Ankara da Radyoloji Teknisyenlerinin İş Doyumu ve Tükenme Durumları: Kesitsel Bir Çalışma

Transkript

1 ORIGINAL RESEARCH / ORİJİNAL ARAŞTIRMA 2016 Ankara da Radyoloji Teknisyenlerinin İş Doyumu ve Tükenme Durumları: Kesitsel Bir Çalışma Professional Employee Satisfaction And Burnout Status Of Radiology Technicians In Ankara: A Cross-Sectional Study AUTHORS / YAZARLAR Bilge Sönmez Emir Karatekin Aile Sağlığı Merkezi, Çankırı Karatekin Üniversitesi, Çankırı Özden Sönmez Radyoloji Teknisyenliği, Hacettepe Üniversitesi, Ankara Diren Orhan Radyoloji Teknisyenliği, Medlab, Ankara Ergün Öksüz Aile Hekimliği Anabilim Dalı, Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi, Ankara ÖZET Amaç: Bu çalışmada radyoloji teknikerlerinde iş doyum düzeyleri, tükenmişlik durumları ve bunları etkileyen faktörlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem: Ankara da rastlantısal olarak seçilmiş 200 radyoloji teknikerine ulaşılarak Maslach Tükenmişlik Ölçeği, İş Tanımlama Ölçeği, Kısa Minnesota İş Doyum Ölçeğinden oluşan anket formu uygulanmıştır. İstatistiksel olarak tek yönlü varyans analizi, student-t testi ve ki-kare testleri yapılmıştır. Bulgular: Çalışmamıza 177 radyoloji teknikeri katılmıştır. 105 i (%59,3) erkek, 72 si (%40,7) kadın olan teknikerlerin 162 sinin (%91,5) meslek grubu Radyoloji Teknisyeni idi. Duygusal tükenmişlik düzeyi kadınlarda (27,9±7,2) erkeklere (24,1±7,2) göre daha yüksek bulundu (p=0.001). İş doyumu ise erkeklerde (41,3±7,8), kadınlara göre (36,4±9,2) göre daha yüksek saptandı (p=0.000). Eğitim düzeyinin (p=0,039) iş doyumunu etkileyen bir faktör olduğu görüldü (p<0,001). İşle ilgili tanımlayıcılar içinde sıkıcı en yüksek oranda %73,4 (n=130) seçilen tanımlayıcı idi. Sonuç: Sonuç olarak çalışmamızda radyoloji teknikerleri arasında kadınların, tükenmişlik düzeyi; erkek çalışanlarda ise iş doyumu daha yüksek bulunmuştur. Radyoloji teknikerlerinin olumsuz çalışma şartlarının düzeltilmesi, destek programlarının geliştirilmesi ile tükenmişlik seviyesi azaltılarak iş doyumu düzeyleri artırılabilir. Anahtar kelimeler: radyoloji teknikeri, iş doyumu, tükenmişlik, Maslach tükenmişlik ölçeği, iş tanımlama ölçeği, kısa Minnesota iş doyum ölçeği ABSTRACT Aim: The aim of this study is to define the job satisfaction levels, burnout levels and the factors affecting them in radiology technicians. Methods: A questionnaire including Maslach Burnout Inventory, Job Descriptive Index, and The Short Minnesota Job Satisfaction Scale was applied to randomly selected 200 radiology technicians working in Ankara. One-way analysis of variance, Student's t test and chi-square tests were used in the statistical analyses. Results: A total of 177 radiology technicians, including 105 (59.3%) men and 72 (40.7%) women participated in this study; occupational group of 162 (91.5%) participants was Radiology Technician. We found the "emotional burnout" levels to be significantly higher in women (27.9 ± 7.2) than men (24.1 ± 7.2) (p = 0.001), whereas job satisfaction levels were higher in men (41.3 ± 7.8) than women (36.4 ± 9.2 (p<0.001). The level of education was found to be a factor influencing job satisfaction (p = 0.039). The most commonly selected identifier regarding the job was "boring" with a ratio of 73.4% (n = 130). Conclusion: In our study, we found that "burnout" levels were significantly higher in women and job satisfaction levels were significantly higher in men among radiology technicians. We suggest that improving adverse working conditions of radiology technicians and developing support programs would decrease levels of burnout and increase levels job satisfaction. Keywords: radiology technician, job satisfaction, burnout, Maslach burnout inventory, job descriptive index, short Minnesota satisfaction questionnaire Corresponding Author / İletişim için Uzm. Dr. Bilge Sönmez Emir Karatekin Aile Sağlığı Merkezi, Çankırı Karatekin Üniversitesi, Çankırı E-posta: bilgesnmez@yahoo.com Date of submission: / Date of acceptance:

2 Sönmez B ve ark. Ankara da Radyoloji Teknisyenlerinin İş Doyumu ve Tükenme Durumları: Kesitsel Bir Çalışma Giriş Psikofiziksel olarak enerjinin tükenmesi denebilecek olan ve 1970 lerde ilk kez tanımı yapılmış olan Tükenmişlik (Burnout) önemli bir sosyal problemdir (1-3). İşe bağlı kronik emosyonel ve kişilerarası stres etkenlerine karşı uzamış bir yanıtın sonucu olarak gelişir (4). Kişilerin meslek- lerinin amacından kopması, mesleğin spesifik niteliklerinden uzaklaşarak hizmet verdiği insanlarla gerçek anlamda ilgilenemiyor oluşu ve/veya stres ve doyumsuzluğa tepki olarak kişinin kendini psikolojik yönden işinden geri çekmesi, hayal kırıklığı ve işi bırakma olarak tanımlanan tükenmişlik, ilk olarak sağlık sektörü çalışanlarında tanımlanmış bir durumdur (1-10). Sunulan hizmet kalitesinde insan faktörünün önemli bir yere sahip olduğu direkt insana hizmet verilen alanlarda daha sık görülür (5,9). Tükenmişlik bitkinlik, olumsuzculuk (kinizm) ve yetersizlik olmak üzere üç boyutlu bir durumdur (4). İş doyumu kişilerin işleriyle ilgili tutumlarıdır. Ayrıca kişilerin iş ve iş deneyimlerinin değerlendirilmesinden kaynaklanan haz verici veya olumlu bir duygu durumu olarak da tanımlanabilir (11). İş doyumunun kişi ve örgüt odaklı olmak üzere iki farklı yönü vardır. Kişi odaklı yönünde temel; her bireyin adil davranışları ve saygıyı hak ettiğine inanmaktır. Buna göre iş doyumu bir ölçüde, iyi davranılmanın bir sonucudur ve aynı zamanda psikolojik sağlığın da bir göstergesidir. İşyeri, iş doyumunun hem nedeni hem sonucudur. İş doyumsuzluğu psikosomatik rahatsızlıklara neden olabileceği gibi iş doyumu sağlayamayan bireylerde sigara, alkol, uyuşturucu gibi bağımlılık yapıcı madde kullanımına da sık rastlanmaktadır (12,13). İş doyumu, görev performansının yanısıra resmen tanımlı olmayan ancak örgütün yeterlilik ve verimliliği açısından önemli olan örgütteşlik davranışı (Organizational Citizenship Behaviour) ile de ilişkilidir. Bağlamsal performans olarak nitelenebilecek örgütteşlik davranışı, çalışma arkadaşlarına yardımcı olmak, örgütün mevcut uygulamalarını iyileştirmek üzere önerilerde bulunmak, yakın denetim olmaksızın işe zamanında başlamak ve boşa zaman geçirmemek olarak tanımlanabilir. İş doyumunun bağlamsal performans ile korelasyonu görev performansı ile olan korelasyonundan daha yüksektir. İşverenin ya da üstlerinin kendisine davranışından hoşnut olan birey, örgütte kendisi için resmen tanımlanmış olan görevlerden fazlasını yapmaya gönüllü olacaktır. Böylece, bu gönüllülük davranışının doyumun bir sonucu olarak ortaya çıktığı, bağlamsal performansta artış anlamına geldiği ve örgüt performansına katkı sağlayacağı düşünülebilir (13,14). Bireylerin işlerinden doyum sağlayamamaları sadece bireyleri değil, örgütleri de etkiler. İşyerlerinde hayal kırıklığı yaşayanların işlerine karşı çeşitli olumsuz tepkiler geliştirdikleri bilinmektedir. İşten ayrılma ve devamsızlık bu tepkilerin en bilinenlerindendir (14). İşlerinden hoşnut olmayan bireyler, ya işlerini bırakırlar veya işsizlik, piyasa koşulları ile bağlantılı olarak aynı işyerinde çalışmayı sürdürür (15). Sağlık sektörü diğer iş ortamlarından önemli farklılıklar göstermektedir (2-4,16). Sağlık sektörü zor durumda ve kaygı düzeyi yüksek iken hasta kişilere hizmet vermek gibi zor bir görevin yerine getirildiği bir çalışma alanıdır. Ayrıca sağlık çalışanları, günlük çalışmaları sırasında da psikolojik baskıya neden olabilecek durumlarla karşı karşıya kalmaktadır. Sağlık çalışanlarında, yoğun iş yükü, ağır ve ölümcül hastalara hizmet sunma, gerektiğinde hasta ve yakınlarına duygusal destek vermek zorunda