Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

Transkript

1 Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s Ahmet DEMİR 1 ZİYA PAŞA NIN DEDİM-DEDİ TARZINDA BİR ŞİİRİ Özet Ziya Paşa ( ), edebî yaşamında ilk olarak Halk/Âşık şiiriyle meşgul olduktan sonra Divan şiirinin etkisi altına girer ve şiir zevkini Divan şiirinin hüküm sürdüğü çevrelerde geliştirir. Ziya Paşa nın edebiyat üzerine görüşlerinin odağında da Divan ve Halk şiirine dair düşünceleri vardır. Ziya Paşa, her iki şiir kolu ile ilgili görüşlerini tam bir karşıtlık noktasında dikkate sunar. Şiir ve İnşa (1868) makalesinde Divan şiirine göre Halk şiirini üstün tutarken Harabat Mukaddimesi nde (1874) ise Halk şiirini yerer, küçümser; Divan şiirini yüceltici bir tavır sergiler. Ziya Paşa nın Terkib-i Bend başlıklı dedim-dedi tarzındaki şiiri de bu noktada anlam kazanır; çünkü bu şiirde her iki şiir zevkinin sesini de duymak mümkündür. Bu şiir, edebî görüşlerindeki çelişkiye rağmen şairin Divan şiiri ile Halk şiirinin derin tesiri altında kaldığını da gözler önüne serer. Bu çalışmada Ziya Paşa nın, Terkib-i Bend başlığını taşıyan dedim-dedi tarzı şiiri Divan şiirindeki mürâcaa ve Halk/Âşık şiirindeki dedim-dedi li şiir geleneği bağlamında değerlendirilmektedir. Anahtar kelimeler: Ziya Paşa, mürâcaa, dedim-dedi li şiir, Divan şiiri, Halk şiiri. A POEM OF ZİYA PAŞA WHICH IS WRITTEN IN THE STYLE OF 'DEDİM-DEDİ' Abstract Ziya Paşa ( ) comes under the influence of Divan poetry, after engaging with folk poems at the beginning of his literary life, and he improved his poetry style in a literary environment in which the Divan literature was prevailing. Ziya 1 Yrd.Doç.Dr.,Başkent Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,Türkçe Eğitimi BölümüABD., ademir@baskent.edu.tr

2 Ziya Paşa nın Dedim-Dedi Tarzında Bir Şiiri Paşa s consideration on the Divan and folk literature, constitute the focus of his literary understanding. He presents his opinions related with these two literary movements in a full dialectic frame. While preferring folk literature in his article Şiir ve İnşa (1868), he criticizes and undervalues folk literature in Harabat Mukaddimesi (1874). Ziya Paşa s poem titled Terkib-i Bend, which is written in dedim-dedi style, comes into the question at this point. It is possible to sense literary taste of these two different movements in this poem. This poem also a good example of his being deeply impressed by both Divan and folk literature. In the present paper, Ziya Paşa s poem titled Terkib-i Bend, which is written in dedim-dedi style, will be examined in the frame of müracaa in Divan literature and dedim-dedi tradition in folk literature. Key words: Ziya Paşa, mürâcaa, poems in the style of dedim-dedi, Divan poetry, folk poetry. GİRİŞ Tanzimat Edebiyatının önemli simalarından olan Ziya Paşa nın ( ) şiir dünyası ile ilgili öne çıkan temel önermelerden biri O nun Divan şiirinin derin etkisinde kaldığı ve son büyük temsilcilerinden olduğudur (Akyüz,?: 26-27; Akyüz, 2010: 45; Çetin, 2006: ; Ertaylan, 1932: 68-73; Göçgün, 2001: 5-6; Tanpınar, 1997: 312). Bu önermenin yanı sıra üzerinde durulan temel noktalardan biri de Ziya Paşa nın, şiire başladığı genç yaşlarda Halk/Âşık şiirinin ürünlerini çokça okuduğudur (Ertaylan, 1932: 11-16; Göçgün, 2001: 1; Tanpınar, 1997: 301). On birli yaşlarında şiire başlayan Ziya Paşa, ilk yıllar Halk/Âşık şiiriyle meşgul olduktan sonra divanlar okumaya başlar, Divan şiirinin etkisi altına girer ve Divan şiirinin hüküm sürdüğü çevrelerde şiir zevkini geliştirir (Bilgegil, 1970: 16-21). Zaten Ziya Paşa da Harabat Mukaddimesi nde (1874) kendi şiir macerasını paylaşırken şiire Halk/Âşık şiiriyle başladığını, daha sonra ise Divan şiirine yöneldiğini, Divan şiirinin etkisine girdiğini ifade eder (Ziya Paşa, 1311/1895). (Ayrıca bkz. Göçgün, 2001: 44-50; Kaplan vd., 1993: 50-55). 123 Öne çıkan bu iki özellik, şiire ilgi duyduğu ilk dönemlerden itibaren Ziya Paşa nın geleneksel şiirin derin tesiri altında kaldığına vurgudur. Tanpınar, Ziya Paşa nın özellikle Divan şiiri ekseninde bir şiir dünyası inşa ettiğini şöyle dikkate sunar: Ziya Paşa, son büyük mümessillerinden olduğu divan şiirinin hemen her nev inde, gerek şekil ve nizamiyle, gerek dil ve hayal unsurlarının bütünüyle, eskinin tam devamı sayılabilecek eser vermiştir. Filhakika, hece veznindeki meşhur türküsü ve onun oldukça itibarî pastorali bir tarafa bırakılırsa, Paşa nın şiiri, eskinin çerçevesinden hemen hemen hiç ayrılmaz gibidir. (1997: 312). Divan şiiri ile Halk şiiri Ziya Paşa nın edebiyat üzerine görüşlerinin de temel noktasıdır. Ziya Paşa, Tanzimat dönemindeki edebiyata ve şiire dair tartışmalar içerisinde, karşılaştırmalı olarak her iki şiir kolu ile ilgili görüşlerini paylaşır ve farklı zamanlarda tam bir karşıtlıkla birini diğerine üstün tutan düşünceler ortaya koyar. Hürriyet in 7 Eylül 1868 tarihli on birinci sayısında çıkan Şiir ve İnşa makalesi ile Harabat Mukaddimesi (1874) arasındaki Halk şiiri veya Divan şiirini tercih etme, övme/yerme noktasındaki ikilik, uyuşmazlık; edebiyat araştırmacıları tarafından Ziya Paşa nın ikicil (düalist) Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

