Transkript

1 T.C. A.Ü. SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ VE KARİYER DANIŞMANLIĞI ANA BİLİM DALI PERSONELİN MOTİVASYONU ÜZERİNDE LİDER YÖNETİCİNİN ROLÜ Dönem Projesi Hazırlayan AREFE KARAALİ Proje Danışmanı Doç. Dr. RECEP VARÇIN Ankara-2005

2 T.C. A.Ü. SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ VE KARİYER DANIŞMANLIĞI ANA BİLİM DALI PERSONELİN MOTİVASYONU ÜZERİNDE LİDER YÖNETİCİNİN ROLÜ Dönem Projesi Hazırlayan AREFE KARAALİ Proje Danışmanı Doç. Dr. RECEP VARÇIN Ankara-2005

3 T.C. A.Ü. SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ VE KARİYER DANIŞMANLIĞI ANA BİLİM DALI PERSONELİN MOTİVASYONU ÜZERİNDE LİDER YÖNETİCİNİN ROLÜ Dönem Projesi Proje Danışmanı: İmza Tarih Doç. Dr. Recep VARÇIN......

4 GİRİŞ İşletmelerin en temel amacı, eldeki kaynakları en iyi şekilde kullanarak işletmeyi mümkün olan en karlı duruma getirmektir. Bir örgütün verimliliğinden söz edebilmek için o örgütün bütün kaynaklarının ne şekilde kullanıldığına bakmak gerekir. Günümüzde, gelişen teknoloji sayesinde işletmeler hammadde, enerji, makine ve diğer maddi olanaklardan en üst düzeyde yararlanmayı bilmişlerdir. Bugüne kadar yöneticilerin hedefinde sadece işletmenin müşterilerini memnun etmek vardı. Ancak kendi çalışanlarının da birer müşteri olduklarının da farkına vardılar. Yöneticiler, personelden en iyi şekilde faydalanmanın yolunu araştırmaya başlamışlardır. Bunun için bireylerin davranışlarını açıklamak ve tahmin edebilmek amacıyla; grup, örgüt ve çevre ilişkileri incelenmektedir. Bireylerin davranışlarını açıklayıcı bir kavram olan kişiliğin anlaşılması gerekir. Kişilik ise bireyin kendisi ile ilgili fizyolojik, zihinsel ve ruhsal değerleridir. Bireyi anlamak ve isteklerini tatmin edebilmek için bireyin gereksinimlerini karşılayacak motivasyon ve motivasyon araçlarına ihtiyaç vardır. Çalışmanın birinci bölümünde; yönetim, yönetici ve lider kavramları üzerinde detaylı bir şekilde bağlantıları da incelenerek durulmuştur. İkinci bölümde ise; personel ve motivasyon kavramları üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde ise, çalışmanın temel sorunsalı olan Personelin Motivasyonunda lider Yöneticinin Rolü başlığı ele alınmıştır. 1

5 I. BÖLÜM YÖNETİM-YÖNETİCİ VE LİDERLİK KAVRAMLARINA GENEL BİR YAKLAŞIM 1. YÖNETİM KAVRAMI Her örgüt, karar verme yöntemlerine, faaliyetler arasında eşgüdüm sağlama yollarına, çevreye uyabilme esnekliğine, iletişim ağına ve amaçlarına ulaşmada elde edilenleri değerlendirecek araçlara gerek duyar. Bu ise kısaca, yönetime gerek duyma demektir. Yönetim, insan, makine ve para gibi örgüt-lenme-miş çabaların bir araya getirilmesini sağlar. Yönetim düşüncesinin önemi, her şeyden önce yönetimin evrensel bir faaliyet olmasından ileri gelir. Bu nedenle yönetimi, yönetim düşüncesini ilgilendiren yönüyle tanımlamak ve içeriği hakkında açıklamalar yapmak yararlı olacaktır. Yönetimin tanımı konusunda kamu yöneticileri, işletme yöneticileri veya yönetim bilimi ile ilgilenen bilim dallarındaki araştırmacıların bir uyum içerisinde olduğu söylenemez; çünkü toplum bilimlerinin hemen hemen hiçbirinde mutlak doğru veya yüzde yüz değişmeyen doğru yoktur. Yönetim, önceden saptanmış ve belirtilmiş bir amacın gerçekleştirilmesi için insan gücü, para, zaman, malzeme ve yer unsurlarının daha verimli, daha ekonomik ve daha iyi bir biçimde kullanılması anlamına gelmektedir (Tortop, 1986: 20). 2

