYSY giriflleri 2003 y l nda 3,5 milyar dolardan 1 milyar dolara düflmüfltür. Global olarak DYSY nda görülen azal fla karfl l k Orta Asya ülkelerine 2003 y l nda DYSY giriflleri, Tablo 1 de detayl bir flekilde görüldü ü gibi, %33 oran nda artm flt r. Bu ülkelerde özellikle altyap sektörlerine büyük oranda sermaye giriflleri olmufltur. Yabanc sermaye rejimlerinin liberalleflmesi bu art fla katk da bulunmufltur y l nda yabanc sermaye girifllerini etkileyen kanun ve düzenlemelerde 366 de iflme olmufltur. Bunun 220 si daha liberal yap yla, 86 s ikili yat r m anlaflmalar yla, 60 tanesi de çifte vergilendirme anlaflmalar yla ilgilidir 3. Tablo 1. Orta Asya da DYSY Girifl ve Ç k fllar (Milyon dolar) Kaynak: : UNCTAD, World Investment Report, 2003 ve 2004 Y llar, 3 a.e., s.xx.

3 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 63 Tablo 2. Orta Asya da DYSY n n Kümülatif De erleri (Milyon Dolar) Kaynak: : UNCTAD, World Investment Report, 2003 ve 2004 Y llar, y llar aras nda Orta Asya ya giren DYSY 376 milyon dolardan 6,1 milyar dolara ç km flt r. Çokuluslu flirketlerin bu bölgeye yönelmelerinin en önemli sebebi Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan daki petrol ve gaz sektörü ile di er bölgelerde, özellikle K rg zistan da bulunan alt n madenidir. Tablo 2 de görüldü ü gibi, döneminde Orta Asya ya giren DYSY n n kümülatif de eri 3,9 milyar dolardan 31 milyar dolara ç km flt r. DYSY ç k fllar n n kümülatif hacmi ise üç misli artm flt r. 2. Yabanc Sermaye Girifli Aç s ndan Orta Asya Ülkeleri çinde Kazakistan n Yeri Bu k s mda Kazakistan n Orta Asya ülkeleri içerisinde göreceli yerini görebilmek için UNCTAD taraf ndan haz rlanan do rudan yabanc sermaye yat r mlar performans indeksinden yararlan lm flt r. DYSY performans indeksi do rudan yabanc sermaye girifli olan ülkeleri dünyadaki göreceli durumlar na göre s ralamaktad r. Bu oran n 1 in üstünde olmas ülkeye ekonomik geniflli ine oranla daha fazla DYSY girifli oldu unu, 1 in alt nda olmas ise o dönemde yabanc yat r mc lar n o ülkeye yat r mlar n azaltt n gösterir. UNC- TAD n DYSY girifli performans indeksine 4 göre, 2003 y l nda 0.92 ile geliflmifl ülkeler en kötü performansa sahiptir. En iyi performans ise 4.49 ile Orta Asya göstermifltir. Bu indekste görülen ani art fl n nedeni petrol ve gaz kay- 4 UNCTAD do rudan yabanc sermaye yat r mlar performans indeksi, ülkeleri göreceli olarak büyüklüklerine göre ald klar DYSY girifllerine göre s ralar. Ülkenin global DYSY girifli içindeki pay n n, ülkenin global gayri safi üretim içindeki pay na bölümüyle UNCTAD taraf ndan hesaplanan bir orand r.