3 Ahmet Demir yapısının önemli göstergelerinden biri olarak dile getirilir. Birbiriyle tezat düşüncelerin yer aldığı Şiir ve İnşa makalesi ile Harabat Mukaddimesi Halk şiiri ile Divan şiirinden birinin diğerine üstün tutulduğu, yeğlendiği çelişkili yazılardır. Şiir ve İnşa da Divan şiirine göre Halk şiirini üstün tutan, Halk şiirinin sadeliğiyle de ilişkili biçimde dilde sadeleşme yönünde görüşler beyan eden, Klasik edebiyatı tenkit eden Ziya Paşa nın Harabat Mukaddimesi nde Halk şiirini yermesi, küçümsemesi, aksine Divan şiirini yüceltmesi söz konusudur (Akyüz,?: 27; Çetin, 2006: ; Gariper, 2011: 82; Göçgün, 2001: 32; Tanpınar, 1997: 336; Uçman, 2006: ). Ziya Paşa, Şiir ve İnşa adlı yazısında Halk şiirini, Divan şiirine üstün tutarken Halk şiirini Osmanlı şiirinin kaynağı olarak görür. Düşünceleri, Divan şiirine ve Divan şiirinin yarattığı edebî zevke, dil hususiyetlerine bir reddiye -ki aynı tavır inşa için de geçerlidir- niteliği taşır. Şiir ve İnşa da Ziya Paşa nın şiire dair cevaplandırdığı temel soru şudur: Osmanlı şiiri acaba nedir? Bu sorunun cevabı, Halk şiirini öne çıkaran düşüncelerde kendini gösterir. Osmanlıların şiiri acaba nedir? Necâtî ve Bâkî ve Nef î dîvânlarında gördüğümüz bahr-ı remel ve hezecden mahbûn ve muhbis kasâid ve gazeliyât ve kıt aât ve mesneviyât mıdır? Yoksa Hâce ve Itrî gibi mûsîkîşinâsânın rabt-ı makamât eyledikleri Nedîm ve Vâsıf şarkıları mıdır? Hayır! Bunların hiçbirisi Osmanlı şiiri değildir. ( ) Hayır! Bizim tabîî olan şiir ve inşâmız taşra halkı ile İstanbul ahalisinin avâmı beyninde hâlâ durmaktadır. Bizim şiirimiz, hani şairlerin nâ-mevzûn diye beğenmedikleri avâm şarkıları ve taşralarda ve çöğür şâirleri arasında deyiş ve üçleme ve kayabaşı tabir olunan nazımlardır. (Ebuzziyâ Tevfik, 1296/1879: ) (Ayrıca bkz. Göçgün, 2001: , Kaplan vd., 1993: 45-49). Ziya Paşa, Harabat Mukaddimesi nde ise Şiir ve İnşa da savunduğu görüşlerin aksi bir istikamette tavır sergiler. Şair, kendi şiir macerasını anlatırken şiire başladığı ilk yıllarda etkisinde kaldığı Halk/Âşık şiirini, sonradan yöneldiği Divan şiirinin güzelliğinden dolayı terk ettiğini, Divan şiirinin zevk itibariyle kendisini cezbettiğini dile getirirken Divan şiirini de Halk şiirine üstün tutar ve Halk şiirini küçümseyici nitelendirmelerde bulunur: On beşte değildi sinn ü sâlim Kim nazm ile vardı iştigâlim 124 Mevzûn söze cân verirdi gûşum Eş âr okusam giderdi hûşum Verdi bana evvelâ merâkı Meydân şu arâsının nühâkı Gâhîce Garibî yi okurdum Âşık Kerem e yanar dururdum Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