6 Yönetim, başkaları aracılığıyla iş görmek, başkalarına iş yaptırmak, başarmak ve amaçlara ulaşmaktır (Özgen, 1989: 15). Yönetimin tanımlarını bilim alanlarının benimsediği yaklaşıma göre tanımlarsak; ekonomistlere göre; yönetim, toprak, sermaye ve işgücü ile birlikte üretim fonksiyonlarından birisidir. Yönetim bilimciler; yönetimin bir otorite sistemi olduğunu ifade ederler. Bunlara göre örgüt, yöneten ve yönetilenler olmak üzere iki gruptan oluşur. Bu iki grup arasındaki ilişki otorite ilişkisidir. Toplum bilimciler ise yönetimi, bir sınıf, bir saygınlık sistemi olarak nitelendirirler. Diğer bir çok disiplinde kendince yönetime bir bakış açısı kazandırmışlardır. Ancak bu yaklaşımların ortak noktası,; yönetimin, diğer kişilerin çabaları aracılığıyla amaçların başarılması süreci olduğudur (Can, 1997: 22). Yönetim dendiğinde bazen bir süreç, bazen bu sürecin unsurları olan organlar -kişi veya grup - anlaşılırken bazen de yönetim belirli bir bilgi topluluğu olarak ele alınarak bunun yöneticilerin karar verme ve önderlik gibi faaliyetlerinde nasıl kullanılabileceği üzerinde durulmaktadır. Yönetim, grup amaçları doğrultusunda grup üyelerini yönlendirmeyi ve onların çalışmalarını harekete dönüştürmeyi sağlayacaktır. Yönetim, yalnızca iki bireyin çabalarını koordine etmek söz konusu olduğu zaman bile gereklidir. Yönetim, belirli bir amaca ulaşabilmesi için faaliyetleri organize ve kontrol etmek diye tanımlandığı gibi, çeşitli üretim faktörlerinin ve insan emeğini bir araya getirerek belirli bir amaca yöneltmek de yönetim olarak tanımlanmaktadır. Değişik görüş açılarına göre yönetimin tanımları değişmekte ise de, genellikle yönetim dendiğinde bazen bir faaliyetler dizisi veya süreç anlaşılmakta, bazen bu 3

7 sürecin içinde geliştiği bir teşkilat yapısı anlaşılmakta, bazen de evrensel nitelik taşıyan belirli bir bilgi topluluğu ya da bilim dalı anlaşılmaktadır. En geniş anlamda yönetim, teşkilatın amaçların gerçekleştirmek için, başlıca planlama, teşkilatlanma, yöneltme ve denetim süreçleri yoluyla tüm kaynakların koordine edilmesidir. Yönetim, insan gücü, zaman, para, araç, gereç, tesis ve yerden en iyi bir biçimde yararlanmak için bunları bir araya getirerek gerçekleştirme bilim ve sanatına denir. Yani yönetim bir işi yapma yöntemidir (Balcı, 2003:6-7) Yönetim faaliyeti teknik, beşeri ve kavramsal olmak üzere üç boyuttan oluşmaktadır (Koçel, 1982:8): Teknik Boyut: Yöneticinin fonksiyonel uzmanlık alanını ifade etmektedir. Böyle bir uzmanlığın, özellikle organizasyonun alt kademelerindeki önemi açıktır. Beşeri Boyut: İnsan unsuru ile ilgilidir. Her yönetici özellikle kademeler yükseldikçe, sorunları kendi sahip olduğu teknik bilgiyi bizzat uygulayarak çözmek yerine, başkalarının faaliyetlerini planlayarak, koordine ederek ve kontrol ederek bunların gayretleri ile çözmeye başlamaktır. Kavramsal Boyut: Yöneticinin organizasyonun tamamını bir bütün olarak görmesi ile ilişkilidir Günümüzdeki modern yönetimin bir özelliği de evrensel olmasıdır. Her organizasyonda birtakım kararlar alınır, faaliyetler koordine edilir. İnsanlar yönetilir ve organizasyon amaç veya hedeflerine yönelmiş çabalar değerlenir. Tarım işletmeciliği, hastane yönetimi, üniversite yönetimi, fabrika yönetimi, gibi. Kısaca özetlemek gerekirse yönetim, bir kuruluşta amaca ulaşma yolunda girişilen çalışma ve çabaları düzenleyen evrensel bir süreçtir. Yönetim sadece kar amacı güden bir 4