kalma gibi nedenler işle ilgili stres ve gerginliğe yol açmaktadır (3). Ayrıca sağlık hizmetindeki yetersiz- likler, hizmetin ve personelin dengesiz dağılımı da çalışanlarda düş kırıklığı ve gerginlik yaratmaktadır (3,17,18). Bu çalışmada Ankara il merkezindeki kamu ve özel hastanelerde çalışan radyoloji teknisyenlerinin iş doyumu düzeyleri, tükenmişlik durumları ve bunlarla ilişkili faktörlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Yöntemler Çalışmamız, Nisan-Mayıs 2010 tarihleri arasında Ankara da kamu ve özel hastanelerde radyoloji teknisyeni olarak görev yapan kişilere ulaşılarak gerçekleştirilmiştir. Kesitsel çalışmanın evrenini Ankara İl Merkezi hastanelerinde çalışan toplam 3200 radyoloji teknis- yeni oluşturmuştur (19,20). Araştırmada rastlantısal olarak 200 radyoloji teknisyeninden oluşan bir 26

3 Euras J Fam Med 2016;5(1):25-32 örneklem seçilmiş ve seçilen bu 200 radyoloji teknisyenine ulaşılmıştır. Çalışmaya başlamadan önce kurumun Etik Kurul Komitesi nden, klinik yönetiminden ve çalışmaya katılacak teknisyenlerden bilgilendirilmiş onam alınmıştır. Çalışmaya katılmayı kabul eden 177 radyoloji teknisyeni çalışma grubunu oluşturmuştur. Katılım oranı %88,5 olarak gerçekleşmiştir. Veriler konu ile ilgili hazırlanan anket yöntemiyle toplanmıştır. Ankette radyoloji teknisyeninin yaşı, mesleği, meslekte ve şu anki işyerinde çalışma süresi, geliri, mesai süresi, çalışma ortamı özellikleri, medeni durumu, kronik hastalık durumu, çalışma şartlarından memnuniyeti gibi bilgilere yönelik sorular yer almaktadır. Çalışanların tükenmişlik durumlarını saptamak için Maslach Tükenmişlik Ölçeği, iş doyumu için ise Minnesota İş Doyumu Ölçeği kullanılmıştır. Oluşturulan anket formu uygulama öncesi Başkent Üniversitesi Bağlıca Kampüsü nde görev yapan 25 personele ön-test amacıyla uygulanmış, geçerli ve güvenilir olarak tespit edildikten sonra çalışma grubuna uygulanmıştır. Çalışma yöntemi olarak ölçekleri de kapsayan anket formu kişilere verilmiş ve radyoloji teknisyenleri tarafından doldurulduktan sonra geri toplanmıştır. Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ): Maslach tarafından geliştirilen ölçek (21, 22) tükenmişliği üç boyutu ile değerlendiren üç alt ölçekten oluşan 22 soru içermektedir. MTÖ nin Türkçe Uyarlaması nın geçerlilik ve güvenirliği çalışması yapılmıştır (23). MTÖ maddeleri hiçbir zaman dan her zaman a uzanan 5 li likert ölçek üzerinden 0-4 arası puanlanmıştır. Puanlama bu ölçeğin her alt boyutu için ayrı ayrı yapılmıştır. Duygusal tükenme ve duyarsızlaşmada yüksek puan, kişisel başarıda ise düşük puan tükenmişliğin yüksek düzeyini yansıtır. Duygusal tükenme alt ölçeği, kişinin işi tarafından aşırı tüketilmiş ve aşırı yüklenilmiş olma duygularını tanımlayan 9 maddeden oluşmaktadır. Duygusal tükenme; kişinin yaptığı iş nedeniyle emosyonel olarak kendini aşırı yüklenmiş ve tükenmiş hissetmesi olarak tanımlanır (3, 5). Bireysel olarak duygusal ve fiziksel kaynakları azalmış, gerginlik ve kaygı duygusu içindeki kişi için işe gitmek çok zor gelmektedir. İşe gitmeme, işyerine saatinde gelmeme, psikosomatik şikayetler nedeniyle işe devamsızlık, işten ayrılma gibi hem çalışan hem de örgüt açısından verimsiz bir durumla sonuçlanmaktadır (3-5,14,15,21,24). Duyarsızlaşma alt ölçeği kişinin bakım ve hizmet verdiklerine karşı, bireylerin özgün olduklarını dikkate alınmaksızın ve duygudan yoksun şekildeki davranışları tanımlar. Kişiye nesnel eğilimi yansıtan duyarsızlaşma alt ölçeği 5 maddeden oluşmaktadır (3,5,16,21). Kişisel başarı alt ölçeği ise 8 maddeden oluşmaktadır. İnsanlarla çalışan bireyde yeterlilik ve başarıyla sorunların üstesinden gelme duygularını tanımlamaktadır. Problemlerin üstesinden gelememe ve kendini yetersiz görme olarak açıklanabilecek olan kişisel başarı boyutunda kişinin işe karşı motivasyonu