4 Ziya Paşa nın Dedim-Dedi Tarzında Bir Şiiri Âşık Ömer i ki gâh alırdım Uçkur sözüne şaşar kalırdım Ol hâl ile rüzgâr geçti Bir iki hazân bahâr geçti Geçti elime çü nüsha-i cân Matbû bir iki köhne dîvân Bir kerre bu kenze nâil oldum Bir başka cihâna vâsıl oldum Bir pâreye bini âferînin Pâbûşu atıldı Gevherî nin Vehbî ve ile Vâsıf ı beğendim Taklîd için onlara özendim (Ziya Paşa, 1291/1874: IV; Ziya Paşa, 1311/1895: 18-20) (Ayrıca bkz. Göçgün, 2001: 44-45; Kaplan vd., 1993: 50-50). Bu bağlamda Ziya Paşa ya dair değerlendirmelerin odağında yer alan temel sorulardan birisi Şiir ve İnşa ile Harabat Mukaddimesi ndeki çelişkili düşüncelerin sahibi Ziya Paşa nın, bu yazılardan hangisindeki Ziya Paşa olduğudur. Ziya Paşa, şiir anlayışı itibariyle nerede durmakta, edebiyatın ve şiirin yenileşme sürecinde Halk/Âşık şiiri ile Divan şiirine bakıştaki çelişkiler nasıl bir Ziya Paşa portresi oluşturmakta, bu çelişki nereden kaynaklanmaktadır? Ziya Paşa için asıl, nitelikli, Türk şiirini besleyebilecek potansiyele sahip şiir hangisidir? Halk şiiri mi, Divan şiiri mi? Ziya Paşa, edebiyata ve dile dair görüşlerini geniş bir şekilde sunduğu, adını zikrettiğimiz bu iki yazısında, çelişkili tavrı, olumlayıcı-olumsuzlayıcı, yadsıyan-yücelten duruşu ile bunun tam bir cevabını veremez; aksine çelişkili düşünceleriyle araştırmacıların, onun ikicil (düalist) yapıda bir sanatçı olduğu yönündeki tespitlerine dayanak olan bir görüntü çizer. Ayrıca Ziya Paşa nın Harabat antolojisi ve Mukaddimesi dolayısıyla Namık Kemal tarafından eleştirildiğini belirtmek gerekir. Namık Kemal, Tahrib-i Harabat (1874) ve Takib (1887) adlı eserlerinde doğrudan Ziya Paşa yı hedef alır, şairin açık olmayan ve çelişkili düşüncelerine, Divan şiirini olumlayıcı, yüceltici tavrına karşı çıkar (Bilgegil, 1972; Kurnaz, 1997: 68-69; Tanpınar, 1997: ; Uçman, 2006: ; Yetiş, 1996). Ziya Paşa nın edebiyata ve şiire dair görüşlerindeki çelişkili duruma ve farklı zamanlarda Halk şiiri ile Divan şiirinden birini diğerine tercih etme, üstün tutma noktasında kendini gösteren düşüncelerine rağmen Şiir ve İnşa ile Harabat antolojisi ve Mukaddimesi şairin Halk şiiri ile Divan şiirine olan ilgisinin de açık bir ifadesidir. Birini diğerinin karşısına koymadan her iki yazıyı da müstakil olarak değerlendirdiğimizde veya iki metinde karşımıza çıkan iki farklı Ziya 125 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

5 Ahmet Demir Paşa yı da aynı anda kabul ettiğimizde, Şiir ve İnşa ile Harabat Mukaddimesi nde şiire ve edebiyata ilgi duymaya başladığı ilk dönemlerden itibaren Ziya Paşa nın zevk dünyasına etki eden, zihninde ve gönlünde iki farklı yeri işgal eden iki farklı şiir zevkinin sesini duyarız. Her iki ses de Ziya Paşa da yer eder. Yalnızca farklı dönemlerde yazılan iki eserde bu iki sesten (Halk şiiri-divan şiiri) biri diğerine galebe çalar, diğerinin üstüne çıkar. Bu çalışmaya konu edilen Ziya Paşa nın Terkib-i Bend başlıklı dedim-dedi tarzındaki şiiri de bu noktada anlam kazanır; çünkü bu şiirde her iki sesi de duymak mümkündür. Bu şiir, çelişkilerin ötesinde Ziya Paşa nın Divan şiiri ile Halk şiirinin derin tesiri altında kaldığını gözler önüne serer. Ziya Paşa, Terkib-i Bend başlığını taşıyan dedim-dedi tarzı şiirinde edebiyat ve şiire dair düşüncelerinde ortaya çıkan ikiliği, çelişkiyi sentezlercesine, her iki şiir zevkinin de ortak söyleyişine kavuşur. ZİYA PAŞA NIN TERKİB-İ BEND İ Ziya Paşa nın Terkib-i Bend başlıklı dedim-dedi tarzındaki şiirini, Divan şiiriyle Halk şiirinde ortak bir söyleyiş biçimi olarak karşımıza çıkan ve Divan şiiri geleneğinde mürâcaa olarak nitelendirilen dedim-dedi tarzındaki şiir geleneği (Batislam, 2000) içerisinde değerlendirmek gerekir. Şiir şöyledir: Terkîb-i Bend Azm eyleyende bâğa dün ol nahl-i pür-gurûr Ezhâr-ı gülistâna verip tâze bir sürûr Etti kenâr-ı havzı nişîmen-geh-i huzûr Su içre aksini göricek hem-çü serv-i nûr 126 Bu kad mi yohsa serv-i çemendir dedim dedi Tâze nihâl-i gülşen cânındurur senin Gördüm giderdi nâz atına binmiş ol civân Zülfü nikâbın açtı görünce beni hemân Bir od bırahtı bağrım evin yahtı nâgehân Sordum tutup inânını ey bî-amân amân Bu hüsn yâ ki mihr-i cihândır dedim dedi Metin, Hamdi Bey in 1298/1882 tarihinde Eş âr-ı Ziyâ adıyla yayınladığı eserin 37. ve 38. sayfaları ile Süleyman Nazif tarafından 1342/1924 yılında yayınlanan Külliyât-ı Ziyâ Paşa adlı eserin 164. ve 165. sayfalarında yer almaktadır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

6 Ziya Paşa nın Dedim-Dedi Tarzında Bir Şiiri Sûz-efgen-i ocağ-ı revânındurur senin Ol hûnî çekti katlime nâzı bıçağını Verdi fesân-ı hışm u tegâfülle zâgını Bend etti dest ü pâyime gîsûsu bağını Bahtım yüzüne kırmızı gördüm yanağını Vechinde reng-i gâze ayândır dedim dedi Billâh aks-i mevce-i kanındurur senin Peymâne sundu dün gece mecliste bana yâr Sandım üzerinde vasl gibi bir hayâl var Ağzın aramak istedim ettim fedâ-yı âr Dâmen teg ayağına düşüp şöyle zâr zâr 127 Fikr-i visâl yahşi gümândır dedim dedi Bu söz hayâl-i zihn-i yamanındurur senin Bir çeşmenin başında oturmuş o gül-beden Gördüm elinde var idi bir deste yâsemen Karıştırırdı güldü beni anda görüben Hayretle kendi kendim unuttum da gayrı ben Bu bir latîf şâdırvândır dedim dedi Yoh yoh Ziyâ sirişk-i revânındurur senin Görüldüğü üzere şiir, dedim-dedi söyleyişi çerçevesinde soru-cevap, karşılıklı konuşma biçimindedir. Şiirde âşığın ve sevgilinin aşka dair duygu hâllerini görürüz. Sevgilinin güzelliği imgesel bir düzlemde dile getirilir, âşık, aşka ve sevgiliye dair duygularını ifade ederken sevgilinin güzelliklerini sıralar. Âşık, vuslat yönünde bir beklenti içerisindedir. Sevgili ise âşığını vuslata erdirmez, aksine âşığın cevr ü cefa çekmesinden hoşnuttur. Dolayısıyla Ziya Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