8 ticaret ve sanayi işletmesine ait değildir. Aile, dini kuruluşlar, vakıflar, okullar, devlet kuruluşları ve spor klüplerinde de yönetim faaliyeti hayati derecede rol oynar. Bir genelleme yapmak gerekirse, üç tip yönetimden söz edilebilir: Özel Yönetim: Bu yönetim biçimi kar amacı taşıyan sanayi ve ticari işletmelerin planlama, karar verme, organizasyon, yöneltme-haberleşme, kadrolama, koordinasyon, kontrol gibi başlıca yönetim fonksiyonlarını kapsar. Kurumsal ve Birlik Yönetimi: Borsalar, ticaret odaları, vakıf, v.b kuruluşlardır. Bu kuruluşlarda genellikle genel amaç kar değildir. Devlet Yönetimi: Bu tür işletme ve kuruluşların (okul, üniversite, devlet daireleri) amacı, toplumun ihtiyacı ve buna uygun bir yönetim modelinin geliştirilmesidir. Bir kamu görevi yapan ve kuruluş veya işletmelerin yaptığı görevler, nitelik ve nicelik yönünden çok farklı olmaktadır (Özgen, 1989: 19). Yukarıda ifade edilen üç farklı yönetim biçimine rağmen, yönetim tiplerinin hepsinin de bazı ortak yönleri vardır. Her üç halde de (1) üst, (2) ast ve (3) ast-üst ilişkiler sistemini düzenleyen olarak insan görev almaktadır. Yönetim süreci, bu süreci işleten gruplar açısından ele alındığında üç tür yönetimden söz etmek kabildir. Ailesel (patrimonial) yönetim, siyasal yönetim ve profesyonel yönetim. Bir işletme yönetiminde sahipliğin temel politik karar organlarının ve hiyerarşik yapının önemli bir kısmının belli bir ailenin üyelerinden oluşması halinde ailesel yönetim söz konusudur. Bu yönetim şeklinin en önemli özelliği, üst yönetim kademelerinin belirli aile bireylerine veya akrabalara açık olmasıdır. Bu tür yönetime, ekonomik gelişme çabalarını başlangıcında, geniş ölçüde rastlanmaktadır. Ancak ekonomik gelişme ve modernleşme ilerledikçe değişen çevre koşulları işletme 5

9 faaliyetlerini daha çapraşık ve organizasyonları daha büyük hale getirmiş, dolayısıyla aile yönetimi bu yeni koşulların gereklerini yerine getiremediğinden ekonomik gelişmeyi engeller hale gelmiştir. İşletme sahipliliğinin temel politik karar organlarının ve önemli yönetim kademelerinin belirli siyasal eğilim ve ilişkilere sahip kişiler tarafından doldurulması durumunda ise, siyasal yönetimden söz etmek kabildir. Bu yönetim türünde de, aile yönetiminde olduğu gibi yönetim konusunda eğitilmiş kişileri çalıştırma olanağı var olmakla beraber siyasal düşünce ve amaçlar yönetim kademelerine girişi etkilemektedir. Temel politik karar organlarının ve hiyerarşik yapıdaki diğer bütün kademelerin belirli bir aile veya siyasal eğilime bağlılıktan çok uzmanlık ve yetenek esasına göre seçilen kişiler tarafından doldurulması halinde profesyonel yönetimden söz edilmektedir. Ekonomik gelişmeye paralel olarak profesyonel yönetimin önem ve yaygınlık derecesi gün geçtikçe artmaktadır. Profesyonel yönetim, yönetim işinin bir meslek haline gelmesi ile ilgilidir (Koçel, 1982: 5-6). 2. YÖNETİCİ KAVRAMI Bir kuruluşun başında bulunan, emrinde personel çalıştıran, emir ve kumanda eden kişi olarak ifade edilen, tanımlanmaya çalışılan yönetici kavramı dilimizdeki, amir, lider, lider kelimelerinin ifade ettiği anlamlarda da kullanılmaktadır. Burada değişik bilim adamlarının yaptıkları yönetici tanımlarına bakmak gerekirse, çeşitli tanımlarla karşılaşırız. Örneğin; Yönetici; örgüt çalışanlarının örgütün hedeflerine ulaşması için 6

10 etkileyendir(ergin, 1999: 34). Yönetici, üst seviyede çalışan sevk ve idarecidir. Yönetici, yönetme faaliyetlerini yürüten kişidir (Balcı, 20003: 7). Diğer bir tanıma göre; yönetici, belirli bir amaç için örgütlenmiş insanları hedeflenenlere ulaşmak için, uyumlu, etkili, verimli ve işbirliği içinde yönetme sorumluluğunda olan kişilerdir. Öte yandan yönetici, kaynakları düzenleme ve sağlama, örgütlendirme, yöneltme, eşgüdümleme, planlama ve denetleme fonksiyonlarını yerine getiren, hedeflerin gerçekleştirilmesinde örnek olan, yol gösteren ve önderlik eden kişi olarak tanımlanabilir (Sevimli, 2003: 10). Yönetme, bir kuruluşun bütün çalışmalarını, uygulama ve başarıyı arttıracak biçimde ahenkleştirme demektir. Yöneticinin bu görevi aslında en güç görevlerden birisidir; çünkü insan anlaşılması en güç olan varlıktır. Bu yüzden yönetici, bir çok usullerden yararlanarak, emrinde çalışan personelden en iyi şekilde verim elde etmelidir. Yöneticinin görevi, yalnız insanları, emrindekileri ve kendisine fikren bağlı olanları yönetmek değildir. Ancak demokratik örgütler bir kıyıya itilirse tüm hiyerarşik örgütlerin oluşmasının temelinde yetki (otorite) kavramı yatar. Bu kavram aracılığıyla örgütler çeşitli hiyerarşik kademelerden oluşan piramit biçimi bir düzenlemeye giderler. Yöneticileri, yönetici olmayan personelden ayıran en önemli ölçüt yetkidir. Bu yetki insanlar, mevcut kaynaklar ve değişim süreci üzerinde kendini gösterir. İşte yöneticiler ellerinde bulunan yetkinin miktarına göre bütün örgütlerde çeşitli düzeylerde iş görürler. Yöneticileri, örgütlerinde bulundukları kademeye göre; üst, orta, alt kademe yöneticileri olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Her ülkede ve toplumda bu kademeler değişiklik göstermektedir. Alt Düzey Yönetim ve Yöneticiler (Supervisors): Bu düzeyde bulunan yöneticiler, 7

