İSTİKLAL MARŞI' NIN KABULÜ

Transkript

1 1

2 İSTİKLAL MARŞI' NIN KABULÜ Türkiye Büyük Millet Meclisi açılalı henüz beş ay olmuştu. Dünyanın en güçlü devletleri üstümüze çullanmış. Anadolu insanı masum bir ceylan gibi. Mehmetçik ise sanki can pazarında, cepheler ölüme koşu beldesi olmuş. Her Mehmet göğsünü serhat, yüreğini kalkan yapmış. Ama nereye kadar? İnsanın da bir tahammül gücü var. Artık bir yılgınlık başlamıştır. Bu yılgınlığın, tıpkı közün üstünden külün üflenip savrulduğu gibi atılması gerekmektedir. Yeniden bir kendimize geliş şarttır. Anadolu bozkırının ortasında, Tarihin bağrında Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları, yeni kurudukları Ordu ile bir yandan düşmanlarla, bir yandan da iç isyanlarla mücadele ediyorlar, yeni kurudukları Milli Meclis ile de Yeni Türk Devletini ortaya çıkarmaya çalışıyorlardı. İnsanları heyecanlandıracak, gönülleri coşturacak; gözlerde damla damla yaşlar sıralayacak bir manevi atmosferin oluşturulması zaruri idi. Körükle basılan havanın demiri erittiği gibi, insanımızı birleştirip, yüce bir potanın içerisinde tek yürek, tek beden olmuşçasına dirilten milli bir inkılaba ihtiyaç vardı. O zaman insanlar cephelerde yeniden ayağa kalkar, herkes erkek kadın kız, kızan evlerinden düşmanla kavga için tekrar koşarlardı. Bunu da ancak şiirin ve marşın hikmet yüklü nağmeleri ve notalarıyla yapabilirdiniz. İşte İstiklal Marşı bu amaçla yazdırılmak istenmiş ve 1920 yılının yaşlı ve yağmurlu Eylül Ayında yarışma açılmıştı. Millî Eğitim Bakanı Rıza Nur Bey in imzasıyla vilayetlere İstiklal Marşı Yarışması düzenlendiğine dair bir genelge gönderildi. Ayrıca Hâkimiyet-i Milliye Gazetesinde de yayınlandı. Üç ay içinde 724 şiir gönderildi. Bu arada Millî Eğitim Bakanı değişti, Rıza Nur Bey in yerine Hamdullah Suphi Bey geldi. Seçici kurul, gelen şiirleri incelemiş, hiçbirinin milli marş olabilecek niteliği taşımadığına karar vermişti. Gene de altı şiiri değer bulup ayırmıştı.bunun üzerine, Hamdullah Suphi Bey şairliği yönünden üstat sayılan ve dürüst kişiliği ile tanınan Burdur Milletvekili Mehmet Akif Bey e müracaat etmeyi düşünür. Hamdullah Suphi Bey, bir gün konuyu Mehmet Akif Bey in yakın dostu Balıkesir Milletvekili Hasan Basri (Çantay) Bey e açtı. Gelen şiirlerden hiçbirisinin kendisini tatmin etmediğini belirterek, -Acaba üstadı ikna edemez misiniz? diye, Akif ten şiir beklediğini söyler. Hasan Basri Bey, -Akif Bey yarışma şeklini ve ödülü kabul etmiyor, eğer bir çare ve şekil bulursanız yazdırmaya çalışırım. der. Gerçekten de Mehmet Akif Bey in müsabakaya katılmamasının tek sebebi, kazanana beş yüz liralık ödül verileceğinin ilan edilmiş olmasıydı. Hasan Basri Bey'e, 2

3 -Ben ne yarışmaya girerim, ne de ödül alırım, bırak yazsınlar, ben bu yaştan sonra yarışa mı çıkacağım, ayıp değil mi?...demişti. Hasan Basri Bey bunları anlatınca Hamdullah Suphi Bey biraz düşünür, -Dur, ben kendisine bir mektup yazayım. Arzusunu kabul edeceğimi bildireyim. Fakat mektubu kendisine siz veriniz. der. Mektup şöyledir. - Pek Aziz ve Muhterem Efendim, İstiklâl Marşı için açılan yarışmaya katılmayışınızdaki sebebin ortadan kaldırılması için pek çok tedbirler vardır. Usta kişiliğinizin istenilen şiiri meydana getirmesi, amacın gerçekleşmesi için son çare olarak kalmıştır. Asil endişenizin gerektirdiği ne varsa hepsini yaparız. Memleketi bu etkili telkin ve heyecan kaynağı aracından mahrum bırakmamanızı rica ve bu vesile ile en derin hürmet ve sevgilerimi arz ve tekrar eylerim, Efendim. Maarif Vekili Hamdullah Suphi....Hasan Basri Bey, bu mektubu alır, fakat Mehmet Akif Bey e vermez. Bir gün Meclis te ikisi yan yana otururken, Hasan Basri Bey çantasından bir kâğıt parçası çıkarır ve düşünceli bir tavır ile bir şeyler yazmaya hazırlanır. Mehmet Akif Bey sorar -Niye düşünüyorsun, Basri? - Mani olma, işim var! -Peki, bir şey mi yazacaksın? -Evet. -Ben mani olacaksam kalkayım. -Hayır, hiç olmazsa ilhamından ruhuma bir şey sıçrar! -Anlamadım. -Şiir yazacağım da -Ne şiiri? -Ne şiiri olacak, İstiklal şiiri. Artık onu yazmak bize düştü. -Gelen şiirlere ne olmuş? -Beğenilmemiş. Ya! Üstat, bu marşı biz yazacağız. -Yazalım, amma şartları berbat. -Hayır, şartlar filan yok. Siz yazarsanız yarışma şekli kalkacak. -Olmaz, kaldırılmaz, ilan edildi. 3