7 Ahmet Demir Paşa nın şiiri Divan şiirindeki mürâcaa, Halk şiirindeki dedim-dedi li şiir olarak nitelendirilen tarzın karakteristiğini taşır. Dedim-dedi tarzı söyleyiş, halk şiirinde yaygın olarak kullanılan bir biçimdir. Özellikle koşma ve s erde, âşık ile sevgilinin dedim-dedi söyleyişine bağlı olarak karşılıklı konuşmasına dayanır ve bu karşılıklı konuşmanın genellikle soru-cevap biçiminde olduğu görülür. Dedimdedi şiirlerinde âşığın sevgiliye yönelik övgüleri sevgili tarafından küçümsenir, sevgili kendi güzelliğiyle övünür. Âşık, içtenlikle sevdiğine kavuşmayı dilerken, bu yönde konuşmalar sergilerken sevgili ise aşığını reddeder ve hep kendini üstün tutan ifadeler kullanır (Batislam, 2000: 147). Dedim-dedi tarzında, dedim-dedi kalıbı ile şiirde ahenk yaratma, tekrir sanatını işletme, diyalog ve fiil yoluyla şiirdeki tekdüzeliği ortadan kaldırma gibi hususiyetler kendini gösterir (Donuk, 2012: 119). Dolayısıyla dedim-dedi tarzı söyleyişte, karşılıklı konuşma üzerinden âşığın ve sevgilinin aşk hâli, duygu dünyası dikkate sunulurken dedim-dedi kalıbı ile de şiir tekniği ve dil kullanımı açısından anlatıma/söyleyişe doğallık katma, anlatımı/söyleyişi zengin kılma, vurgulama, ahenk yaratma gibi çeşitli işlevler de aynı anda gerçekleştirilmiş olur. Karşılıklı konuşma biçiminde, soru-cevaplı olarak yazılmış dedim-dedi li şiir tarzına Divan şiirinde de rastlamaktayız. Divan şiirinde özellikle gazel, rubai, kıta, müseddes nazım şekilleriyle örneğini gördüğümüz bu tür şiirler mürâcaa ya da muhavereli şiir olarak adlandırılır. Divan şairleri de Halk şiirinde olduğu gibi soru-cevap ya da karşılıklı konuşmaya dayalı bir anlatım biçimi kullanmışlardır. Kimi mürâcaa örneklerinde şairler dedim-dedi kelimelerinin yerlerini değiştirerek dedi-dedim şeklinde bir söyleyişi de kullanmışlardır (Batislam, 2000: 150; 2012: 61-62). Türk Halk şiirinde Gevherî, Âşık Ömer, Ruhsatî, Ercişli Emrah, Erzurumlu Emrah gibi âşıkların dilinden pek çok dedim-dedi li şiire rastlamak mümkündür (Alptekin ve Sakaoğlu, 2006; Boratav ve Fıratlı, 1940; Köprülü, 1940). Biz buraya Halk şiirindeki dedim-dedi li söyleyişi örneklendirmesi açısından Gevherî ye ait bir şiiri alıyoruz. Dedim dilber cemâlin eyle ayân Dedi âşık mısın ya ne sorarsın Dedim kâküllerin olmuş perişân Dedi olmuş ise sen mi tararsın 128 Dedim cânâ yeter çektim hicrânın Dedi hiç göğsünde yok mu imânın Dedim eller sarar ince miyânın Dedi elem çekme sen de sararsın Dedim lebin şeker midir bal mıdır Dedi bana edeceğin al mıdır Dedim benden gayri soran var mıdır Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