11 günlük faaliyetlerin başarılması için, yönetsel işlevleri olmayan personeli işçi ya da memurlar- yönetmekten sorumlu olan gözetmen, formen, şef, sürveyan gibi çeşitli adlarla anılan kişilerdir. Orta Kademe Yönetim ve Yöneticiler (Production and Operations Managers): Şube müdürü, müdür muavini ve bazı durumlarda daire başkanı gibi ünvanlarla anılan bu yöneticiler, bulundukları örgütün üst yönetimi tarafından tanımlanan amaçları başarmak için gerekli olan program ve faaliyetlerin eşgüdümlenmesinden sorumlu kimselerdir. Üst Kademe Yönetim ve Yöneticiler (Executives): Başkan, genel müdür, genel müdür yardımcısı, baş yürütmeci, koordinatör gibi çeşitli adlarla çağrılan ve başında bulunduğu kuruluşun nihai sorumlusu olan kişilerin oluşturduğu yönetime üst yönetim adı verilir (Can, 1997: 24) Diğer bir ayrım da (Balcı, 2003: 7); Uzman Yönetici: Yönettiği birimin görevleri konusunda uzman olan yöneticidir. Genel Yönetici: Yönetim alanında yetişmiş, yönettiği birimin görevleri konusunda uzman olmayan yönetici tipidir. Uzman yöneticinin en ideal yönetici olduğunu savunanlar, şu görüşleri ileri sürmektedirler: - Yönetici, uzmanı olamadığı bir işin yöneticisi olursa, doğru karar vermeyebilir. Dolayısıyla kendisine sunulanı olduğu gibi kabul etmek durumunda kalır. Bu durumla karşılaşılmaması için, yöneticileri, ilgili teknik ve uzmanlık alanlarından seçmek gereklidir. Çünkü yönetici, yöneteceği işler hakkında birinci elden bilgi sahibi olmalıdır. - Yöneticilik görevlerinin yalnız genel yöneticilere verilmesi, belli dallarda 8

12 öğrenim görmüş kimselere öncelik verilmesini sağlar. Oysa yöneticilik yeteneği olup da, teknik ve mesleki dallarda yetişen kimselere de bu hakkın verilmesi gerekmektedir. - Mesleki ve teknik yönü ağır basan bir hizmetin başına bu niteliklere sahip olmayan bir yöneticinin getirilmesi, iş başarısını azaltır. Genel yöneticiden yana olan görüşler ise şu şekilde sıralanabilir; - Genel yöneticilik formasyonuna sahip olmayan kişiler, olayları sosyal ve siyasal değerlerden yoksun olarak görme eğilimindedirler. Oysa genel yönetici, özel bir eğitim gördüğü için olayları bir bütün olarak ve çok yönlü değerlendirerek analiz eder. - Personelin, almış olduğu eğitime göre çalıştırılmaları esas olmalıdır. Bu bağlamda, yöneticilik öğrenimi veya eğitimi almış kişilere yöneticilik görevi verilmelidir. - Kurum içinde birkaç meslek dalı varsa, kurum içi dengeleri en iyi sağlayacak ve tarafsızlığı koruyacak yine genel yöneticidir. - Yöneticilik belli bir eğitimi gerektirir. Aynı şekilde yöneticilik, kurumsal yönden sağlam bilgilere, uygulama yönünden ise uzun bir deneyime dayanır. Yöneticiler de bir insan olduğuna göre nerede görev alırlarsa alsınlar, amaçları farklı olsa bile hepsinin uymak zorunda olduğu bazı ortak kural ve ilkeler vardır. 9