4 -Canım Vekalet buna bir şekil bulacak. -Sizin marşınız yine resmen Meclis te kabul edilecek, Güneş varken yıldızı kim arar? -Peki, bir de ödül vardı? -Tabii alacaksınız! -Vallahi almam! -Yahu latife ediyorum. -Vekâlet kabul edecek mi ya? -Ben Hamdullah Suphi Bey le konuştum. Anlaştık, hatta sizin adınıza söz bile verdim. -Söz mü verdiniz, söz mü verdiniz? -Evet. -Peki, ne yapacağız? -Yazacağız....Tekrar tekrar, söz verdin mi diye sorduktan ve aynı kesin cevapları aldıktan sonra, kalemi eline aldı, Meclis müzakere ile meşgul, Mehmet Akif Bey marş yazmakla. Meclis görüşmeleri bitti, Akif de hayalinden uyandı. Aradan iki gün geçti, sabahleyin erkenden Mehmet Akif Bey, Hasan Basri Bey'in evine gitti. Marşı yazmış bitirmişti. Artık Milli İstiklâl Marşı yazılmıştı. Hasan Basri Bey, şiiri Hamdullah Suphi Bey'e verdi. Türkiye Büyük Millet Meclis Genel Kurulu İkinci Yasama Yılı nın ilk toplantısını yapıyordu. Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa bir konuşma ile oturumu açtı. Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Bey kararını vermişti ama Meclisin bu kararı onaylaması gerekiyordu. 4

5 1 MART 1921: MİLLİ EĞİTİM BAKANI HAMDULLAH SUPHİ BEY'İN İSTİKLAL MARŞI GÜFTE YARIŞMASI HAKKINDAKİ AÇIKLAMALARI (1.Dönem, 1.Yasama Yılı, 1.Birleşim, Gündem: 4/2 Bir milli marşa duyulan ihtiyacı göz önüne alan Milli Eğitim Bakanlığı, beş yüz lira ödüllü İstiklal Marşı Güfte Yarışması düzenledi. Yarışma için gönderilen şiirlerin hiçbiri beğenilmedi ve istiklal marşı güftesi olacak değerde bulunmadı. O zaman Burdur Milletvekili olan Mehmet Akif Bey in para ödülünden rahatsızlık duyduğu için yarışmaya katılmadığı öğrenildi. Zaten bazı milletvekilleri de para ile ısmarlama istiklal marşı yazılmasından rahatsızlık duyuyorlardı. (Üç ay önce 20 Aralık 1920 tarihindeki oturumda...) HASAN FEHMİ BEY (Başkan vekili): İstiklal marşı hakkında bir önerge var, okutuyorum. Giriştiğimiz şu büyük Vatan mücadelesinde, içeride ve dışarıda maruz kaldığımız çeşitli zorluklara rağmen, Necip Milletimizin gösterdiği azim ve sarsılmaz metanetini musikileştirmek üzere millî bir İstiklâl Marşı müsabakaya konularak Maarif Vekâletince her tarafa ilân edilmiştir. 23 Aralık 1920 tarihinde teşekkül edecek bir edebiyat heyeti huzurunda seçilecek olan İstiklâl Marşının güftesi ve bestesi için beş yüz lira ikramiye verileceği öğrenilmiştir. Binaenaleyh Maarif Vekâleti mekteplerdeki muallimlerin maaşlarını ödemekte zorluk çektiği böyle bir zamanda, güfte ve beste için beş yüz lira ikramiye vermesini israf derecesinde gördüğümden muvafık ve münasipse, ikramiyenin yüz liraya indirilmesini ve neticesinin Maarif Vekâletine tebliğini teklif eylerim. 15 Aralık 1920 Kütahya Mebusu Cemil (ret sesleri, tam sırasıdır sesleri) CEMİL BEY (Kütahya): İsraftır, Efendim. Beş yüz lira verilemez. TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Hatta bin beş yüz, beş bin lira da verilebilir. (gürültüler, ret ret, sesleri) HASAN FEHMİ BEY (Başkan vekili): Efendim, Maarif Vekâletine gönderilmesini arzu buyuruyor musunuz? (ret, sesleri) Kabul olunmadı, reddedildi. CEMÎL BEY (Kütahya): Reis Bey, ret mi olundu? Bir kere aksini koyunuz belki kabul olunur. 5