8 Ziya Paşa nın Dedim-Dedi Tarzında Bir Şiiri Dedi var mı yok mu sonra duyarsın Dedim aşk ile yandı bu cân ü ten Dedi seni vaslımla ederim şen Dedim Gevherî ye hercaisin sen Dedi bencileyin sen çok ararsın (Köprülü, 1940: ). Ziya Paşa nın dedim-dedi li şiiri ile Gevherî nin dedim-dedi tarzındaki şiirinin konu, tema, hayal dünyası, imgesellik, karşılıklı konuş(tur)ma, soru-cevap, âşık-sevgili tipikliği, söyleyiş tarzı gibi hususiyetler bakımından ortak bir edebî zevke dayandığını görmekteyiz. Aynı müşterek zevk, Fuzuli den aldığımız bir müseddes örneğinde de kendini gösterir ki bu durum, Ziya Paşa daki Divan şiirinin derin etkisini de somutlaştırır niteliktedir. Hatta kullanılan nazım biçimi, aruz ölçüsü, hayal dünyası, mazmunlar, söyleyiş tarzı, kelime seçimi ve kullanımı gibi hususiyetler dikkate alındığında -Halk şiirindeki dedim-dedi li şiir tarzıyla ilişkisini göz ardı etmeden- Ziya Paşa nın dedim-dedi li şiirini bir mürâcaa örneği olarak değerlendirmek daha doğrudur. Tanpınar da Ziya Paşa yı Divan şiirinin son büyük temsilcilerinden biri olarak nitelendirirken ve Divan şiirinin Ziya Paşa daki derin etkisine vurgu yaparken Fuzuli nin meşhur dedim dedi müseddesine nazire yazdığına, Azeri geleneğinin devamı niteliğinde bir şiir örneği sunduğuna dikkat çeker (1997: 313). Fuzuli nin müseddesine bir nazire niteliği taşıyan Ziya Paşa nın şiirinde Fuzuli ye nazire bağlamında Azeri Türkçesine özgü bir söyleyişe yer verme de dikkat çekicidir. Ziya Paşa nın mürâcaasında yohsa, bırahtı, yahtı, bahtım, yahşi, yoh yoh vb. sözler, Azeri Türkçesinin karakteristiğini yansıtmaktadır. 129 Fuzuli nin dilinin, Türk dilinin 16. yüzyıl Azeri-Türkmen lehçesi özelliklerini de içine alan kesime girdiği, Fuzuli de Osmanlı Türkçesine ait özellikler ile Azeri Türkçesine ait özelliklerin iç içe ve yan yana yer aldığı, aparmah, çoh, yoh, dutuşmah, oh, ohşamah, hansı, tapmah, tapşurmah, salmah, kaçmah, koşulmah, sındırmah gibi söz dağarcığının bol bol kullanıldığı (Korkmaz, 1995: ) dikkate alındığında Ziya Paşa nın niçin Azeri Türkçesine özgü bir söyleyişi tercih ettiği de cevap bulur. Türkçenin Azeri sahasında k/h değişimine bağlı olarak h yönünde bir kullanım söz konusudur (Buran ve Alkaya, 2007: 81; Ergin, 1997: 89; Hengirmen, 2007: 451). Dolayısıyla Ziya Paşa nın şiirinde h sesli kelime seçimi ve kullanımı; Fuzuli nin Azeri sahası şairi olması bakımından nazirenin dilsel inşası adına önemlidir. Dün sâye saldı başuma ol serv-i ser-bülend Kim kaddi dil-rüba idi reftârı dil-pesend Güftâra geldi nâgeh açıp la l-i nûş-hand Bir piste gördüm anda döker rîze rîze kand Sordum eğer bu dürc-i dehendir didüm didi Yoh yoh devâ-yı derd-i nihânun durur senün Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

9 Ahmet Demir Eğmiş hilâli üstine tarf-ı külâhını Çoh dil-şikestenün göğe yetürmiş âhını Zülfin dağıtdı gizledi ebr içre mâhını Gördüm yüzinde halka-i zülf-i siyâhını Şol pîç ü tâbı çok ne resendür didüm didi Devr-i ruhumda rişte-i cânın durur senün Virmiş fürûğ şem -i ruhı gün çerâğına Salmış şikest serv-i kadi gül budağına Dün serv tek basanda kadem göz bulağına Bir nice hârdan elem irmiş ayağına Gül bergine batan ne dikendir didüm didi Müjgân-ı çeşm-i eşk-feşânun durur senün Seyr ile saldı bağa güzer ol semen-izâr Envâ -ı zîb ü zînet ile fasl-ı nev-bahâr Dökmiş gül üzre sünbül-i giysû-yı müşg-bâr Yakmış latif ayağına gül-berg tek nigâr Nesrîne reng-i lâle nedendür didüm didi Gamzem hadengi döktüğü kanun durur senün 130 Düşmüş izârı üzre mu anber selâsili Âşüfte-hâl idüp nice bî-sabr u bî-dili Aklumnı vâlih eyledi şekl ü şemâ ili Göz gördi kametün dil ü cân oldı mâ ili Veh bu ne turfa serv-i çemendür didüm didi Manzûr-ı dîde-i nigerânun durur senün Seyl-i sirişkim oldı revân hâk-i kûyına Cân vâlih oldı la l-i leb ü güft ü gûyına Dil düşdi dâm-ı silsile-i müşg-bûyına Ol lahza kim sataşdı gözüm zülf ü rûyına Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