13 2.1. Yöneticinin Nitelikleri ve İşlevleri Yöneticilerin nitelik ve işlevleri konusunda her ülkenin kalkınmışlık düzeyi, yönetsel sistemleri, yönetsel yapıları, sahip oldukları kültür ve değerler açısından farklılık göstermektedir. Anacak etkin bir yönetim için yönetici bazı becerilere sahip olmalı ve onları sürekli geliştirmek zorundadır. Bu becerilerin görece önemi, yöneticinin örgüt içindeki kademesiyle orantılı olarak değişir. Can (1997: 25) a göre bu beceriler şu şekildedir: Teknik Beceriler : İşin başarılması için özel bilgi, yönetim ve tekniklerin kullanılması yeteneği teknik beceriyi oluşturur. Örgütün faaliyetlerini yapan işgörenlerle doğrudan ilişki içinde bulunan ilk kademe gözetmenlerinin etkinliliği için bu beceri çok önemlidir. Bu kişiler, çalışanlara teknik yardım ve destek sağlamak zorundadır. Örgütün üst kademelerine çıktıkça doğrudan temas azalacağından bu tür becerinin önemi de düşecektir. Ancak teknik örgütlerde seçilen yöneticilerin, o teknik konuda eğitimli olmaları istenir. İletişim (Haberleşme) Becerisi: Örgütte belirlenen hedeflere ulaşmak için yazılı ya da sözlü bilgi sağlama becerisine iletişim becerisi denir. Örgütsel düzeyler bakımından bu becerinin önemi bir farklılık göstermez. Kendi altındakilerinin seviyesine inemeyen genel müdür için olacağı kadar, işçilerinin dediğini anlamayan ustabaşı için de aynı önemi taşır. İnsan İlişkileri Becerisi: İş hayatında, iş konuları ve diğer hususların tamamı, sonuçta her zaman gelip insan unsuruna dayanır. Bir yönetici veya kişi, iş yaptığı kişiyi ve ne kadar çabuk ve ne kadar iyi tanırsa o kadar etkili ve olumlu sonuç alabilir. İyi bir yöneticinin en önemli özelliklerinden biri de, insanların içini 10

14 okuyarak onlara kolaylıkla ulaşabilmesidir. Yani, diğer kişileri anlayabilme onlarla birlikte çalışabilme ve iyi geçinebilme becerisidir. Her düzey yönetim için gerekli olmakla birlikte özellikle alt düzeylerde önemi daha da artar. Çünkü bu yöneticiler, çalışanlarla doğrudan ve günlük ilişkiler içindedirler. Analitik Beceri: Sorunların çözümünde iş olanaklarının değerlendirilmesinde mantıksal ve bilimsel yaklaşım ve teknikler kullanabilme becerisine denir. Örgütte üst basamaklara çıktıkça önemi artar. Üst basamaklarda karmaşıklıklar ve belirsizlikler artmaya başlar. Karar Verme Becerisi: Karar verme becerisi, planlama, örgütleme, yöneltme ve denetleme gibi işlevleri yerine getiren yöneticiler için temel bir niteliktir. Etkili ve isabetli karar verme örgütün her düzeyindeki yönetici için gereklidir. Ancak örgütlerin üstlerine çıktıkça kararlarda değer öğeleri artacağı için karar verme becerisinin de önemi artacaktır. Çünkü alt düzeyler, faaliyetlerini üst düzeylerin verdiği kararlar ışığında yürütürler. Bu bakımından alt düzeylerdeki işlevler, üst düzeylerin verdiği değer yargıları ağır basan kararların alt düzeylere birer gerçek olarak nakledilmiş faaliyetleri üzerinde toplanır. Kavramsal Beceri: Yöneticinin, tüm örgütün karmaşıklıklarını anlaması ve her bir bölümün örgütün temel hedeflerine katkısını değerlendirmesi becerisidir. Birleştirme ve bütünleştirme becerisi de denilebilir. Örgütü, içinde bulunduğu çevreye uyarlama işlevi, gördüğü için üst yönetimce çok büyük önem kazanır. Yöneticiler, örgütsel ve kişisel amaçlarını başarmak için bu becerilerini kullanmak ve geliştirmek zorundadırlar. Bunlarda birine ya da bir kaçına yönelmek yeterli değildir. Bunların, bulunulan basamağa göre, belirli oranlarda bir bileşiminin gerekliliği söz konusudur. 11

15 Öte yandan Sevimli (2003:17-20) üst kademe yöneticilerinde olması gereken nitelikler konusunda geniş bir değerlendirme yapar. Belli yetki ve sorumluluk taşıyan yöneticilerde olması gereken ortak nitelikler üç grupta toplanabilir: Bilgi ve Yetenek: Üst kademe yöneticisinin çalıştığı kurumun etkinlik alanında ve işlevleri konusunda bilgili olması gerekmektedir. Öte yandan yönetici, yönetim teknikleri denilen planlama, araştırma, denetleme ve halkla ilişkiler alanlarında da birikime sahip olması önem kazanmaktadır. Öncelikle yönetici, kuruluşun yönetsel nitelikteki görev ve sorumlulukları başarabilmesi için kullanılacak teknik ve yöntemleri bilme ve uygulama becerisine sahip olmalıdır. Diğer taraftan yönetici, eşgüdümü sağlayabilme, çözümleme ve karar verebilme, yönetebilme, değerlendirebilme ve yorumlama konularında belli bir seviyede olması gereklidir. Yöneticinin becerileri konusuna yöneticinin kurum içinde yerine getirmesi gereken işlevleri açısından bakılabilir. Yönetici işlevlerinin neler olduğu konusunda en çok bilinen Luther Gulick in POSDCORB kısaltılmasıyla simgelenen planlama, örgütlendirme, personel alma, yöneltme, eşgüdümleme, rapor verme (iletişim) ve bütçeleme işlevleri ile ilgili olarak yöneticinin yeterli bilgi ve becerilere sahip olması gerektiği ifade edilmektedir. Liderlik: Geniş anlamda liderlik, yapıcı, sürükleyici ve güdüleyici bir kişiliğe, aynı zamanda kurumsal hedeflere ulaşma yollarını bulma ve uygulama yeteneğine sahip olmaktır. Önder, değişen olaylar ve şartlar karşısında etkilenebildiği için belli şartlar altında başarılı bir lider, farklı ortamlarda aynı başarıyı göstermeyebilir. Aynı şekilde, fonksiyonların farklılığı değişik liderleri gerektirebilmektedir. Sonuç olarak tüm liderlerde ortak nitelikler olarak, üstün zeka, 12