6 HASAN FEHMİ BEY (Başkan vekili): Reddolundu ve arz ettim Meclise. 1 (1 Mart 1921 tarihindeki oturumda...) MUSTAFA KEMAL PAŞA (Meclis Başkanı): Efendim, bir önerge vardır. Arkadaşlardan Basri Bey in, Hamdullah Suphi Beyefendi tarafından İstiklal Marşının kürsüden okunmasına dair önergesi var. MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa): Hangi istiklal marşı, Basri Bey söylerler mi? BESÎM ATALAY B. (Kütahya): Daha kabul edilmedi Efendim, bir komisyon kurulacaktı. HASAN BASRİ BEY (Karesi): Maarif Vekâletince yedi şiir seçilmiş. Bunlardan herhangi birisi okunsun. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Meclis Başkanı): Maarif Vekâletince seçilmiş olanlardan birisinin okunması uygun görülüyor. MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa): Hamdullah Suphi Bey, Basri Bey hangisini isterlerse okusunlar. MUSTAFA KEMAL PAŞA (Meclis Başkanı): Efendim Basri Bey in bu önergesini kabul buyuranlar lütfen ellerini kaldırsın. Kabul olunmuştur, Efendim. Hamdullah Suphi Beyefendi buyurun. (burada değil, şimdi gelir, sesleri) Geldikleri, zaman okurlar. Yeni bir önerge var, Saruhan Mebusu Reşat Beyin dir. Bu mübarek Meclisimizin toplantısının sonunda Abdülgafur Efendi tarafından bir dua okunmasını arz ve teklif ederim, diyorlar. (Din İşleri Vekili Efendi var, sesleri) Dua okunmasını kabul buyuranlar lütfen ellerini kaldırsın. Kabul edildi. İstiklâl marşlarından bir tanesinin kürsüden okunmasına Genel Kurul karar vermişti. Buyurun Hamdullah Suphi Bey. HAMDULLAH SUPHİ BEY (Maarif Vekili): Arkadaşlar, hatırlarsınız Maarif Vekâleti son mücadelemizin ruhunu anlatacak bir marş için şairlerimize müracaat etmiştir. Birçok şiirler geldi. Aralarından yedi şiir en fazla vasıfta olarak görülmüş ve ayrılmıştır. SALİH EFENDİ (Erzurum): İsimleri nedir? HAMDULLAH SUPHİ BEY (Devamla): Ayrıca arz edilecektir. Yalnız Vekâlet yapmış olduğu araştırmada, fevkalâde kuvvetli bir şiir aramak lüzumunu hissettiği için, ben şahsen Mehmet Akif Beyefendiye müracaat ettim ve kendilerinin de bir şiir yazmalarını rica ettim. Kendileri çok asil bir endişe ile tereddüt gösterdiler. Bilirsiniz ki bu şiirler için bir ikramiye konmuştur. Hâlbuki buna, kendi adının karıştırılması arzusunda bulunmadıklarını ve bundan çekindiklerini söylediler. Ben 1 TBMM Zabıt Ceridesi (20 Aralık 1920), 1.Dönem, c.6, s.436, 6

7 şahsen müracaat ettim. Lâzım gelen tedbirleri alırız ve icap eden ilânı yaparız dedim. Bu şartla Büyük Dinî Şairimiz bize fevkalâde nefis bir şiir gönderdiler. Diğer altı şiirle beraber incelemenize arz edeceğiz. Seçmek size aittir. Arkadaşlar seçimimi belli ediyorum. Beğenmek, takdir etmek hususunda hürriyetim var. Seçimimi yaptım, fakat sizin seçiminiz benim seçimimden başka olabilir. Arkadaşlar bu size aittir, Efendim. Okuyorum. Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır parlayacak! O benimdir, o benim milletimindir ancak! Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal! Kahraman ırkıma bir gül, ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helal. Hakkıdır, Hakk'a tapan milletimin istiklal. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım; Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar. Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddım var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, 'Medeniyet!' dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va'dettiği günler Hakk'ın, Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Bastığın yerleri 'toprak' diyerek geçme, tanı! Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı. Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Hudâ, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ. Ruhumun senden İlahî, şudur ancak emeli: Değmesin ma bedimin göğsüne nâ-mahrem eli! Bu ezanlar-ki şehâdetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. 7

8 O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım. Her cerîhamdan, İlâhî, boşanıp kanlı yaşım; Fışkırır rûh-ı mücerred gibi yerden na'şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım! Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet, Hakkıdır, Hakk'a tapan milletimin istiklâl! (sürekli alkışlar) MUSTAFA KEMAL PAŞA (Meclis Başkanı): Efendim yarın öğleden sonra saat üçte toplanmak üzere celseyi tatil ediyorum. Kabul buyurduğunuz gibi Abdülgafur Efendi Hazretlerinin duasına âminhan olalım. (Abdülgafur Efendi tarafından dua edilmiştir.) 1 12 MART 1921: MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞININ İSTİKLAL MARŞI HAKKINDAKİ TESKERESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ VE KABUL EDİLMESİ (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 6.Birleşim, Gündem: 7/1) İstiklal Marşı için altı ay önce yarışma açılmış ve Aralık ayına kadar 724 şiir teslim edilmiştir. Bu şiirler incelenmiş ve altı şiir seçilmiştir. Sonra Mehmet Akif Bey e de bir şiir yazması konusunda teklif götürülmüştür. Mehmet Akif Bey, mebus olması nedeniyle yarışmaya katılmasının bir görev olduğunu, bir şiir yazmayı kabul ettiğini, ama maaştan başka bir ücret alınmaz düşüncesiyle, yazacağı şiir Meclis tarafından İstiklal Marşı güftesi olarak seçildiği takdirde, verilecek ödülü alamayacağını belirtmiştir. HAMDULLAH SUPHİ BEY(Maarif Vekili): Arkadaşlar, İstiklal marşları hakkında Vekâlet tarafından yapılan davet üzerine ne kadar marş elimize gelmiş ise bunları bir komisyon marifetiyle tetkik ettirdik, neticeyi Yüce Heyetinize arz ettik. Bunları görmek arzu buyurdunuz. Basıldı ve sizlere dağıtıldı, Efendim. Bir noktaya dikkatinizi çekmek isterim. Bu İstiklâl marşları tarafınızdan tetkik edildikten sonra seçimleriniz hangi şiir üzerinde çok olursa ikinci bir muamele daha yapılacaktır. Bestekârlara, yollayacağız. Bestekârlar da bize muhtelif besteler yollayacaklardır. Onlar arasında bir seçme daha yapılacaktır. Anadolu mücadelesi uzun müddetlerden beri devam ediyor. Bunu ifade etmek, bunun ruhunu söyletmek 1 TBMM Zabıt Ceridesi (1 Mart 1923), 1.Dönem, c.9, s.12-14, 8