4 64 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar naklar na yönelen yabanc sermaye yat r mlar d r döneminde 7.35 ile Pasifik ülkeleri birinci s radayd y l ndan itibaren ilk s ray Orta Asya almaya bafllam flt r döneminde 2.26 olan indeks de eri y l nda 4.49 a ç km flt r 5. kinci en iyi performans Do u ve Güneydo u Asya ülkeleri göstermifltir. Orta ve Do u Avrupa ülkeleri 1.35 ile ikinci s radad r. Geliflmifl ülkeler aras nda ise Kuzey Amerika 0.45 ve di er geliflmifl ülkelerden Japonya ve Avustralya 0.21 ile en kötü durumdad r. Bütün geliflmifl ülkeler ise döneminde ilerleme göstermifllerdir. Geliflmifl ülkelerde yaflanan k smi durgunluk geliflmekte olan ülkelere DYSY girifllerini h zland rm flt r döneminde 140 ülke aras nda DYSY performans indeksine göre yap lan ülke s ralamas nda Azerbaycan 3., Kazakistan 8., Tacikistan 82., Özbekistan 113., K rg zistan ise 115. s rada yer almaktad r. Geliflmifl ülkeler aras nda Belçika ve Lüksemburg 1. s rada yer almaktad r. Azerbaycan döneminde 35. s rada iken döneminde 13. s rada yer alarak h zl bir geliflme göstermifl ve döneminde üçüncü s raya yükselmifltir. Petrol ve gaz sektörlerine yönelen yabanc sermaye yat r mlar bu s ralamay de ifltirmifltir. Kazakistan döneminde 15. s rada iken 8. s raya yükselmifltir. Di er Orta Asya ülkeleri ise arka s ralarda yer almaktad r. Daha önceki dönemde 93. s rada olan Tacikistan 83. s raya yükselerek bir geliflme göstermesine ra men, Özbekistan ve K rg zistan da gerileme görülmüfltür. Özbekistan 84. s radan 113. s raya düflerken, K rg zistan 107. s radan 113. s raya gerilemifltir. K saca, geçen 7 y ll k dönemde ( den e dek) Azerbaycan ve Kazakistan DYSY performans indeksinde kazananlar aras nda yer al rken, Özbekistan ve K rg zistan kaybedenler aras nda yer almaktad r. Tacikistan ise nisbi olarak ilerleme kaydetmifltir. Kazakistan ba ms zl ktan sonra pek çok reformlar gerçeklefltirmifltir. Hükümet ekonomiyi istikrara kavuflturduktan sonra finans sektörünü serbestlefltirmifl, piyasa tabanl ekonomik reformlar arac l ile kamu sektörünü yeniden yap land rm flt r. Kazakistan n do al kaynaklar ve özellikle petrol yabanc sermaye girifllerinde etkili bir faktör olmufltur. Dünya Bankas raporlar nda Kazakistan ekonomisinin geliflmesinde enerji sektörünün öncelikli oldu- u ifade edilmektedir. Bafllang çta yap lan araflt rmalarda Kazakistan n yap - sal dönüflümünü sa lamak için 60 milyar dolar yabanc sermayeye ihtiyac oldu u belirtilmifltir. Bunun üzerine, 1993 ten bafllayarak Kazakistan yabanc yat r mc larla iflbirli ine gitmifl ve bu çerçevede Kazakistan Yat r m Ajans kurulmufltur. Bu kuruluflun ana görevleri özel yat r m projelerini desteklemek, Yabanc Yat r mc lar Konseyi arac l ile diyaloglar kurmak, yat r m konfe- 5 Ayr nt l bilgi için bkz: UNCTAD, World Investment Report 2004, Tablo 1.4.