16 analiz ve sentez yapabilme yeteneği, düşüncelerini en iyi şekilde aktarabilme becerisi ile amaçlara olan bağlılık gibi özelliklere sahip oldukları kabul edilmektedir. Liderlik konusuna ileri ki sayfalarda ayrıntılı olarak değinileceğinden kısaca geçilmiştir. Sorumluluk: Üst kademe yöneticisinin sorumlulukları değişik alanlarda olabilmektedir. Öncelikle yönetici, kurumun işleyişini ve hedeflere ulaşma biçimini düzenleyen yasal mevzuatın gerektirdiğini yapmak ve emirlerin uygulanmasını sağlama sorumluluğuna sahiptir. Diğer taraftan yönetici, bir üst makam tarafından kendisine verilen görevleri yerine getirmekle yükümlüdür. İyi bir yöneticinin niteliklerini kesin hatlarıyla belirlemek güçtür; çünkü insanlar birbirlerinden farklı yetenek ve niteliklere sahiptir. Bu durum yöneticiler için de geçerlidir. Ayrıca her iş dalında işler, başkadır ve hatta aynı işyerinin değişik bölümlerinde de farklı nitelik ve yeteneklere sahip yöneticilere gerek duyulur. Bununla birlikte, bu konuda yapılan bir araştırma, bir yönetici veya üstte bulunması geren yetenek ve nitelikleri şöyle tespit etmiştir (Özgen, 1989: 26-27): İnsanları tanımak Objektif olmak ve objektif kalmak Kendine güvenmek ve kararlı olmak Yerinde kararlar alabilmek Cesur olmak İnsiyatif sahibi olmak Sorumluluk duygusuna sahip olmak İradesi kuvvetli olmak Bilgili olmak yanında yaratıcı olmak Aynı araştırma, aşağıdaki özelliklere sahip kimselerin de yönetici veya üst 13

17 olamayacağını ileri sürmektedir: Anlayışsız Taraftar Çabuk etkilenebilen Çabuk kızarak öfkelenen ve tahrik olan Kararsız Sağduyusuz Korkak Çok genel bir şekilde de olsa yukarıda ifade edilen hususların, yönetici veya üst konumunda bulunan yöneticiler tarafından dikkate alınması gerekir. Yönetimin incelenmesinde işlevsel yaklaşım, yöneticilerin ne yaptıklarına dikkati çekme yanında, işlevlerin evrensel alanda uygulanabilirliği üzerinde de durur. Bu yaklaşıma göre, ister küçük çapta bir firma, ister büyük bir şirket olsun; ister genel yönetim düzeyinde, ister uzmanlaşmış bir iş alanında bulunsun, tüm yöneticiler planlama, örgütlendirme, yöneltme, karar verme ve denetim işlevlerinin yürütülmesi ile ilgilenmektedirler. Bu doğrultuda yöneticinin işlevleri (Kazmier, 1979: 33-43): Planlama: Planlama işlevi, diğer etkinliklerden önce gelir. Planlama süreci içinde, ilk ussal ve gerekli aşama örgütün amaçlarının belirlenmesidir. Amaçlarının belirlenmesinden sonra, gereken güdülecek siyasalar, işlem dizileri ve yönetmeler saptanabilir. Özgül bir işlerlik ve geçerlik niteliği taşıyacak amaçların tanımlanması sürecinin bir parçası olarak, beklenen istem (talep), teknolojik değişmeler ve hükümetçe izlenecek parasal siyasa gibi etmenlerin göz önünde bulundurulması zorunluluğu vardır. Bu türden etmenlere, firmanın doğrudan denetimine konu olmamaları nedeniyle planlama öncülleri (premises) adı verilir. 14