9 üzere yazılmış olan bu şiirler ne kadar evvel bir karara bağlanırsa şüphesiz ki daha fazla memnun oluruz. Yüce Heyetinizden istirham ediyorum. Bunu bir heyete mi, bir komisyona mı verirsiniz? Genel Kurulca bir karar mı verirsiniz? Ne arzu buyurursanız yapınız. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Maarif Vekâleti bu İstiklâl Marşı'nın bugün gündeme alınarak müzakeresini arzu ediyor. Bugün müzakeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edildi, Efendim. MUHİTTİN BAHA BEY (Bursa): Muhterem efendiler, söyleyeceğim sözlerin yanlış anlaşılmamasını, bir hususi maksadı olmadığının bilinmesini belirterek bir hakikatten bahsedeceğim. Bu Millî Marş müsabakası ilân edildiği zaman müsabakaya ben de iştirak etmek istedim. Fakat bu mesele öyle bir şekil almıştır ki bendeniz bu müsabaka işinden ayrılıyorum. M imzalı şiir bendenizindir. Bunu seçime almayınız. Gene Kemalettin Kâmi adında biri vardır ki aynı sebepten dolayı gazetemizde kendi şiirini geriye almıştır. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Burada bir mesele var. İstiklâl marşlarını doğrudan doğruya Genel Kurulda müzakere ederek bir karar mı vereceksiniz, yoksa bir komisyona mı havale edeceksiniz? YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Burada olsun, hepimiz anlarız. BESİM ATALAY BEY (Kütahya): Efendim, şiirler iki türlüdür. Ya hislere hitap ederler yahut derin, ağlatıcı bir ruhun, yansımasıdır. Şiir bu iki şekil üzerine doğarsa makbul ve muteberdir. Dünyada o şiirlerdir ki halk arasında yaşar. Böyle olmayıp ta ısmarlama yoluyla yazılırsa bu şiirler yaşamaz. Efendiler, bizim Cezayir Marşımız vardır. Bu, halk arasında yaşıyor. Bu, müsabaka ile yazılmamıştır. Bu, ağlayan bir ruhun, eline silâhını alarak düşmana koşan, Vatanına koşan bir ruhun hissiyatını anlatır. Marseyyez'in nasıl söylendiğini bilirsiniz. Büyük İnkılâp esnasında silâhını almış, koşan bir gencin söylediği şiir birden bire millete mal olmuştur. Evvelâ bu gibi şiirlerin Memleketin maruz kaldığı felâketlere ağlayarak, titreyerek evvelâ güftesi değil, bestesi söylenir. Ismarlama şiirlere verilecek Memleketin parası yoktur. HAMDULLAH SUPHİ BEY(Maarif Vekili): Arkadaşlar, bir hata üzerine dikkatinizi çekmek isterim. Bilhassa para meselesi ile bu şiirler arasında bir münasebet bulmak, gayet yanlış bir durumdur. Memleketin maddi ve manevi gücü vardır. Vatanını kurtarma mücadelesini yapan Milletin vekilleri, onun vekillerinin vekilleri halkın heyecanını ifade etmek üzere Memleketin şairlerine müracaat etmiştir. Bu şairler ilk defa şiir yazmamışlardır. Arkadaşlar, bize şiirlerini yollayan şairler, seneler içinde bütün Memleketin kederlerini, ıstıraplarını, bütün övgüsünü söyleyen şiirler yazmışlardır. Demek para mukabilinde şiir bahis mevzuu değildir. Biz halkın ruhunu, heyecanını ifade eden şiirler yazmaları için şairlerimize müracaat ettik. Hiçbirisi para hakkında, bir şey söylememiştir. Geçen defa işaret ettiğim üzere dikkatinizi çekmek istiyorum. Mehmet Akif Bey ki şairler arasında 9