azalmış, kontrol eksikliği ve çaresizlik içindedir (1,3,5,21). İş Tanımlama Ölçeği: 1969 yılında Smith ve ark. (25) tarafından oluşturulmuştur (26). Bu ölçekte çalışılan işin özellikleri, ücret ile ilgili özellikler, yükselme olanakları, yönetim, kişiler ile iletişim olmak üzere beş alt ölçek yer almaktadır (27,28). İş Tanımlama Ölçeği en çok kullanılan yöntemlerden biridir ve 1997 yılında yeniden geliştirilmiştir (26-28). İş Tanımlama Ölçeği Türkçe Uyarlaması geçerlilik ve güvenilirlik çalışması yapılmıştır (29). İş Tanımlama Ölçeği kişinin yaptığı işle ilgili özellikleri (cazip, sürekli dikkatli olmayı gerektiren, tatmin edici, yararlı, sıkıcı, yorucu, yaratıcı, mücadele gerektiren, saygınlığı olan, bitmek bilmeyen, stresli, başarı duygusu yaratan), ücretle ilgili özellikleri (normal giderler için yeterli, yetersiz, lüks bir yaşam sağlar, hak ettiğimden az), terfi imkanları ile ilgili özellikleri (ilerleme imkanları var, başarıya göre terfi, adaletsiz terfi politikası, hak ettiğimden az), yönetim ile ilgili özellikleri (fikrimi alır, memnun edilmesi güç, iyi işi takdir eder, yol gösterir, konuyu iyi bilir, nezaret yeteneği yetersiz), iş arkadaşlarıyla ilgili özellikleri (teşvik edici, sıkıcı, hırslı, sorumluluk sahibi, zeki, birarada olunması güç) içerir ve her bir soru Evet, Hayır ve Kararsız olarak işaretlenir. 0-3 arası puanlanan ölçekte düşük puanlar memnuniyetsizliği ve yüksek puanlar memnuniyeti gösterir. Kısa Minnesota İş Doyum Ölçeği: Minnesota İş 27

4 Sönmez B ve ark. Ankara da Radyoloji Teknisyenlerinin İş Doyumu ve Tükenme Durumları: Kesitsel Bir Çalışma Doyum Ölçeği 1967 yılında Weiss ve ark. (30) tarafından geliştirilmiştir (25-32). Baycan tarafından Türkçe ye çevrilip, geçerlilik ve güvenirlilik çalışmaları yapılmıştır (33). Minnesota İş Doyum Ölçeği 1-5 arasında puanlanan beşli likert tipi bir ölçektir. Ölçek puanlamasında, Hiç memnun değilim: 1 puan, Memnun değilim: 2 puan, Kararsızım: 3 puan, Memnunum: 4 puan, Çok memnunum: 5 puan olarak değerlendirilmektedir. Bireyin iş doyum düzeyini meşguliyet, bireyin tek başına kalma olanağı, başkaları için birşeyler yapabilme şansı, diğer kişilere ne yapacaklarını söyleme şansı, yapılan iş ve karşılığında alınan ücret, terfi olanağı, bireysel yeteneklerin kullanılabilmesi, kendi kararlarını uygulayabilme şansı, işte yeteneklerini kullanabilme, çalışma şartları, çalışma arkadaşları, takdir edilme ve başarı duygusu gibi daha farklı ve kapsamlı bir açıdan ele alan ölçekleri kullanmasıdır. Genel doyum puanı 20 maddeden elde edilen puanların, içsel doyum puanı oniki içsel faktörü oluşturan maddelerden elde edilen puanların ve dışsal doyum puanı sekiz dışsal faktörü oluşturan mad- delerden elde edilen puanların ortalaması ile elde edilmektedir. Dışsal doyum puanı, kurum politikası ve yönetimi, denetim şekli, yönetici, çalışma ve astlarla ilişkiler, çalışma koşulları, ücret gibi işin çevresine ait öğelerden oluşmaktadır. İçsel doyum puanı başarı, tanınma veya takdir edilme, işin kendisi, işin sorumluluğu, yükselme ve terfiye bağlı görev değişikliği gibi işin içsel niteliğine ilişkin tatminkarlıkla ilgili öğelerden oluşmaktadır (16, 25, 31-33). İstatistiksel Analiz Veriler bilgisayar ortamına girilerek, istatistiksel analizler SPSS 11.5 for Windows programı ile yapılmıştır. Verilerin normal dağılıma uygunluğu, Kolmogorov-Smirnov testi ile incelenmiştir. Normal dağılıma uyan değişkenlerin ikiden fazla grup analizlerinde tek yönlü varyans analizi ve ikili grup karşılaştırmalarında student-t testi kullanılmıştır. Normal dağılıma uymayan değişkenlerin ikiden fazla grup analizlerinde Kruskal-Wallis testi (post-hoc olarak yanılma düzeyi aşağı çekilerek Mann Whitney U testi) ve ikili grup karşılaştırmalarında Mann Whitney U testi kullanılmıştır. Ölçümle elde edilen veriler aritmetik ortalama ± standart sapma, sayımla elde edilen veriler ise sayı (%) olarak gösterilmiştir. Anlamlılık düzeyi p <0,05 olarak alınmıştır. Bulgular Ankara da çalışmaya katılan 177 sağlık perso- nelinin 105 i (%59,3) erkek, 72 si (%40,7) kadındı. Katılımcıların 162 sinin (%91,5) meslek grubu Radyoloji Teknisyeni idi. Araştırma grubunun sosyodemografik özellikleri Tablo 1 ve Tablo 2 de sunulmuştur. Katılımcıların %71,8 i (n=127) evli, %63,8 i (n=113) yüksekokul mezunu idi. Aylık gelir düzeyi %97,7 (n=173) katılımcı için asgari ücretin üzeri idi. Katılımcıların %52,0 si (n=92) kamu sektöründe ve %48,0 i (n=85) özel sektörde çalışmaktaydı (p=0,001) (Tablo 1). Tablo 1. Çalışma Grubu Bazı Sosyodemografik Özelliklerin Cinsiyete Göre Dağılımları Cinsiyet Özellikler Meslek Erkek (n=105) Kadın (n=72) Toplam * (N=177) Radyoloji 99 (%61,1) 63 (%38,9) 162 (%91,5) Teknisyeni Diğer 6 (%40) 9 (%60) 15 (%8,5) Medeni Durum Evli 78 (%61,4) 49 (%38,6) 127 (%71,8) Bekar 27(%54,0) 23(%46,0) 50 (%28,2) Eğitim Durumu Lise 21(%55,3) 17(%44,7) 38 (%21,5) p 0,111 0,366 Yüksekokul 67 (%59,3) 46 (%40,7) 113 (%63,8) 0,721 Fakülte 17 (%65,4) 9 (%34,6) 26 (%14,7) Aylık Gelir Asgari ücret altı 1 (%25,0) 3 (%75,0) 4 (%2,3) Asgari ücret 104 üzeri (%60,1) 69 (%39,9) 173 (%97,7) Çalışılan Sektör Kamu 44 (%47,8) 48 (%52,2) 92 (%52,0) Özel 61 (%71,8) 24 (%28,2) 85 (%48,0) * Sütun yüzdesi verilmiştir 0,184 0,001 Tüm katılımcıların yaş ortalaması 32,6±6,8 yıl idi. Erkeklerin yaş ortalaması 33,6±6,3 yıl, kadınların ise 31,2±7,2 yıl idi (t=2,403, p=0,017). Meslekte geçirilen süre ortalama 11,5±6,5 yıl iken şu anda çalışılan yerde geçirilen süre 8,3±5,9 yıl idi. Günlük mesai sürelerine bakıldığında erkeklerde 28

5 Euras J Fam Med 2016;5(1):25-32 ortalama 6,9±1,4 saat iken bu süre kadınlarda ortalama 7,7±1,5 saat idi (t=-3,555, p=0,000). Tablo 2. Çalışma Grubu Bazı Sosyodemografik Özelliklerin Cinsiyete Göre Ortalamaları Özellikler Erkek (Ort ± SS) Cinsiyet Kadın (Ort ± SS) Yaş (Yıl) 33,6 ± 6,3 31,2 ± 7,2 Meslek Süresi (Yıl) Şimdi Çalışılan Yerde Çalışma Süresi (Yıl) Günlük Mesai Süresi (Saat) Ort: Ortalama SS: Standart Sapma Toplam (Ort ± SS) 32,6 ± 6,8 11,8 ± 6,0 11,0 ± 7,0 11,5 ± 6,5 T Testi P Değeri t=2,403 p=0,017 t=0,831 p=0,407 8,4 ± 4,8 8,0 ± 7,4 8,3 ± 5,9 t=0,374 p=0,709 6,9 ± 1,4 7,7 ± 1,5 7,2 ± 1,5 t=-3,555 p=0,000 Tablo 3 de sosyodemografik özelliklere göre duygusal tükenme, duyarsızlaşma, kişisel başarı ve iş doyumu puan ortalamaları verilmiştir. Duygusal tükenmişlik puan ortalamaları; kadınlarda (27,9±7,2) erkeklere (24,1±7,2) göre daha yüksek bulunmuş olup bu fark istatistiksel olarak anlamlıdır (sırasıyla p=0.001, p=0.008). Duyarsızlaşma ve kişisel başarı puan ortalamaları açısından karşılaştırıldığında cinsiyet, medeni durum, meslek grubu, eğitim durumu ve gelir düzeyi grupları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı değildi (p>0,05). İş doyumu puan ortalamaları, erkeklerde (41,3±7,8) kadınlara göre (36,4±9,2) daha yüksek olarak bulundu (p=0.000). Ayrıca eğitim düzeyi lise olanlarda (41,9±9,3), yüksekokul (39,1±8,0) ve fakülte (36,3±9,9) olanlara göre daha yüksek bulundu (p=0,039). Katılımcıların iş ile ilgili tanımlayıcı seçimleri Tablo 4 de verilmiştir. Katılımcılar tarafından işle ilgili özellikler içinde Sıkıcı seçeneği en yüksek oranda %73,4 (n=130) seçilirken ücret özelliklerinde Yetersiz %46,9 (n=83), terfi ile ilgili özelliklerde Hakettiğimden Az %53,1 (n=94), yönetim ile ilgili özelliklerde Memnun Edilmesi Güç %40,7 (n=72) ve iş arkadaşları ile ilgili özelliklerde Sorumluluk Sahibi %67,2 (n=119) seçenekleri en yüksek oranda seçildi. Tanımlayıcılarda cinsiyete göre bakıldığında işle ilgili özelliklerde Cazip seçeneği erkekler tarafından (p=0,008) kadınlara göre (%21,9 - %5,6) daha fazla seçildi. Bitmek Bilmeyen seçeneği ise kadınlar tarafından (p=0,007) erkeklere göre (%75,0 - %55,2) daha fazla seçilmiştir. Terfi olanaklarında erkekler tarafından İlerleme imkanları var seçeneği kadınlardan daha fazla (%22,9 - %9,7) seçilirken (p=0,024), Adaletsiz Terfi Politikası seçeneği kadınlar tarafından daha fazla (%47,2 - %23,8) seçilmiştir (p=0,001). Yönetimle ilgili özelliklerde Fikrimi Alır, İyi Yapılan İşi Takdir Eder ve Yaptığı İşi İyi Bilen tanımlayıcıları erkekler tarafından kadınlara göre daha fazla (sırasıyla, %44,8-%18,1, %40,0-%22,2, %32,4-11,1) seçilirken (sırasıyla p=0,000, p=0,013, p=0,001) Nezaketsiz Tablo 3. Sosyodemografik Özelliklere Göre Maslach Tükenmişlik Ölçeği ve Minnesota İş Doyum Ölçeği Puanlarının Karşılaştırılması MİD DT DYS KB ort±ss p ort±ss p ort±ss p ort±ss p Cinsiyet Erkek 41,3±7,8 24,1±7,2 9,5±3,6 18,6±5,6 0,000 0,001 0,073 Kadın 36,4±9,2 27,9±7,2 10,5±3,7 19,3±4,8 0,340 Medeni Durum Evli 38,6±8,7 25,9±7,7 9,8±3,5 18,7±5,1 0,074 0,608 0,579 Bekar 41,2±8,5 25,2±6,7 10,1±4,1 19,3±5,7 0,523 Meslek Grubu Radyoloji Teknisyeni 39,0±8,8 25,7±7,6 9,9±3,7 18,9±5,3 0,162 0,686 0,875 Diğer 42,3±6,8 24,9±4,8 9,7±3,3 18,6±5,2 0,833 Eğitim Durumu Lise 41,9±9,3 24,5±7,2 10,0±4,0 18,5±4,3 Yüksekokul 39,1±8,0 0,039 25,4±7,6 0,113 9,7±3,6 0,520 18,7±5,5 0,403 Fakülte 36,3±9,9 28,3±6,8 10,5±3,2 20,1±5,6 Aylık Gelir 750 TL Altı 40,2±3,4 22,5±2,6 10,5±3,5 19,7±4,0 0,829 0,388 0, TL 39,3±8,8 25,8±7,5 9,9±3,7 18,9±5,3 0,738 MİD: Minnesota İş Doyum Ölçeği Puanı, DT: Maslach Tükenmişlik Ölçeği Duygusal Tükenme, DYS: Maslach Tükenmişlik Ölçeği Duyarsızlaşma, KB: Maslach Tükenmişlik Ölçeği Kişisel Başarı 29

6 Sönmez B ve ark. Ankara da Radyoloji Teknisyenlerinin İş Doyumu ve Tükenme Durumları: Kesitsel Bir Çalışma Tablo 4. İş Tanımlama Ölçeğindeki Tanımlayıcıların Cinsiyete Göre Seçilme Dağılımları Cinsiyet Toplam Tanımlayıcılar Erkek Kadın p n(%) n(%) n(%) İşle İlgili Özellikler Cazip 23(%21,9) 4 (%5,6) 27 (%15,3) 0,008 Sürekli Dikkat Gerektiren 68 (%64,8) 51 (%70,8) 119 (67,2) 0,398 Tatmin Edici 7 (%6,7) 1 (%1,4) 8 (%4,5) 0,097 Yararlı 14 (%13,3) 11 (%15,3) 25 (%14,1) 0,715 Sıkıcı 74 (%70,5) 56 (%77,8) 130 (%73,4) 0,280 Yorucu 14 (%13,3) 10 (%13,9) 24 (%13,6) 0,916 Yaratıcı 35 (%33,3) 22 (%30,6) 57 (%32,2) 0,698 Mücadele Gerektiren 17 (%16,2) 11 (%15,3) 28 (%15,8) 0,870 Saygınlığı Olan 25 (%23,8) 21 (%29,2) 46 (%26,0) 0,425 Bitmek Bilmeyen 58 (%55,2) 54 (%75,0) 112 (%63,3) 0,007 Stresli 13 (%12,4) 9 (%12,5) 22 (%12,4) 0,981 Başarı duygusu yaratan 34 (%32,4) 25 (%34,7) 59 (%33,3) 0,745 Ücretle İlgili Özellikler Normal Giderler İçin Yeterli 23 (%21,9) 14(19,4) 37(20,9) 0,693 Yetersiz 45(%42,9) 38(%52,8) 83(%46,9) 0,194 Lüks Bir Yaşam Sağlar 0 (%0,0) 1 (%1,4) 1 (%0,6) 0,226 Hakettiğimden Az 59 (%56,2) 34(%47,2) 93(%52,5) 0,240 Terfi Olanakları İle İlgili Özellikler İlerleme İmkanları Var 24(%22,9) 7(%9,7) 31(%17,5) 0,024 Başarıya Göre Terfi 11 (%10,5) 2 (%2,8) 13 (%7,3) 0,054 Adaletsiz Terfi Politikası 25 (%23,8) 34(%47,2) 59(%33,3) 0,001 Hakettiğimden Az 59 (%56,2) 35 (%48,6) 94 (%53,1) 0,321 Yönetimle İlgili Özellikler Fikrimi Alır 47 (%44,8) 13 (%18,1) 60 (%33,9) 0,000 Memnun Edilmesi Güç 39 (%37,1) 33 (%45,8) 72 (%40,7) 0,248 İyi Yapılan İşi Takdir Eder 42 (%40,0) 16 (%22,2) 58 (%32,8) 0,013 Yol Gösteren 34 (%32,4) 15 (%20,8) 49 (%27,7) 0,092 Yaptığı İşi İyi Bilen 34 (%32,4) 8 (%11,1) 42 (%23,7) 0,001 Nezaketsiz 13 (%12,4) 19 (%26,4) 32 (%18,1) 0,017 İş Arkadaşları İle İlgili Özellikler Teşvik Edici 37 (%35,2) 16 (%22,2) 53 (%29,9) 0,063 Sıkıcı 9 (%8,6) 8 (%11,1) 17 (%9,6) 0,573 Hırslı 23 (%21,9) 9 (%12,5) 32 (%18,1) 0,110 Sorumluluk Sahibi 73 (%69,5) 46 (%63,9) 119 (%67,2) 0,433 Zeki 34 (%32,4) 16 (%22,2) 50 (%28,2) 0,140 Birlikte Çalışılması Güç 26 (%24,8) 20 (%27,8) 46 (%26,0) 0,651 tanımlayıcısı kadınlar tarafından erkeklere göre daha fazla (%26,4-%12,4) seçilmiştir (p=0,017). Tartışma Tükenmişlik ve mesleki doyum olmaması sağlık çalışanlarının karşı karşıya kaldığı önemli problem- lerdendir. İnsan faktörünün önemli bir yere sahip olduğu hastane ortamında mesailerini yapan radyoloji teknisyenlerinin daha verimli çalışabilmeleri, hastalara daha faydalı olabilmeleri için işlerini severek yapıyor olmaları ve yaptıkları işten de memnun olmaları gerekmektedir. Çalışmamızda cinsiyet, tükenmişlik açısından önemli bir değişken olarak bulunmuştur. Daha önce yapılan çalışmalarda cinsiyetin tükenmişlik etkisi ile ilgili farklı sonuçlar bildirilmiştir. Bazı çalışmalarda kadınların erkeklerden daha fazla duygusal tüken- me yaşadıkları, bazılarında erkeklerin daha fazla duygusal tükenmişlik yaşadığı, bazılarında ise cinsiyetler arasında fark olmadığı bildirilmiştir (3,23,34-36,37). Bizim çalışmamızda duygusal tükenme ve duyarsızlaşma puan ortalaması kadınlarda erkeklere göre daha yüksek olarak bulunurken, iş 30

7 Euras J Fam Med 2016;5(1):25-32 doyumu puan ortalaması erkeklerde daha yüksek bulunmuştur. Kişisel başarı açısından her iki cinsiyet arasında fark saptanmamıştır. İş doyumu, lise mezunu radyoloji teknisyen- lerinde, yüksekokul ve fakülte mezunu olanlara göre daha yüksek bulunurken, benzer şekilde gelir düzeyi daha düşük olanlarda yüksek olanlara göre iş doyumu daha yüksek olarak tespit edilmiştir. İş tanımları içinde, sıkıcı, sürekli dikkat gerektiren ve bitmek bilmeyen tanımlayıcılar, diğer tanımlayıcılara göre teknisyenler tarafından daha çok tercih edilmiştir. Hem kadın teknisyenler hem de erkek teknisyenler tarafından iş arkadaşlarına ait tanımlayıcı olarak en yüksek sorumluluk sahibi tanımlayıcısı tercih edilirken daha önceki çalışmalara benzer bir sonuç olarak kadınlar iş yerinde hiyerarşiyle ilgili stresi ve diğer personelle olan sorunları daha çok yaşamaktadır (3,17). Sonuç Radyoloji teknisyenleri arasında kadınların, tükenmişlik düzeyi yüksek; erkek çalışanlarda iş doyumu kadınlara göre daha yüksek iken, daha yüksek eğitime sahip olanlarda iş doyumu negatif olarak daha düşük bulunmuştur. Radyoloji teknisyenlerinin olumsuz çalışma şartlarının düzeltilmesi, iletişim stresle başa çıkma ve yönetme becerileri açısından destek programlarının geliştirilmesi ile tükenmişlik düzeyleri azaltılarak iş doyumu düzeyleri artırılabilir. Kaynaklar 1. Budak G, Sürvegil O. Tükenmişlik ve tükenmişliği etkileyen örgütsel faktörlerin analizine ilişkin akademik personel üzerinde bir uygulama. DEÜİİBF Dergisi 2005;20(2): Freudenberger HJ. Staff burn-out. J Soc Issues 1974;30(1): Yavuzyılmaz A, Topbaş M, Çan E, Çan G, Özgün Ş. Trabzon il merkezindeki sağlık ocakları çalışanlarında tükenmişlik sendromu ile iş doyumu düzeyleri ve ilişkili faktörler. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007;6(1): Maslach C, Schaufeli WB, Leiter MP. Job burnout. Annu Rev Psychol 2001;52(1): Kaçmaz N. Tükenmişlik (burnout) sendromu. İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi 2005;68(12): Fawzy FI, Fawzy NW, Pasnau RO. Burnout in the health professionals. In: Judd FK, Burrows GD, Lipsitt DR (Eds.). Handbook of studies on general hospital psychiatry. Amsterdam: Elseiver Science Publishers; 1991: Felton JS. Burnout as a clinical entity-its importance in health care workers. Occup Med 1998;48(4): Richadson AM, Burke RJ. Models of burnout: implications for intervention. Int J Stress Manag 1995;2(1): Maslach C. Zimbardo PG. Burnout the cost of caring. New Jersey: Prentice-Hall Inc; p. 10. Maslach C, Leiter MP. The truth about burnout. New Jersey: Wiley; p. 11. Brief AP. Attitudes in and around organizations. California: SAGE Publications; 1998: Spector PE. Job satisfaction: application, assessment, cause, and consequences. California: SAGE Publications; 1997: George JM, Brief A. Feeling good, doing good: a conceptual analysis of the mood at work-organizational spontaneity relationship. Psychological Bulletin 1992;112(2): Sun HÖ. İş Doyumu Üzerine Bir Araştırma: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü (tez). Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası; Hulin CL, Roznowski M, Hachiya D. Alternative opportunities and withdrawal decisions: empirical and theoretical discrepancies & an integration. Psychological Bulletin 1985;97(1): Yıldız N, Yolsal N, Ay P. İstanbul Tıp Fakültesi nde çalışan hekimlerde iş doyumu. İstanbul Tıp 31