5 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 65 rans ve seminerleri düzenlemektir. kili anlaflmalar ile yat r m n teflviki ve karfl l kl korunmas sa lanm fl, bunlar n neticeleri h zla görülmeye bafllanm flt r döneminde DYSY girifli %37 artm flt r. Bu oran ayn dönem %32 olan ithalat art fl ndan daha fazlad r. Bu da yabanc sermaye yat r m girifllerindeki art fl n makine ve teçhizat ithalat talebini h zland rd n göstermektedir. Sonuç olarak geliflmifl ülkeler di er ülkelere oranla Kazakistan a daha fazla yat r m yapm fllard r. DYSY stoklar içinde Avrupa Birli i nin pay %20, ABD nin pay %29, Japonya, Güney Kore, Çin ve di er Güneydo u Asya ülkelerinin pay %29, Türkiye nin pay %5 tir. 3. Kazakistan da Do rudan Yabanc Sermaye Yat r mlar ve Büyüme Do rudan yabanc sermaye yat r mlar, özellikle yat r mlar için yeterince kayna olmayan geliflmekte olan ülkeler için önemli bir kaynakt r. DYSY genel olarak kaynaklar n kullan m ndaki verimlili i art rarak büyümeyi h zland r r. Yabanc sermaye girifli ile ortaya ç kan ölçek ekonomileri ve yüksek teknolojiler toplam verimlili in artmas na ve maliyetlerin düflmesine neden olur. Ayr ca, yabanc sermaye beraberinde ürün gelifltirmeyi sa lar, yeni da t m kanallar n devreye sokar. Çokuluslu flirketler yatay veya dikey entegrasyonlar tarz nda örgütlenerek maliyetleri minimuma indirirken, kârlar maksimuma ç kar rlar. Döviz kurlar ndaki yükselme yabanc firmalar n kârlar n tekrar yat r ma dönüfltürmelerine ve sermaye piyasalar ndan daha kolay borçlanmalar - na yard mc olur. Bütün bunlar ise büyümeyi h zland r r. DYSY n n geliflmekte olan ülkelerin büyümesine etkisi konusunda farkl görüfller vard r. Bir grup DYSY n n ekonomik büyüme üzerinde pozitif etkisi oldu unu ifade ederken, di erleri negatif etkisi oldu unu söylerler. Burada bu konuda yap lan çal flmalardan baz lar n n sonuçlar üzerinde durulacakt r. Mesela, Bala Subramasyon ve Salisu (1996) DYSY ve büyüme üzerindeki iliflkiyi 1970 ve 1985 aras nda ithal ikamesine ve ihracat teflvikine dayal kalk nma stratejileri uygulayan ülkeler için çapraz veriler kullanarak analiz etmifller. DYSY n n ihracat teflvik eden modellerde olumlu etki yapt sonucuna var lm flt r. Borenzstein De Gregorio (1996) DYSY n n ekonomik büyümeye katk s n n ancak ileri teknolojiler için ülkenin yeterli kapasiteye sahip olmas durumunda gerçekleflece ini söylemektedir. Ram ve Zhang (2002) Borensztein i çal flmas ile birlikte yeni bir büyüme modeli gelifltirir. Ram ve Zhang befleri sermaye, araflt rma ve gelifltirme, DYSY n n büyüme üzerinde yay lma etkilerini inceler. DYSY n n sürdürülebilir kalk nma üzerindeki etkileri UNCTAD taraf ndan 2002 de araflt r lm flt r. Assanie ve Singleton' n çal flmalar nda yabanc sermaye orta gelirli ülkelerde büyüme üzerinde pozitif etki yaparken, düflük gelirli ülkeler yabanc sermayenin yararlar ndan istifade ede-

6 66 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar memektedirler. Harry Johnson, Chenery, Syrquim, Rothstein ve Runnies gibi iktisatç lar DYSY n n geliflmekte olan ülkelerde büyümeye pozitif katk da bulundu una inan rlar. Bu görüfle göre, ucuz sermaye ileri teknoloji ve giriflimcilik becerisi getirir. Johnson a göre, çokuluslu flirketler yerli firmalara göre daha yüksek ücretler öder, daha verimli ve kârl çal fl r ve daha vas fl emek yo un metotlar kullan rlar. Çokuluslu flirketler at l duran ulusal kaynaklar motive ederek ve ekonomik faaliyetleri canland rarak, çokuluslu flirketlerin da t mc lar veya tedarik edicileri yerli giriflimciler yaratarak, yerel flirketlere etkin yönetim ve üretim teknikleri transfer ederek ülke ekonomilerini pozitif etkilerler. Büyüme ve do rudan yabanc sermaye giriflleri ile ilgili birçok deneye dayal çal flma bulunmaktad r (Ram, Zhang, 2002, ). Bununla birlikte bu sonuçlar bütün ülkeleri kapsamaz. Mesela, Orta Avrupa da do rudan yabanc sermaye giriflleri artarken büyüme oranlar düflmüfltür. Ancak yabanc sermaye giriflleri büyümeyi çeflitli yollarla art rabilmektedir. Bunlar aras nda iç tasarruflar n ve yat r mlar n artmas, teknoloji transferi, borç ödemelerine olan katk lar, ihracat canland rmalar, döviz gelirlerini art rarak pozitif d flsall klar yaratmalar gibi faktörler yer almaktad r. Di er taraftan, bazen uluslararas flirketlerin ülkelerin üretim faktörlerine uymayan teknolojileri transfer etmelerinin, davran fl kal plar, sosyal ve kültürel normlar olumsuz etkileyerek ülkenin sosyo - ekonomik yap s nda sapmalar meydana getirdi i görüflü de ileri sürülmektedir. En fakir ve borçlu ülkeler, kalk nma stratejilerinde ikili ve çoklu d fl yard mlara ba ml olan ülkelerdir. Ayr ca, yabanc sermaye giriflini kolaylaflt r c liberal politikalar ülkelerin ald klar gümrük vergilerini azalt r. Di er taraftan, kârlar n yeniden yat r lmas ve sermaye ç k fllar ülkenin kazançlar n s n rlar. Bu nedenle do rudan yabanc sermaye yat r mlar n n büyüme üzerindeki etkileri, iç yat r m seviyesi gibi, ülkenin flartlar na ba l d r. Tablo 2. Kazakistan da Sektörel Büyüme Oranlar (% Olarak) Kaynak: UNCTAD, Word Investment Report 2003;