18 Bütünsel açıdan bakıldığında, örgütün amaçlarının belirlenmesi ve güdülecek siyasalarla işlem dizilerinin ve yöntemlerin biçimlendirilmesi hep birlikte planlama sürecinin bileşkelerini oluştururlar. Karar verme becerisi bütün yönetim işlevleriyle ilgili bir beceri olmakla birlikte, özellikle yöneticinin planlama işlevini yerine getirmedeki etkinliliğinin saptanmasında önem kazanmaktadır. Örgütlendirme (Kadrolama): Biçimsel örgütü simgeleyen bir model olarak düşünülebilecek örgüt şeması, etkinliklerin kümelendirilişini, yetke ilişkilerini ve belirli iletişim kanallarını gösterir. Bu görünümü ile örgüt şeması, örgütlendirme adıyla bilinen yönetsel işlevin sonucu olmaktadır. Bu işlev bir örgütte yürütülecek etkinliklerin saptanmasını, bu etkinliklerin kümelendirilmesini ve yönetsel yetke ve sorumluluğun belli kişilere verilmesinin içerir. Yukarıda da belirtildiği gibi, örgütlendirme sürecinin sonuçları, örneksel olarak, bir örgüt şeması aracılığıyla somutlaştırılır. İdeal yönetim genişliğinin (span of management) başka deyişle, çalışmaları bir yönetici tarafından etkili biçimde gözetim altında bulundurulabilecek personelin sayısının saptanması, uzun bir süre, yönetim işlevlerinden örgütlendirme (kuşkusuz aynı zamanda bir yöneltme sorunu) işleviyle ilgili bir sorun olagelmiştir. Geleneksel yönetim yazarlarının bütün durumlara uygulanabilir ideal bir yönetim genişliği konusunu araştırma eğilimi göstermelerine karşılık çağdaş yönetim yazarları, ilgili örgüt düzeyi, etkinlik türü, personel ve örgüt tipleri gibi etmenlerin önemini vurgulamaktadırlar. Eylem ve destek etkinliklerinin belirlenmesi ve bu ikisi arasındaki yetki ilişkilerinin tanımı, yönetimde örgütlendirme işlevinin bir başka boyutunu oluşturur. Bütün bunlardan başka bir yöneticinin, her işletmede kendi tanımladığı ve kurduğu 15

19 biçimsel örgüt yanında biçimsel olmayan toplumsal bir örgüt bulunduğunu bilmesi gerekir. Yöneltme: Yöneltme işlevi firmanın ereklerine ulaşma doğrultusunda astların gösterdiği çabalara yol çizme ve bu çabaları gözetim altında tutma işiyle ilgilidir. Son yıllarda insanın güdülenmesi, önderlik, iletişim, personelin geliştirilmesi gibi konularla bu işlev daha da önem kazanmıştır. Gözetmenin olumlu ya da olumsuz güdüsel yöntemleri kullanma konusunda bir seçme hakkı bulunmaktadır. Bir gözetmenin iletişim becerisi, onun insanların davranışlarına yol göstermedeki etkinliliği ile ilişkili olduğundan, bu beceri aynı zamanda gözetmenin yöneltme işlevindeki etkinliliği ile de doğrudan ilişkili olmaktadır. Güdüleme ve iletişim alanları dışında davranış bilimcilerinin önderlik alanında yapmış oldukları çalışmalar, yöneltme işlevini daha iyi anlamamıza yardım etmiştir. Bütün bunlardan başka, personelin olumlu davranışlarının güdülenmesi ve geliştirilmesi doğrultusunda duyulan gereksinme ölçüsünde bir personel geliştirme anlayışı da yöneltme işlevinin etkinlilikle yerine getirilmesi amacıyla ilintilidir. Denetim (Kontrol): Yöneticinin dördüncü işlevi olan denetim, bir örgütte işgörme başarısının (performansın) değerlendirilmesi ve gereken düzeltmelerin uygulanması ile ilgilenir. Denetim süreci, ölçüleri (standartların) konması, uygulamadan alınan sonuçların bu ölçümlerle karşılaştırılması ve sapmaları düzeltici önlemlerin alınması aşamaların içerir. Karar Verme: İstenen sonuca ulaşmak için mevcut alternatifler arasından bilinçli olarak seçim yapma sürecidir (Özgen, 1989: 20). Eşgüdüm: Eşgüdümü kendi başına bir işlev olmaktan çok yönetimin bir 16

20 amacı olarak görülmektedir. Bu görüşe göre tekinliklerin başarılı bir biçimde eşgüdümlenmesi, planlama, örgütlendirme ve denetim işlevlerinin etkili biçimde yürütülmesinin bir sonucudur. Bir eşgüdüm noksanlığı ortaya çıkarıldığında izlenmesi uygun eylem, eşgüdümü sağlama çabalarına girişilmeden önce, iyileştirilmesi gereken yönetim işlevinin belirlenmesidir. Kısaca eşgüdüm, diğer işlevleri, bütünleştirme görevini üstlenir. Planlama Kontrol Bağlantı Süreçleri Örgütleme Yöneltme Personel Tablo-1: Yönetsel İşlevler (Can, 1997: 27) Mintzberg, yöneticinin üç temel işlevi yada rolünden bahseder (Can, 1997: 28): Kişilerarası İşlev: Bu işlev, üç temel rolü içermektedir. İlki her yöneticinin, örgütsel bir birimin başkanı olması nedeniyle birtakım törensel görevleri üstlenmesidir. Mintzberg buna baş figür (figüre head) rolü demektedir. İkincisi önderlik olup işi alma ve çıkarma, güdüleme, destekleme ve bireysel ihtiyaçlarla örgütsel amaçları uzlaştırmayı ifade etmektedir. Son kişiler arası görev ise; bağlantı kurma rolüdür. Yönetici bu rolüyle emir komuta zinciri dışında ilişkiler kurar ve böylece büyük ölçüde bilgi sağlama görevini yerine getirir. Bilgisel İşlev: Yönetici hem astlarıyla hem de diğer üyelerle kişiler arası 17