10 para meselesinden kaçan arkadaşlarımızdan birisidir, zaten senelerden beri en yüksek ve en ilâhi bir duyguyla yazmıştır. Yeniden yazmaktan çekinmesi bazılarının hatırına para gelir, diye korkmasındandır ve o sebeple yazmamıştır. Ben bu iş için vazifelendirdiğiniz bir arkadaşınız sıfatıyla gelen şiirleri okuduktan sonra, arzu ettim ki bir kuvvetli şiir daha bulunsun diye kendilerine müracaat ettim. Bunun üzerine kendileri de bir şiir yazdılar ve gönderdiler. Besim Atalay Bey in halk şiirlerinin, bilhassa büyük milli olaylara ait şiirlerin, sipariş üzerine doğmadığı sözü gayet doğrudur. Yalnız bizim şimdiye kadar mevcut olan şiirlerimiz bugünkü mücadelemizi ifade etmiyorsa şairlerimizin kendi duygularını ifade etmeleri katiyen doğru değildir. Kendileri şu noktada haklıdırlar: Bütün şiirler ve millî şiirler Dünyanın en ünlü olan şiirleri, halk hareketleri arasından doğmuş olan şiirlerdir. Fakat itiraf ederim ki, bu şiirler bizde daha doğmamıştır. Doğmasını arzu etmek bizim için bir vazifedir. Şairlerimize müracaat ettik ve bize çok güzel şiirler yazdılar. Bu şiirler arasında seçme hakkı Yüce Heyetinize aittir. Şiirleri okuyunuz. Ben istirham ediyorum ki bir an evvel bu şiirin bestelenmesi için bir karar veriniz ve tebliğ ediniz. DR. SUAT BEY (Kastamonu): Beyler, esasen mesleğim şiirle, edebiyatla uğraşmaya müsait değildir. Bu itibarla arz edeceğim izahatı şiir ve edebiyat eleştirisi gibi arz etmeyeceğim. Ancak Hamdullah Suphi Beyefendi geçenlerde bu kürsüde, bu şiiri okuduğu vakit, Mecliste büyük bir gürültü olmuştu. Ondan anlaşılıyordu ki İstiklâl Marşı olarak bu şiirin seçilmesini teklif ederlerse çok güzel bir şey olacak. Bendeniz Akif Bey in diğer eserlerini de okudum. Esasen bir marş, bir milletin heyecanlarını, duygularını ortaya çıkarmak itibariyle kıymetli ise, Akif Beyin son yaptığı İstiklâl Marşından evvel yazmış olduğu şiirler, zaten çok evvel bizim hissiyatımızı, duygularımızı ifade etmiştir. Kendisinin, Memleketin duygularına karşı ne kadar kuvvetli bir şair olduğunu, batı ve doğu âlemi hakkındaki duyguların en güzel numunelerini Safahat ismindeki eserleri gösterir. Bu itibarla bu edebiyat kahramanını saygı duymamak mümkün değildir. Bendeniz kendi namıma Mehmet Akif Bey in büyük bir unvan ile tertip ettiği eseri eleştirmek istemem. Hele de bu meselede bunların içinde yazmış olduğu marşların en güzeli İstiklâl Marşı dır ve bundan evvel de Mecliste büyük bir aşk ve muhabbet uyandırmıştır. Onun için itirazsız, mütalâa etmeksizin bunun seçilmesini teklif ederim. HACI TEVFİK EFENDİ (Çankırı): Efendiler, bendeniz bu şiirin şu hakikat kürsüsüne nasıl çıktığına hayret ediyorum. Bunu Maarif Vekâleti kendisi seçer, kendisi tercihini yapar. Gerçi şiir bir meziyettir, gerçi şiir bir güzelliktir, lâkin bir hayaldir. Eğer tercih lâzım geliyorsa Akif Bey in şiiri gayet güzel yazılmıştır. Lâkin biz bugün Aşiyan da değiliz. Millet Meclisinin kürsüsünde olduğumuzu unutmayalım. Bunu Maarif kendisi mütalâa etsin, kendisi takdir etsin, kendisi tercih etsin. (doğru sesleri) 10

11 TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Arkadaşlar mesele gayet mühimdir. Eğer bu marş Milletin ruhunu kavrayabilecek bir marş ise onda ufacık bir yakışıksızlık diyelim, sonra o marş için pek büyük düşüklük verir. Biraz serbest söyleyemiyorum kusura bakmayınız. Burada edebî tenkide girişecek değilim. Binaenaleyh yalnız fikrimi kısaca arz edeceğim. Katiyen Hamdullah Suphi Bey in aceleciliğine iştirak edemem. (biz ederiz sesleri) Ben edemem, zira bir kere bu marş Milletin ruhundan doğma bir marş değildir. Besim Atalay Bey in hakkı vardır. Milletin ruhuna tercüman olacak bir marş olmalı. (gürültüler) Müsaade buyurunuz. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Sözünü kesmeyelim, böyle müzakere edemeyiz ki. TUNALI HİLMİ BEY (Devamla): Bu o kadar müzakereye lâyıktır ki siz takdir edemezsiniz. REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan): Reis Bey, müzakere usulü hakkında söz isterim. Müsaade buyurur musunuz? Şiirler sahiplerinin malıdır. Beğenirsek rey veririz, beğenmezsek rey vermeyiz. Herkesin muhterem şahsiyetine tecavüz etmeyerek kabul edelim veyahut etmeyelim, rica ederim. TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Gerek şu şiire ve gerek diğerlerine karşı bir şey söyledim mi ki böyle söylüyorsunuz? İsim zikretmedim. İyi dinleseydiniz, kulaklarınızı açınız. Arkadaşlar istirham ederim, bunun için bir hususi edebiyat komisyonu teşkil edelim, oraya havale edelim, bu şiirlerin birisini seçsin. Meselenin asıl ruhu budur. O komisyon şiirin sahibini çağırır, der ki ona, şu sözü çıkarınız veya şu manada değiştirirseniz o zaman şiir daha güzel olur. Sahibi muvafakat eder ve şiir daha iyi olur. İstirham ederim, bu noktaya dikkat buyurunuz. Arkadaşlar şiirin baştan sona iyi olmasını bütün samimiyetle arzu ediyorum ve bu teklifte bulunuyorum. (gürültüler) Müsaade buyurunuz bana biri imzalı, biri imzasız iki mektup geldi. Bu mektupta deniliyor ki diğer verilmiş olan şiirleri de okuyunuz. Onların içinde seçilmiş olanlardan daha iyileri vardır. (gülüşmeler, Memiş Çavuş, sesleri) Mektup sahibi Garp Ordusuna gitti. İmzasıyla gösterebilirim. Arkadaşlar tekrar ısrar ediyorum, bir komisyon teşkil edilmelidir ve seçme işi ona bırakılmalıdır. (hayır, hayır sesleri, gürültüler) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim müsaade buyurunuz. Trabzon Mebusu Celal Bey in İstiklâl Marşı ile bir önergesi var. Haddim olmayarak karaladığım baskıya girmemiş İstiklâl Marşının Yüce Meclis huzurunda okunmasını teklif eylerim. Trabzon Mebusu Celal 11