7 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 67 Tablo 2 de görüldü ü gibi, Kazakistan 2000 y l ndan beri h zl büyüme trendi içindedir. Sektörel büyüme aç s ndan bak ld nda tar m sektörü h zl bir düflüfl içindeyken, sanayi sektörü h zl büyümesini sürdürmektedir. Ayn dönemde Kazakistan a giren yabanc sermaye ak m da iki misline yak n art fl göstermifltir. Dolay s yla, yabanc sermaye giriflleri ve özellikle sanayi sektöründeki büyüme aras ndaki pozitif iliflki aç kça görülmektedir 4. Kazakistan da Do rudan Yabanc Sermaye Yat r mlar ve Sosyo- Ekonomik stikrar Bu k s mda Kazakistan a yabanc sermaye giriflleriyle ekonomik ve baz sosyal göstergeler aras ndaki karfl l kl etkileflim incelenecektir Ekonomik stikrar Kazakistan ba ms zl k sonras liberal piyasa ekonomisi modelini benimsemifl, uluslararas finans kurulufllar ve örgütlerle iliflkilerini h zla geniflletme çabalar n sürdürmektedir. MAI ve MIGA çerçeve anlaflmalar n imzalayan, IMF ve Dünya Bankas ile çal flan Kazakistan, Dünya Ticaret Örgütü üyesi adayl k incelemelerinin sonuçlanmas n beklemektedir. Ekonomik istikrara kavuflmada Nazarbayev in büyük katk lar olmufltur. Ba ms zl n ilk dönemlerinde model aray fllar n geniflleten Nazarbayev Japonya, Güney Kore ve Singapur örneklerini Kazakistan n Post-Sovyet "h zl geliflme stratejisi"nde önemli bir model olarak incelemifltir 6. "Kazakistan 2030" projesi ise yeni petrol yataklar n n keflfedilmesinin verdi i güven ve bölgede liderli e oynama konusunda Kerimov la yar flan Nazarbayev in en son projelerindendir. Buna göre Kazakistan n 2030 y l nda dünyan n dört büyük ve geliflmifl ekonomisinden birisi olmas hedeflenmektedir 7. Yo un yasal de iflikler, liberal ekonomik iklim, yabanc sermaye girifllerinin h zlanmas ekonomik istikrar n sa lanmas na katk da bulunmufltur. Enflasyon oranlar düflmeye, döviz kuru istikrarl hale gelmeye, bankac l k ve kredi kurumlar sa l kl bir flekilde ifllemeye bafllam flt r. 6 Nazarbaev N. A., "Strategia Stanovlenia i Razvitia Kazakhstana kak Suverennogo Gosudartsva", Kazakhstanskaia Pravda, 16 May s 1992, s Nazpary, Joma, Sovyet Sonras Karmafla, Kazakistan da fiiddet ve Mülksüzleflme, Çev: S. Somuncuo lu, stanbul, letiflim Yay nlar, 2002.

8 68 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar Tablo 3. Enflasyon Oranlar (% Olarak) Kaynak: UNESCAP, 2004, s. 67. Kazakistan da enflasyon oran 2000 y l ndan itibaren h zla düflerek, yar yar ya azalm flt r. K rg zistan da da ayn flekilde enflasyon düflerken, Azerbaycan da enflasyon oran son derece düflük ve istikrarl bir flekilde seyretmektedir. Türkmenistan da da enflasyon oran nda büyük bir dalgalanma olmam flt r. Tablo 4 te görüldü ü gibi, 1996 y l ndan itibaren ekonomik büyüme h - z, kifli bafl na gelir ve GSY H içinde do rudan yabanc sermaye yat r mlar - n n pay h zla artmaktad r de bu oran % 7,7 iken 2001 y l nda % 12,3 e ç km flt r.