10 Ziya Paşa nın Dedim-Dedi Tarzında Bir Şiiri Akreb meh-i münîre vatandur didüm didi Vehm eyle kim hatarlu kırânın durur senün Dün subh-dem ki lâle vü nesrîn salup nikab Gül çehresinden aldı sabâ perde-i hicâb Gül-zâra çıkdı seyr ile ol reşk-i âfitâb Şeb-nem nisârun itdi yüküş lü lü -i hoş-âb Bunlar nedür ne dürr-i Adendür didüm didi Ebsem Fuzûlî eşk-i revânun durur senün (Çelebioğlu, 1988: ; Parlatır, 2012: 412). Bu çerçevede, Ziya Paşa nın dedim-dedi li şiiri, Divan şiiri geleneğindeki mürâcaa ve Halk şiirindeki dedim-dedi li şiir geleneğinin bir devamı niteliğinde olduğu için mürâcaa ve dedim-dedi li şiir tarzının ortak özellikleriyle birlikte, aşağıda belirtilen sebeplerden dolayı daha çok mürâcaa örneklerine özgü hususiyetleri taşır. 1. Divan şiirine özgü nazım biçimi, mef ûlü/fâ ilâtü/mefâ îlü/fâ ilün şeklindeki aruz ölçüsü, konu, temâ, hayâl dünyası, mazmunlar, dil ve anlatım hususiyetleri gibi noktalar; Ziya Paşa nın şiirini mürâcaa geleneğine bağlar. Bununla birlikte şiir, içerik ve söyleyiş tarzı bakımından ortak hususiyetleri dolayısıyla Halk şiirinin dedim-dedi li şiirleriyle de ilişkilendirilebilmektedir. 2. İçerik açısından değerlendirildiğinde şiirin, Divan şiiri mürâcaa metinleri ile Halk şiiri dedim-dedi tarzının karakteristiği olan aşk temâ sı üzerine inşa edildiğini görmekteyiz. Mürâcaa metinlerine ve dedim-dedi li şiirlere bakıldığında içeriğin âşık ile sevgili arasındaki aşk eksenli konuşmalardan ve bu konuşmalara yansıyan duygu hâllerinden oluştuğunu görürüz. Batislam ın (2000, 2012) da dikkat çektiği üzere mürâcaa ile dedim-dedi li şiirlerde âşık, sevgiliyi över ve aşkını içtenlikle dile getirir. Sevgilinin tavrı ise geleneksel şiirimizdeki sevgili imgesine uygun bir biçimde olumsuzdur. Sevgili, âşığının vuslat isteğine olumsuz cevap verir ve âşığı küçümseyici tavırlar sergiler, âşığının cevr ü cefâ çekmesinden hoşnuttur. Bu içerik, Ziya Paşa nın şiirinde de aynen kendini gösterir. Şiirin dördüncü bendi bu doğrultuda dikkat çekicidir. Gece mecliste âşığına kadeh sunan sevgilinin bu jestinden bir an da olsa vuslat hayâline kapılan, sevgilinin kadeh sunmasını vuslata işaret olarak yorumlayan âşığın, bu hayâlinin kırılması uzun sürmez. Üstelik âşık, zihninde yarattığı vuslat hayâli ile âr perdesini yırtar, vuslat konusunda sevgilinin ağzını arar. Sevgilinin cevabı tabii ki olumsuzdur. Sevgili, vuslatın, âşığın hayâlinden, kuruntusundan ibaret olduğunu yüzüne çarpıverir. Şiirde öne çıkan âşık-sevgili ilişkisi ve âşık/sevgili imgesi, Divân şiirindeki müşterek hayâl dünyasının bir yansımasından ibarettir. Âşık ve sevgilinin Divan şiiri mazmunlarının çerçevelediği sınırlar içerisinde görüntü çizdiği, tavırlar sergilediği ve konuşturulduğu görülür ( Âşık ve sevgili ile ilgili mazmunlar için bkz. Onay, 1996). Şiirde sevgilinin fiziksel özelliklerinin fidan, servi, güneş gibi benzetmeler üzerinden verilmesi ve sevgilinin nazlı yürüyüş, işveli tavırlar, âşığın gönlünü ateşe düşürmek, âşığı ezici, küçümseyici bir tavır sergilemek, mecliste saki olup aşk kadehinden sunmak fakat âşığın kavuşma dileğine olumsuz yanıt vermek, âşıktan uzak durmak, kendini ulaşılmaz kılmak, kısacası âşığa cevr ü cefa çektirmek gibi tutum ve davranışlarla 131 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

11 Ahmet Demir çizilmesi Divan şiirine özgü âşık ile sevgili mazmunlarının tekrar edilmesidir. Bu tarz bir imgesellik halk şiirindeki âşık ve sevgili tipikliğini de şekillendiren başlıca hususiyettir (Halk şiiri ile Divan şiirinin müştereklerine dair ayrıntılı bilgi için bkz. Kurnaz, 2014). 3. Ziya Paşa nın şiirinde de mürâcaa ve dedim-dedi li şiir örneklerinde olduğu gibi öyküleyici ve betimleyici bir anlatım öne çıkar. Şiirde dedim-dedi kalıbının tekrarı ve görülen geçmiş zaman çekimi, öyküleyici anlatımı yaratan başlıca ögelerdir. Âşığın bir anlatıcıya dönüştüğü şiirde, tahkiye etme söz konusudur ve anlatıcı olayları, başından geçenleri anlatırken sevgilinin de sözlerini okuyucuya nakletme (aktarma) görevi üstlenir. Âşık (konuşucu-anlatıcı), sevgilinin konuşmalarını dolaysız aktarım (dolaysız anlatım) (Özünlü, 2001: ; Vardar, 2002: 81) yoluyla okuyucuya verir. Şiirde, öyküleyici anlatımın imkânları çerçevesinde sevgiliye ait sözlerin âşık (konuşucu-anlatıcı) tarafından hiçbir değişikliğe uğratılmaksızın, doğrudan aktarılması yoluyla ortaya çıkan dolaysız aktarım, Halk şiiri dedim-dedi tarzı ile mürâcaa örneklerinin de genel karakteristiğidir. Ziya Paşa nın şiiri, betimleyici anlatım itibariyle de mürâcaa ile dedim-dedi li şiir örnekleriyle benzer özellikler taşır. Şiirde öne çıkan betimleyicilik, sevgilinin fiziksel özellikleri, âşığın ve sevgilinin içinde bulunduğu tutum ve davranışlar ile âşığın sevgilinin eylemlerinden etkilenme biçiminin (duygu durumunun) betimlenmesinden oluşur. Yukarıda da dikkat çekildiği üzere sevgilinin boy, ten, yüz, kaş, göz, dudak gibi fiziksel özelliklerinin çeşitli mazmunlar üzerinden tabiat unsurlarına benzerlikleriyle verilmesi; tutum ve davranışlarındaki işve, naz, âşığı kendine bağlayıcılık, kendini ulaşılmaz kılma gibi hususiyetler ve konuşmalarından yansıyan biçimiyle âşığın ruh hâli, Ziya Paşa nın şiirini, mürâcaa ve dedimdedi li şiir geleneğine bağlı bir şiir durumuna getirir. 4. Mürâcaa ve dedim-dedi li şiir geleneğini devam ettirici bir mahiyet arz eden Ziya Paşa şiiri de doğal olarak karşılıklı konuşmaya, soru-cevaplı söyleyiş tarzına dayanır. Şiirde öne çıkan muhavereli söyleyiş, konuş(tur)ma nın bütün imkânlarını beraberinde getirir. Edebî metinlerde konuş(tur)ma/diyalog kurma; anlatıma/söyleyişe doğallık katma, ilişki kurdurma, ilişkinin boyutunu dikkate sunma, anlatımı/söyleyişi zengin kılma, gizli olanı açığa vurma, bilgi verme, olayı geliştirme, kahramanların içinde bulundukları durumu, duygularını, düşüncelerini, felsefelerini ortaya koyma (kişi sunumu), gösterme, sahne yaratma, atmosfer yaratma gibi işlevleri yerine getirir (Akyürek, 2008: ; Başol, 2010: ; Egri, 1996: ; Tekin, 2004: ). Bu bağlamda Ziya Paşa şiirinde de mürâcaa ve dedim-dedi li şiir örneklerinde olduğu gibi konuş(tur)manın, soru-cevaplı söyleyişin yukarıda sıralanan işlevleri yerine getirdiğini görürüz. Örneğin; konuş(tur)ma/soru-cevaplı söyleyiş aracılığıyla âşık ile sevgili arasındaki ilişkinin ne boyutta olduğu somutlaşmaktadır. Diğer bir ifadeyle konuş(tur)ma aracılığıyla âşık ile sevgilinin birbirlerine bakış açılarını, ilişkilerinin boyutunu, etki-tepkilerini, duygu durumlarını, olayların iç dünyalarına yansımalarını, beklentilerini dikkate sunmak mümkün olmuştur. Dolayısıyla şiirde konuş(tur)ma, kişi sunumu bakımından önemli bir işlevi yerine getirmiştir. 5. Şiir, mürâcaa ve dedim dedi li şiir geleneği üzerine inşa edildiği için doğal olarak koşutluk (paralellik) a dayalı bir yapı gösterir. Özünlü (2001) de dikkat çekildiği üzere koşutluk, şiirin yapısına özgü başlıca ögelerdendir (114). 132 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