21 ilişkiler aracılığıyla başında bulunduğu birimin sinir sisteminin merkezi durumundadır. Her şeyi bilmese bile tek tek astlarının her birinden daha fazla bilgiye sahiptir. Yöneticinin burada sözünü ettiğimiz bilgisel işlevi de üç temel rolden oluşmuştur. İlki, çevresinden bilgi tarama, bağlantı ilişkilerini ve astlarını soruşturmadan oluşan monitörlük rolüdür. Bu sayede elde ettiği bilgilerin çoğunu dağıtma ve paylaşma rolünü içeren dağıtıcı rolü, bilgisel işlevinin bir diğer bölümünü oluşturur. Bu anlamda son rolü ise sözcülüktür. Bilgilerin bir bölümünü birimi dışındaki kişilere aktarma yönetsel birimini etkileyen ve kontrol eden kişileri bilgilendirme ve tatmin etme bu tür rolün gereğidir. Kararla İlgili İşlevler: yöneticinin temel işlevi karar vermedir. Toplanan bilgiler, geliştirilen ilişkiler, hep bu temel işlevi sağlıklı bir biçimde gerçekleştirmek içindir. Yöneticinin kararla ilgili rolleri de dört ana grupta toplanabilir. Bunlardan ilki, yöneticinin birimini geliştirme ve değişen çevresel koşullara uydurma amacını güden girişimcilik rolüdür. İkinci tür karara ilişkin rol ise rahatsız edici durumları giderme rolüdür. Rahatsız edici durumlar, grev, hammadde temini anlaşmasının bozulması ya da bir müşterinin iflası gibi yöneticinin kontrolü dışındadır. Yönetici bu durumlarda baskılar ileri boyutlara varmadan harekete geçmek zorundadır. Karar vermeğe ilişkin üçüncü rol kaynakların dağıtılmasıdır. Son tür rol ise, anlaşmacılık rolüdür. Özetleyecek olursak; yöneticilerin ortak ve genel niteliklerini şu şekilde belirtebiliriz; bir yöneticinin kişiliğinin oturmuş olması ve belirli bir zeka düzeyiyle dengeli hareket etmesi şarttır. Öte yandan yönetici, bazı yetenek ve becerilere (konuyu iyi çözümleyebilme, karar alma aşamasında dikkat, astlarını teşvik...gibi) sahip olması gerekir. Aynı zamanda yönetici başında bulunduğu kurum ve kuruluşun 18

22 nitelikleri ve işlevleri konusunda belirli ölçüde teknik bilgiye sahip olmalıdır. Bu niteliklerin bir kısmı doğuştan, bir kısmı ise sonradan edinmedir; görgü ile, eğitim ve öğretim yolu ile bu nitelikler elde edilebilir. 3. LİDERLİK KAVRAMI İşletme yöneticilerinin ilgilenmek zorunda oldukları önemli konulardan birisi de önderlik (liderlik) konusudur. Yöneticilerin önderlik yapmaları gerektiği anlayışı, konun öneminin daha da arttırmaktadır. Gerçekten yöneticilerin, kendilerine verilen sorumluluklar ve resmi görevlerinin niteliği dolayısıyla önderlik yapmaları, önderlik vasıflarına sahip olmaları beklenir. Bu konuda bir çok çalışma yapılmıştır ve bu doğrultuda pek çok önderlik tanımı da yapılmıştır: Liderlik; personelin örgütün rutin direktiflerine uyma derecelerindeki etkisel bir fazlalıktır. Liderlik; grup, örgüt ya da toplum olarak, belirli ortak amaçlara ulaşmayı hedeflemiş çift yönlü etkileme sürecidir. Liderlik; hedef belirleme ve başarma yönünde grubun faaliyetlerinin etkilenmesi sürecidir (Akgün, Kavuncubaşı, Can, 2002: 414). K. Davis, liderliği, insanları belirli amaçlara yöneltmeye ikna yeteneği, lider ise grup üyelerini bir araya toplayan ve onları grup amaçlarına güdüleyen insan olarak tanımlar. Lideri, grup üyelerini saptana amaçlar doğrultusunda başarılı kılmaya yönelten, onların çalışmaklarını koordine ve kontrol eden bu çabaları 19