9 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 69 Tablo 4. Kazakistan n Temel Ekonomik Göstergeleri Kaynak: The Economist Intelligence Unit (EIU), Kazakhstan Country Profile 2002; World Bank, World development Report, muhtelif say lar; Ticaretin liberalleflmesi, yabanc sermaye giriflleri, özellefltirme ve deregulasyon sadece firmalar n mal ve hizmet piyasalar na girmelerine sebep olmam fl, daha önce korunan piyasalar n rekabet gücünü art rarak, firmalar n yurt d fl nda yeni piyasalara girmelerine katk da bulunmufltur. Makroekonomik istikrar ve yap sal reformlar yolsuzluk probleminde de k smi bir iyileflmeye neden olmufltur. Nitekim, 2003 y l için yap lan de erlendirmeye göre Kazakistan uluslararas fleffafl k indeksi s ralamas nda 78. s rada bulunmaktad r. Özbekistan 93., K rg zistan 118., Azerbaycan ve Tacikistan 124. s rada yer al rken, Türkmenistan için gerekli verilere ulafl lamam flt r Gelir Da l m Ba ms zl na kavufltuktan sonra Kazakistan da makroekonomik istikrar sa layacak piyasa reformlar gerçeklefltirilmifl, özellefltirme süreci büyük ölçüde tamamlanm fl ve yeni burjuva s n f oluflmufltur. Bu kesim dolayl, ço- u kez ise do rudan siyasal yönetici s n f konumunu da sürdürmektedir.

10 70 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar Tablo 5. Türk Cumhuriyetleri nde Gelir Da l m Kaynaklar: CIA (2002), EBRD (2002). Tablo 5 te görüldü ü gibi, Kazakistan Orta Asya ülkeleri içinde en yüksek refah seviyesine sahiptir. Nüfusun sadece %26 s fakirlik s n r n n alt ndad r. Türk Cumhuriyetleri aras nda en iyi durumda olmas na ra men, gelir da- l m ndaki adaletsizlik h zla artmaktad r. Kifli bafl na düflen konut ya da araç say s nda gerileme yaflan rken, özel yap m Mercedes arabalar n en çok siparifl edildi i ülkelerden birinin Kazakistan olmas gelir da l m ndaki eflitsizli i bariz flekilde gözler önüne sermektedir nsan Kaynaklar Orta Asya ülkeleri içinde Özbekistan dan sonra ikinci en büyük nüfusa sahip olan Kazakistan n nüfusunun %66 s yafl aras ndaki insanlardan oluflmaktad r. Bu oran Orta Asya ülkeleri içinde iflgücünün toplam nüfus içindeki pay n n Kazakistan da di er ülkelere göre yüksek oldu unu gösterir. Okuma - yazma oran n n erkeklerde %99, kad nlarda %96 oldu u Tablo 7 de görülmektedir. 8 Bkz.: Mikhalev, Vladimir & Heinrich, Georges "Kyrgyzstan: A Case Study of Social Stratification", The UN Unv, WIDER, Working Papers No 164 September 1999 ve Nazpary, Joma, "Sovyet Sonras Karmafla, Kazakistan da fiiddet ve Mülksüzleflme", Çev: S. Somuncuo lu, stanbul: letiflim, 2002.

11 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 71 Tablo 6. nsan Gücü Kaynak: CIA (2002), EBRD (2002), IMF Country Reports Tablo 7. Seçilmifl Sosyal Göstergeler Bebek Ölüm Oranlar (Her 1000 Do umda) Ortalama Ömür (Erkeklerde) Ortalama Ömür (Kad nlarda) Okur Yazarl k Oran (Erkekler, %) Okur Yazarl k Oran (Kad nlar, %) Do um Oran (Her 1000 Kiflide) Ölüm Oran (Her 1000 Kiflide) Göç Oran (Her 1000 Kiflide Kaynak: CIA (2002), EBRD (2002), IMF Country Reports 2002.

12 72 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar 4.4. letiflim ve Haberleflme Kazakistan özellikle internet kullan c lar n n say s bak m ndan Orta Asya da çok iyi durumdad r. Bu bak mdan di er ülkelerle aras nda büyük fark vard r. nternet kullan m yabanc sermaye giriflini h zland ran bir faktördür. Asl nda karfl l k l bir etkileflim söz konusudur, zira yabanc sermaye griflleri internet kullan c lar n n say s n da art rm flt r. Ayn zamanda teknolojik geliflmeler firmalar n uluslararas üretim a lar yla iflbirli ine girmelerini h zland rm flt r. Tablo 8. letiflim ve Haberleflme Kaynak: World Bank 2002, CIA (2002), EBRD (2002), IMF Country Reports 2002.