8 Sönmez B ve ark. Ankara da Radyoloji Teknisyenlerinin İş Doyumu ve Tükenme Durumları: Kesitsel Bir Çalışma Fakültesi Mecmuası 2003;66(1): Aslan H, Aslan O, Kesepara C. Kocaeli nde bir grup sağlık çalışanında işe bağlı gerginlik, tükenme ve iş doyumu.toplum ve Hekim 1997;12(82): Sünter AT, Canbaz S, Dabak Ş. Pratisyen hekimlerde işe bağlı gerginlik ve iş doyumu düzeyleri. Genel Tıp Dergisi 2006;16(1): TC Sağlık Bakanlığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürlüğü [internet]. Bakanlık ve bağlı kuruluşlar personel dağılım / standart kadro cetvelleri [cited 2015 Jun 20]. Available from: GM/belge/ /turkiye-k amu-hastaneleri-kurumu-tasr a.html 20. Tumrad.net [internet]. İstanbul: Tüm Radyoloji Teknisyenleri ve Teknikerleri Derneği [cited 2015 Jun 24]. Available from: Maslach C, Jackson SE. The measurement of experienced burnout. Journal of Occup Behav 1981;2(1): Maslach C, Jackson SE. Maslach burnout inventory manual. In: Schwab RL (Ed.). 2nd ed. California: Consulting Psychologists Press; p. 23. Ergin C. Doktor ve hemşirelerde tükenmişlik Maslach tükenmişlik ölçeğinin uyarlanması. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalışmaları 1992;22(1): Wright TA, Douglas GB. The contribution of burnout to work performance. Journal of Organizational Behavior 1997;18(1): Smith PC, Kendall LM, Hulin CL. The measurement of satisfaction in work and retirement. Chicago: Rand McNally; p. 26. Balzer WK, Kihm JA, Smith PC, Irwin JL, Bachiochi PD, Robie C, et al. Users' manual for the Job Descriptive Index (JDI; 1997 version) and the Job in general scales. In: Stanton JD, Crossley CD (Eds.). Ohio: Bowling Green State University; p. 27. Barrows D, Wesson T. A comparative analysis of job satisfaction among public and private sector professionals. The Innovation Journal 2000;5(1): Smith PC, Balzer W, Brannick M, Chia W, Eggleston S, Gibson W, et al. The revised JDI: a facelift for an old friend. The Industrial-Organizational Psychologist 1987;24(1): Ergin C. The adaptation, validity and reliability study of the Job Descriptive Index as a measurement of job satisfaction. Türk Psikoloji Dergisi 1997;12(39): Weiss DJ, Dawis RV, England GW, Lofquist LH. Manual for the Minnesota Satisfaction Questionnaire. Minneapolis: University of Minnesota; p. 31. Bolton B. Review of the Minnesota Satisfaction Questionnaire. In: Keyser DJ, Sweetland RC (Eds.). Test critiques Vol. 5. Kansas: Test Corporation of America; 1986: Guion RM. Review of the Minnesota Satisfaction Questionnaire. In: Buros OK (Ed.). The eighth mental measurements yearbook. New Jersey: Gryphon Press; 1978: Baycan AF. Analysis Of Several Affects Of Job Satisfaction Between Different Occupational Groups (Dissertation). İstanbul: Boğaziçi University Institue Of Social Science; Serinken M, Ergör A, Çımrın AH. İzmir ilindeki acil servis hekimlerinin tükenme düzeyleri. Toplum ve Hekim Dergisi 2003;18(4): Karlıdağ R, Ünal S, Yoloğlu S. Hekimlerde iş doyumu ve tükenmişlik düzeyi. Türk Psikiyatri Dergisi 2000;11(1): Bilici M, Mete F, Soylu C. Bir grup akademisyende depresyon ve tükenme düzeyleri. Türk Psikiyatri Dergisi 1998;9(3): Gül AI, Keskin D, Bozkurt C. The relationship between burnout syndrome and automatic thoughts. Anadolu Psikiatri Dergisi 2014;15(2):