12 Ziya Paşa nın Dedim-Dedi Tarzında Bir Şiiri Ziya Paşa nın şiirinde her bendin ilk dört dizesi öyküleme ve betimlemeden oluşurken son iki dizede konuş(tur)ma söz konusudur. Konuş(tur)ma her bendin son iki dizesinde dedim-dedi kalıbı ile yinelenir ki bu da koşut (paralel) bir yapıyı beraberinde getirir. Her bendin yapısı aynıdır. İlk dört dize öyküleme ve betimleme; son iki dize dedim-dedi kalıbıyla konuş(tur)ma, sorulan soruya cevap verme şeklindedir. Dolayısıyla şiir, benzer yapıdaki bentlerin koşut biçimde bir araya getirilmesinden oluşur. Bu tarz bir koşutluk, metnin kompozisyonu ve anlatım/bölümleme aracılığıyla kurulan içsel ritim bakımından önemlidir. Şiirde bu koşut yapının yanı sıra dedim-dedi şeklindeki kalıp söyleyişin ve senin sözcüğünün son iki dizenin sonunda (her bendin son iki dizesinde) yinelenmesiyle oluşan bir koşutluktan da söz etmek mümkündür. Şiirde dedim-dedi kalıbının ve senin sözcüğünün yinelenmesi dize sonlarında olduğu için artyineleme ye dayalı bir koşutluk söz konusudur. Artyineleme, dizelerin sonundaki sözcüklerin ya da sözcük gruplarının yinelenmesiyle oluşur ki metnin ritmi kadar, vurgulama, pekiştirme işlevini de yerine getirir (Özünlü, 2001: 118). Ziya Paşa nın şiirinde; çemendir dedim dedi cânındurur senin cihândır dedim dedi revânındurur senin ayândır dedim dedi kanındurur senin gümândır dedim dedi yamanındurur senin şâdırvândır dedim dedi revânındurur senin şeklinde her bendin son iki dizesinde -birinci dizede dedim-dedi kalıbı, ikinci dizede senin sözcüğü yinelenerek- artyinelemeyle ortaya çıkan koşutluk söz konusudur. Şiirdeki bu koşutluk ritim, ahenk sağladığı gibi âşık ile sevgili portresini oluşturan tutum ve davranışların, eylemlerin, duygu ve düşüncelerin, etki ve tepkilerin de vurgu, pekiştirme yoluyla öne çıkarılması işlevini görür. SONUÇ Şiire dair görüşlerini Şiir ve İnşa (1868) ile Harabat Mukaddimesi (1874) nde çelişkili bir içerikle ortaya koyan Ziya Paşa ( ) nın Halk şiiri veya Divan şiirini tercih etme, övme/yerme noktasındaki ikiliği, uyuşmazlığı dikkat çekicidir ve edebiyat araştırmacıları tarafından Ziya Paşa nın ikicil (düalist) yapısının önemli göstergelerinden biri olarak görülür. Şiir ve İnşa da Divan şiirine göre Halk şiirini üstün tutan, Halk şiiriyle de ilişkili biçimde dilde sadeleşme yönünde görüşler beyan eden Ziya Paşa nın Harabat Mukaddimesi nde Halk/Âşık şiirini yermesi, küçümsemesi, aksine Divan şiirini yüceltmesi çelişkili bir durum yaratır. Ancak Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