13 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 73 Sonuç Son üç y lda dünyada görülen çok zay f ekonomik büyüme, düflen borsa ve özellefltirme alan nda pek çok ülkede görülen yavafllama dünyada yabanc sermaye girifllerini genel olarak azaltm flt r. Geliflmifl ülkeler içinde bilhassa ABD de DYSY giriflleri 2003 y l nda %53 azalarak son on iki y l n en düflük seviyesine inmifltir. Geliflmekte olan ülkelere giren DYSY nda 1980 ortalar - na göre iki misli art fl görülmüfltür y l nda en büyük at l m %33 oran ndaki art flla Orta Asla ülkeleri gerçeklefltirmifltir. Özellikle 2000 li y llardan itibaren Kazakistan a giren yabanc sermaye miktar nda büyük bir art fl görülmüfltür döneminde ise Kazakistan DYSY performans indeksine göre ülke s ralamas nda 140 ülke aras nda 15. s radan 8. s raya yükselmifltir. Kazakistan a yabanc sermaye girifli art fllar nda bu ülkenin sahip oldu- u petrol ve do al kaynaklar önemli bir etken olmufltur. Global bir enerji a oluflturmak isteyen çokuluslu flirketler Kazakistan petrollerine eriflimi engelleyecek ekonomik ve siyasi yap lanmaya izin vermeyerek, bu ülkenin liberal piyasa ekonomisine dayal bir yap ya h zla geçmesi için gereken her türlü deste i vermifllerdir. Nazarbayev in Kazakistan n 2030 y l nda dünyan n dört büyük ülkesinden birisi olmas n hedefleyen "2030 Projesi" de yabanc sermaye girifllerine ivme kazand rm flt r. Yo un yasal de iflikler, liberal ekonomik iklim, yabanc sermaye girifllerinin h zlanmas ekonomik istikrar n sa lanmas - na katk da bulunmufltur. MAI ve MIGA çerçeve anlaflmalar n imzalayan, IMF ve Dünya Bankas ile çal flan Kazakistan, Dünya Ticaret Örgütü üyesi adayl k incelemelerinin sonuçlanmas n beklemektedir. Zengin petrol kaynaklar, Nazarbayev in çokuluslu flirketlere olan olumlu yaklafl m ve gerçeklefltirdi i yap sal reformlar ve yolsuzlukla mücadelede kaydetti i aflamalar n yan s ra, Kazakistan n sahip oldu u e itimli iflgücü ve haberleflme altyap s da yabanc sermaye girifllerini art ran önemli de iflkenler aras ndad r. Orta Asya ülkeleri aras nda toplam nüfusun %66 s yafl aras nda bulunmakta olup, okuma yazma oran erkeklerde %99, kad nlarda % 95 tir. Ayr ca refah seviyesinin nisbi olarak yine Orta Asya ülkeleri aras nda en yüksek olmas, fakirlik s n r n n alt nda nüfusun sadece %26 s n n bulunmas da yabanc yat r mc lar buraya çeken unsurlardand r. Kazakistan özellikle internet kullan c lar n n say s bak m ndan Orta Asya da çok iyi durumdad r. nternet kullan m n n yüksek oluflu yabanc sermayenin giriflini h zland ran bir faktördür. Bunun sonucunda 1996 y l ndan itibaren Kazakistan da do rudan yabanc sermaye yat r mlar n n GSY H içindeki pay h zla artarken, ülkede ekonomik büyüme, özellikle sanayi üretimi h zla artm fl, enflasyon oranlar yar ya-