12 DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Müsaade buyurunuz rica ederim. Zannediyorum ki, bu sizlere dağıtılan şiirler muayyen bir müddet zarfında toplanıp da şimdi seçilenlerdir. Bunun müsabakaya alınması mümkün müdür, Efendim? (hayır, hayır sesleri) İHSAN BEY (Adana): Şekil aramıyoruz, iyi ise dinleyelim. (uygundur sesleri) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim müsaade buyurunuz. Tekrar ediyorum. Muayyen bir zaman zarfında marş müsabakası ilân edildi. Gelen şiirlerin içinden Maarif Vekâleti seçmiş ve bize göndermiş. Şimdi bu gönderdiği şiirlerden birinin seçilmesini yapıyor ve müzakere ediyoruz. Bu sırada birisi bir şiir gönderiyor. Bunu kabul ettikten sonra yarın yapılacak müracaatları da reddedemeyeceğiz. REFİK BEY (Konya): Nasıl reddedeceksiniz? Nihayete kadar devam edecektir. İHSAN BEY (Adana): Marş için şiir lâzımdır. Hangisi güzel olursa o lâzımdır. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bu önergede ifade edilen şiirin okunmasını kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın. Kabul edilmedi, Efendim. HAMDI NAMIK B. (İzmit): Efendiler millî bir marş yapmak ihtiyacı hâsıl olmuş. Maarif Vekili şairleri müsabakaya davet etmiş, birçok şiirler içerisinden birkaçı seçilmiş, basılmış ve bizlere dağıtılmıştır. Bendeniz anlamıyorum. Bu bir Milli Meclis işi midir? Bir edebiyat komisyonu işi midir? (Millet işidir sesleri) Millet işidir, şüphesiz efendiler. Fakat malûmunuz şiir meselesi bir sanat meselesidir. Eğer bunu tercih etmek hakkını biz yerine getiriyorsak, aramızda şiirle uğraşan arkadaşlarımızdan bir edebiyat komisyonu teşkil edelim, onlar tetkik etsinler. Geçen gün bu maksatla söylediğim bir söz yanlış anlaşıldı. Binaenaleyh eğer bunun tetkiki için içimizden bir komisyon teşkil etmeyecek olursak o hak doğrudan doğruya Maarif Vekâletine aittir. Bu durumu ya kabul edersiniz yahut kabul etmezsiniz. Bunun uzun uzadıya sürünmesine hacet yoktur (gürültüler) HÜSEYİN BEY (Elazığ): Maarif Vekâletine ne kadar şiir verilmiş ise onlar yeniden bir komisyona verilsin ve orada yeniden tetkik edilsin. HAMDULLAH SUPHİ BEY(Maarif Vekili): Arkadaşlar, Refik Şevket Bey in sözünü tekrar ediyorum. Bu şiirler bahis mevzuu olduğu vakit lüzumsuz yere, hatta mevzu dışında şiirler yazmış olan arkadaşlarımız için böyle bir söz buradan çıkmamalıdır. Bilhassa ki arkadaşlar ısmarlama ve halkın tercümanı olmaz sözleri yanlıştır. Çünkü halkın temsilcileri olan sizlerin huzurunda okunan şiirin Yüce Heyetiniz üzerindeki yüksek tesirine bendeniz de şahit oldum. Eğer halk üzerine olan tesirini anlamak için kendi kalbimizden başka ölçünüz varsa o başkadır. Eğer halkın elemini, üzüntüsünü kendimiz anlayacak olursak, halkın kalbini de anlamış oluruz. Şimdi arkadaşlar bendeniz diyeceğim ki eğer kuracağımız komisyon kararını verip bitirecek ise bir fayda olabilir. Fakat zannediyorum Meclisinizin verdiği karar ve ısrar ettiği nokta, kendisinin bu işi halletmesidir. O halde komisyondan çıkıp yine buraya gelecektir. Yine bu vaziyet meydana gelecektir. O halde burada yedi şiir 12

13 vardır. Başkanlık Divanı bunları ayrı ayrı oya sunsun, hangisi tarafınızdan takdir olunursa onu kabul edersiniz. (doğru sesleri) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim müzakerenin yeterliliğine dair önergeler vardır, oya koyacağım. Müzakereyi kâfi görenler lütfen el kaldırsın. Kabul edildi. Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey in bir takriri var. Baha Muhittin Bey in yazdıkları marşın kürsüde kendileri tarafından okunmasını teklif eylerim. 12 Mart 1921 Kırşehir Mebusu Yahya Galip DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Kabul edilmedi, Efendim. Muş Mebusu Abdülgani Bey in bir önergesi vardır. İstiklâl Marşı için Maarif Vekâletince müsabaka ve seçme yapılmış olduğundan ve Mecliste bir edebiyat komisyonu bulunmadığından, seçiminin de Maarif Vekâletince yapılmasını arz ve teklif eylerim. 12 Mart 1921 Muş Mebusu Abdülgani DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmedi, Efendim. Saruhan Mebusu Avni Bey in önergesi var, İstiklâl Marşı, vatani bir parça olmakla beraber, Milletimizi temsil eder. Şiiri, musikisi, vatani olması lazım gelen bu marşın seçilmesi her halde bir ihtisas meselesidir. Binaenaleyh, bu marşın seçilip kabulü için uzmanlardan kurulacak bir komisyona havalesini ve bestelendirilmesini teklif eylerim. 12 Mart 1921 Saruhan Mebusu Avni DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Efendim, bu teklifi kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın, kabul edilmedi. Şimdi Efendim, müzakerenin yeterliliğine dair muhtelif önergeler var. Yahut her marşı Yüce Heyetinizin reyine koyalım. HASAN BASRİ BEY (Karesi): Reis Bey, bizim bir önergemiz vardır. Suat Bey in de bir önergesi var. 13