13 Ahmet Demir Şiir ve İnşa ile Harabat antolojisi ve Mukaddimesi şairin Halk/Âşık şiiri ile Divan şiirine olan ilgisinin de açık ifadesidir. Hatta her iki edebî zevkin şair üzerinde derin tesirler bıraktığını da gösterir. Şiire olan ilgisi küçük yaşlarda Halk/Âşık şiiri ürünlerini okuyarak gelişen, sonrasında ise okuduğu divanların etkisiyle içinde bulunduğu edebî kişiliği Divan şiiri çizgisinde şekillenen Ziya Paşa nın Terkib-i Bend başlığını taşıyan dedim-dedi li şiiri de bu noktada önemlidir. Dedim-dedi söyleyişine dayanan Halk/Âşık şiirindeki dedim-dedi li şiir tarzı ile Divan şiirindeki mürâcaa geleneği her iki edebî zevkin müşterekliği olarak karşımıza çıkar. Ziya Paşa nın dedim-dedi tarzındaki şiiri de şairin Divan şiiri ile Halk şiirinin derin tesiri altında kaldığına güzel bir örnektir ve şairi Şiir ve İnşa ile Harabat Mukaddimesi nin yarattığı çelişkili durumun dışına çıkarır. Şair, Terkib-i Bend başlığını taşıyan dedim-dedi tarzı şiirinde edebiyat ve şiire dair düşüncelerinde ortaya çıkan ikiliği, çelişkiyi sentezlercesine, her iki şiirin imkânlarını da kullanarak her iki şiir zevkinin ortak söyleyişine kavuşur. KAYNAKLAR ALPTEKİN, Ali Berat; Sakaoğlu, Saim (2006). Türk Saz Şiiri Antolojisi ( Yüzyıllar). Ankara: Akçağ Yayınları. AKYÜREK, Feridun (2008). Senaryo Yazarı Olmak: Senaryo Yazmak. İstanbul: MediaCat Yayınları. AKYÜZ, Kenan (?). Batı Tesirinde Türk Şiiri Antolojisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi. AKYÜZ, Kenan (2010). Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri ( ). İstanbul: İnkılâp Kitabevi. 134 BAŞOL, Öktem (2010). Senaryo Kitabı: Senaryo Yazım Teknikleri ve Film Örnekleri. İstanbul: Pana Film Yayınları. BATİSLAM, H. Dilek (2000). Divan Şiiriyle Halk Şiirinde Ortak Bir Söyleyiş Biçimi (Mürâca a-dedim-dedi). Folklor/Edebiyat. Ankara, 2000/3, C.VI, S.22, s ( mleri.pdf, erişim: , s ). BATİSLAM, H. Dilek (2012). Mihrî Hatun un İki Mürâca ası. Çukurova Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri. Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi. s BİLGEGİL, Kaya M. (1970). Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. BİLGEGİL, Kaya M. (1972). Harabat Karşısında Namık Kemal. İstanbul: İrfan Yayınevi. BORATAV, Pertev Naili; Fıratlı, Halil Vedat (1943). İzahlı Halk Şiiri Antolojisi. Ankara: Maarif Matbaası. BURAN, Ahmet; Alkaya, Ercan (2007). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları. ÇELEBİOĞLU, Amil (1988). Fuzuli nin Bir Beyti üzerinde Bazı Düşünceler. Osmanlı Araştırmaları VII-VIII: The Journal of Ottoman Studies VII-VIII. (Ed. İ. E. Erünsal, C. Ferrard, C. Woodhead), İstanbul, s Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s

14 Ziya Paşa nın Dedim-Dedi Tarzında Bir Şiiri ÇETİN, Nurullah (2006). Ziya Paşa. Tanzimat Edebiyatı. (Ed. İ. Parlatır), Ankara: Akçağ Yayınları, s DONUK, Suat (2012). Mürâcaa Dedim-Dedili Şiir midir? Divanlara Müracaat. Dil ve Edebiyat Araştırmaları. S.6, s EBUZZİYÂ Tevfik (1296/1879). Numûne-i Edebiyât. İstanbul: Mihrân Matbaası. EGRİ, Lajos (1996). Piyes Yazma Sanatı. (Çev. S. Taşer), Ankara: Papirüs Yayınları. ERGİN, Muharrem (1997). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları. (ERTAYLAN), İsmail Hikmet (1932). Ziya Paşa: Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Kanaat Matbaası. GARİPER, Cafer (2011). Yenileşmenin Başlangıcı ve Öncüleri. Yeni Türk Edebiyatı ( ) El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, s GÖÇGÜN, Önder (2001). Ziya Paşa nın Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği, Bütün Şiirleri ve Eserlerinden Açıklamalı Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. HENGİRMEN, Mehmet (2007). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi. KAPLAN, Mehmet; Enginün, İnci; Emil, Birol (1993). Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II: İstanbul: Marmara Üniv. Fen-Edebiyat Fak. Yayınları. KORKMAZ, Zeynep (1995). Fuzuli nin Dili. Türk Dili Üzerine Araştırmalar: Birinci Cilt. Ankara: TDK Yayınları, s KÖPRÜLÜ, Fuat M. (1940). Türk Saz Şairleri II: Antoloji-XVI-XVIII. Asırlar. İstanbul: Kanaat Kitabevi. KURNAZ, Cemal (1997). Harâbât. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.16, İstanbul, s KURNAZ, Cemal (2014). Halk Şiiri ile Divan Şiirinin Müşterekleri. Ankara Gazi Kitabevi. ONAY, Ahmet Talat (2000). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. (Haz. Cemal Kurnaz), Ankara: Akçağ Yayınları. ÖZÜNLÜ, Ünsal (2001). Edebiyatta Dil Kullanımları. İstanbul: Multilingual Yayınları. PARLATIR, İsmail (2012). Fuzulî: Türkçe Divan. Ankara: Akçağ Yayınları. TEKİN, Mehmet (2004). Roman Sanatı 1: Romanın Unsurları. İstanbul: Ötüken Yayınları. UÇMAN, Abdullah (2006). Namık Kemal. Tanzimat Edebiyatı. (Ed. İ. Parlatır), Ankara: Akçağ Yayınları, s VARDAR, Berke (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları. YETİŞ, Kazım (1996). Namık Kemal in Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Görüşleri ve Yazıları. İstanbul: Alfa Yayıncılık. ZİYA PAŞA (1291/1874). Harâbât. İstanbul: Matbaa-i Âmire. ZİYA PAŞA (1298/1882). Eş âr-ı Ziyâ. (Haz. Hamdi Bey), İstanbul: Mihrân Matbaası. 135 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı:5, Aralık 2015, s

15 Ahmet Demir ZİYA PAŞA (1311/1895). Mukaddime-i Harâbât. İstanbul: Matbaa-i Ebuzziyâ ZİYA PAŞA (1342/1924). Külliyât-ı Ziyâ Paşa. (Haz. Süleyman Nazif), İstanbul: Yeni Matbaa. 136 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s