14 74 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar r ya düflmüfltür. Sonuç olarak, yabanc sermaye girifllerinin Kazakistan da ekonomik büyüme ve makro ekonomik istikrar üzerindeki etkisinin olumlu oldu u söylenebilir. Kaynaklar Abeasi, Kwasi. (2003) Host Country Policies on FDI with Particular Reference to Developing Countries: A Brief Commentary The Development Dimension of FDI :Policy and Making Perspectives, United Nations, New York and Geneva. Abazov, Rafis, Central Asian Republics Search for a Model of Development, Central Asia in Transition, No:61, Hokkaido Üniversitesi Yay - n, Grieco, Joseph M. (1986) Foreign Investment and Development: Theories and Evidence, Investing in Development: New Roles for Private Capital, Ed: Richard E. Feinberg and Valeriana Kallab, Washington. Hanson,Gordon H.(2001-February) Should Countries Promote Foreign Direct Investment? G24 Discussion Paper, No:9, UNCTAD and Center for International Development at Harvard University. IMF (January 1985), Foreign Private Investment in Developing Countries, Washington DC. IMF (2002), Direction of Trade Statistics Yearbook, International Monetary Fund, USA. IMF (2002), Economic Review Azarbaijan. IMF (2002), Economic Review Kazakhstan. IMF (2002), Economic Review Kyrgyzstan. IMF (2002),Economic Review Turkmenistan. IMF (2002), Economic Review Uzbekistan, Inotai, A., A.Liberalization and foreign Direct Investment, Foreign Economic Liberalization (Boulder: Westview Press), ss Jackson, M. and Petrakos, G. (1999) Regional Differences in the Impact of EU Integration on the Industrial Structure and Competitiveness of CEFTA Countries, Paper Prepared for the Pare ACE P R Project: Competitiveness of EFTA Countries: Measurement and Trends in the Period of P reparation to Join the EU.

15 Kazakistan n Ekonomik Yap s, Potansiyeli ve Yat r m mkanlar 75 Kobrin, Stephan Jan(1977) Foreign Direct Investment, Industrialization and Social Change, Jai Press, Greenwich. Connecticut. Krugman. P. and Maurice. O. (2003), International Economics, Boston, Addison Wesley), ss Krugman, P. Is Free Trade Passe? International Economics and International Economiç Policy, Boston: Irwin Mc Graw Hill, 2000, 21. Marer, P. (1991) Economic Liberalization in Eastern Europe and in Market Economies, Foreign Economic Liberalization Transformations in Socialist and Market Economies, Boulder, Westiew Press, ss Nazarbaev, N. A., Strategiya Stanovlenia i Razvitiya Kazakhstana kak Suverennogo Gosudarstva, Kazakhstanskaya Pravda, 16 May s 1992, ss.8-9. Nazpary, Joma, Sovyet Sonras Karmafla, Kazakistan da fiiddet ve Mülksüzleflme, Çev: S. Somuncuo lu, stanbul, letiflim Yay nlar, OECD, (26-27 November 2001) New Horizons and Policy Challenges for Foreign Direct Investment in The 21 st Century, OECD Global Forum on International Investment, Mexico. Petrakos, G. and Totev, S. (2000), The Development of the Balkan Region, Aldershot, Ashgate. Ram, R. and Zhang, K.H. (2002), Foreign Direct Investment and Economic Growth: Evidence from Cross-Country Data for the 1990s. Economic Development and Cultural Change, ss Rothgeb, John M., (1989), Myths and Realities of Foreign Investment in Poor Countries. The Modern Leviathan in the Third World. Sadri, H. (1997) Integration in Central Asia: from Theory to Policy, Central Asian Survey, 16:4, ss Serin, V. (1994), The Economic Transformation of the New Turkic States of the Former USSR: Benefits and Obstacles, Turk Dunyas Araflt rmalar, 91:8, ss Serin, V. (1997), Impacts of Globalization and Regionalization on the Turkic World, Proccedings of the First International Conference on Cooperation of Turkey and Korea, Suh Jae Mahn, Seul, ss Serin, V., ve Uluda,. (1999), Türk Cumhuriyetlerinin Sosyo-Eko-

16 76 Türk Cumhuriyetlerinde Yat r m mkanlar nomik Analizleri ve Türkiye ile liflkileri, stanbul Ticaret Odas Yay nlar, Istanbul. The Economist Intelligence Unit ( 2002), Kazakhstan Country Profile. The Economist Intelligence Unit(1997), Kazakhstan Country Profile The Economist Intelligence Unit, Kazakhstan Country Report, 3 rd Quarter of The World Fact Book (2003), Central Intelligence Agency, Washington DC. UNCTAD (2000), The Competitiveness Challenge: Transnational Corporations and Industrial Restructuring in Developing Countries, United Nations, Genova. UNDP (2003), Human Development Report, Muhtelif Y llar. World Bank, World Development Report, Muhtelif Y llar. World Bank (2001, February 20) Republic of Kazakhstan, Country Assistance Evaluation, Report No: Zimin, Nikolay, Eurasia Movement Organizes, New Political Movement Rece ves Support Of Traditional Confessions Sobornost, 22 Nisan 2001, United Nations (2001), World Investment Report 2002: Trends and Determinants, USA