14 DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Meclis kararını ne şekilde verirse, ondan sonra anlaşılacaktır. Müzakerenin yeterliliğini ve Mehmet Akif Bey in İstiklâl Marşı nın kabulünü teklif ederim. 12 Mart 1921 Kastamonu Mebusu Dr. Suat İstiklâl Marşı nın Meclis şubelerce kurulacak bir hususi komisyon tarafından tetkik ve tasdik olunmasını teklif ederim. 12 Mart 1921 Bolu Mebusu Tunalı Hilmi DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bu önergeleri kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Reddolunuldu. Şiirin besteye gelip gelmemesi meselesi vardır. Bestekârlardan bir komisyon kurulmasını teklif eylerim. 12 Mart 1921 Ertuğrul Mebusu Necip DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Aynı hususta birçok önergeler vardır. Necip Beyin önergesini kabul edenler lütfen ellerini kaldırsın. Reddolunuldu. Bütün Meclisin ve halkın takdirlerini toplayan Mehmet Akif Beyefendinin şiirinin tercihan kabulünü teklif ederim. Karesi Mebusu Hasan Basri Müzakerenin yeterliliğini ve Mehmet Akif Bey in marşının kabul edilmesini teklif eylerim. 12 Mart 1921 Ankara Mebusu Şemsettin 14

15 İstiklâl marşlarını bize dağıttığınız basılı kâğıtlarda hepimiz ayrı ayrı tetkik ettiğimizi için, komisyona havalesine lüzum yoktur. Mehmet Akif Bey e ait olanının Milli Marş olarak kabulünü teklif ederim. Bursa Mebusu Operatör Emin Bütün İslam Âlemi üzerinde okunması heyecanlar doğuracak derecede mükemmel olan, Büyük İslam Şairi Mehmet Akif Bey in marşının takdir edilerek kabulünü teklif eylerim. 12 Mart 1921 Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Öteden beri İslâm ın ruhunu okşayan Şair Akif Beyefendinin İstiklâl Marşı, diğerlerinden daha üstün ve Yüce Meclisin ruhi maneviyatına uygun olduğu için kabul edilmesini teklif ederim. 12 Mart 1921 Isparta Mebusu İbrahim Galip Mehmet Akif Bey tarafından yazılan marşın kendisi tarafından kürsüde okunmasını teklif eylerim. 12 Mart 1921 Kırşehir Mebusu Yahya Galip DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bu önergelerin hepsi, Mehmet Akif Bey in şiirinin kabulüne aittir. (reye sesleri) Müsaade buyurunuz, rica ederim müsaade buyurunuz efendiler. TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Reis Bey müsaade buyurursanız Mehmet Akif Bey in marşının reye konulmasından evvel, bendeniz ufacık bir şey rica edeceğim. Değiştirilmesi lüzumu vardır. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Müzakere bitmiştir, Efendim. Rica ederim. SALİH EFENDİ (Erzurum): Bendeniz bir şey arz edeceğim. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Müzakere bitmiştir. Maarif Vekâletinin teklifi vardır. Her marşı ayrı ayrı reye koyunuz diye teklif etmişlerdi. Her marşın ayrı ayrı 15

16 reye konulmasını kabul buyuranlar lütfen el kaldırsın. Kabul edilmedi. O halde bu önergeleri reye koyacağız. Basri Bey in önergesini reye koyuyorum. (Basri Beyin önergesi tekrar okundu.) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Basri Bey in önergesini kabul buyuranlar ellerini kaldırsın. Kabul edildi, Efendim. (gürültüler ve ret sesleri) REFİK ŞEVKET BEY (Saruhan): Reis Bey, Mehmet Akif Bey in şiirinin aleyhinde bulunanlar da ellerini kaldırsın ki ona göre muhaliflerin miktarı anlaşılsın. (muvafıktır, anlaşılsın sesleri) DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Bu önergeyi kabul edenler, yani Mehmet Akif Beyefendi tarafından yazılan marşın İstiklâl Marşı olmak üzere tanınmasını kabul edenler lütfen el kaldırsın. Büyük bir çoğunlukla ile kabul edildi. MÜFİT EFENDİ (Kırşehir): Reis Bey, yalnız bir şey arz edeceğim. Hamdullah Suphi Bey in bu marşı kürsüden bir daha okumasını rica ediyorum. (gürültüler) REFİK BEY (Konya): Milletin ruhuna tercüman olan bu İstiklâl Marşı nın ayakta okunmasını teklif ediyorum. DR. ADNAN BEY (Başkan Vekili): Müsaade buyurunuz, Efendim. Muhterem Heyet bu marşı kabul ettiğinden tabii ki resmî bir İstiklâl Marşı olarak tanınmıştır. Binaenaleyh ayakta dinlememiz icap eder. Buyurunuz efendiler. (Kabul edilen İstiklal Marşı, Milli Eğitim Vekili Hamdullah Suphi Bey tarafından kürsüde okundu ve milletvekilleri ayakta dinlediler. ) 1 1 TBMM Zabıt Ceridesi (12 Mart 1923), 1.Dönem, c.9, s.85-90, 16

17 1 KASIM 1921: İSTİKLAL MARŞI BESTESİNİN İSTANBUL DA BİR MUSİKİ HEYETİ TARAFINDAN SEÇİLMESİNE DAİR TESKERENİN GÖRÜŞÜLMESİ (1.Dönem, 2.Yasama Yılı, 103.Birleşim, Gündem: 4/4) İstiklal Marşının Mehmet Akif Ersoy tarafından yazılan güftesi kabul edildikten yedi ay sonra, Milli Eğitim Bakanlığı beste yarışması düzenlendi. Beste yarışması güfte kadar ilgi görmedi. Bu da memleketin o zamanki musikiye olan ilgisini yansıtmaktadır. Beste yarışmasına ancak yirmi dört besteci katılmıştı. Güfte yarışmasında olduğu gibi, beste yarışması da Mecliste görüşüldü. O sıralarda Anadolu'daki savaş iyice kızıştığı sıralarda beste yarışması ilgisini tabii olarak kaybetmiştir. HASAN FEHMİ BEY (Başkan Vekili): Efendim, İstiklâl marşı bestesinin İstanbul'da bir musiki heyeti tarafından seçilmesine dair Maarif Vekâletinin tezkeresi vardır. Burdur Mebusu Mehmet Akif Beyefendinin Büyük Millet Meclisince Milli Marş olmak üzere kabul edilen şiiri hakkında Memleketin en ünlü musiki üstatları tarafından tertip edilen besteler Vekâletimize gönderilmiş ve bu bestelerin kabulüne ait süre sona ermiştir. Gönderilen besteler arasında en uygun olanın seçilmesi için İstanbul'da teşekkül edecek bir uzman heyete havale edilmesi düşünülmektedir. Bu hususun Yüce Meclisin tasvibi olup olmadığının kararı hususunda yardımlarınızı istirham ederim, Efendim. Maarif Vekili Hamdullah Suphi HASAN FEHMİ BEY (Başkan Vekili): Efendim, İstiklâl Marşı bestesinin İstanbul'da bir uzman heyet tarafından seçilmesine dair izin isteniyor. Uygun buyurursanız bunu Maarif Komisyonuna gönderelim. HASAN BASRİ BEY (Karesi): Reis Bey, musiki meselesi bir ihtisas meselesidir. Vekâlete seçtiğimiz arkadaşımızın kendi salahiyetinden istifade ederek uygun bir marş ve beste kabul etmesi hakkında Meclis tarafından bir salahiyet vermekten başka çare yoktur. Binaenaleyh bunu Maarif Komisyonuna veya başka bir komisyona göndermekte fayda yoktur. Her halde Maarif Vekâletine bu hususta salahiyet vermeliyiz. TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Efendim, hatırlanırsa buraya takdim etmiş olduğum bir önerge üzerine, Maarif Vekâleti güftelerin seçimi hususunda her ne kadar bir salahiyete sahip ise de tasdik için buraya getirilsin denilmişti ve güftesi burada tasdik olundu. Binaenaleyh bestesinin de bu şekilde tasdiki icap eder. DURAK BEY (Erzurum): Reis Bey, rica ederim her işimiz bitti de şimdi marşlara mı kaldık? Bunları bırakalım, boşuna vakit geçiriyoruz. Bırakınız rica ederim, 17

18 bırakalım bu münakaşaları, başka işlere geçelim. Memleket kan ağlıyor. (gürültüler) TUNALI HİLMİ BEY (Bolu): Onun kutsiyetini takdir edemeyen ağzını açmasın. (gürültüler) Zira burada Milli Marş üzerine konuşuluyor. Milletin marşı mukaddestir. O mukaddesata karşı marşı takdir etmek lâzım. (şiddetli gürültüler) Ona hürmet lâzım. Ankara bütün işini yapacaktır. Bu yetim, kendi göbeğini kendi eliyle kesti ve bugün rüştünü ispat etti. Bu marş İstanbul'a gidemez. Ankara her şeyi kendisi yapar. (alkışlar) VEHBİ BEY (Karesi): Durak Bey arkadaşımız şairlere destek verici beyanatta bulundular. Ama düşünmediler ki Ey Gaziler Marşı bütün bir ordunun hayatını fedaya sevk etti. Binaenaleyh Millî Marş olarak kabul edilecek marş nesilden nesile kıyamete kadar devam edip gidecektir. Binaenaleyh bunu doğrudan doğruya Maarif Vekâletine bırakmak doğru değil. Maarif Vekâleti salahiyet almak istiyor. Biz o salahiyeti verebiliriz. Maarif Vekâletinin salahiyeti dâhilindedir, demek doğru değildir. Bu besteyi Maarif Vekâleti seçtirebilir ve Meclise ondan sonra gelir ve kabul edilir. HASAN FEHMİ BEY (Başkan Vekili): Efendim, Maarif Vekâletinden gelen tezkerenin müzakeresini kâfi görenler el kaldırsın. (gürültüler) DURAK BEY (Erzurum): Müsaade buyurunuz Efendim, bendeniz cevap vereceğim. HASAN FEHMİ BEY (Başkan Vekili): Efendim, şimdi Maarif Vekâleti bana izin verin, bu besteyi İstanbul'a göndereyim, bir heyete tetkik ettirelim diyor. (ret sesleri, gürültüler) Efendim Maarif Vekâletinin tezkeresini oylarınıza arz edeceğim. Maarif Vekâletinin tezkeresini kabul edenler lütfen el kaldırsın. Kabul edilmedi. O halde Ankara'da bir musiki heyetine tetkik edecek demektir. (o da yok, ret sesleri) 1 (İstiklal Marşı güftesinin belirlenmesinin ardından bestelenmesi için de ayrı bir yarışma düzenlendi. Ancak beste yarışması savaş koşullarından dolayı yeterli ilgiliyi görmedi. Yarışmaya yirmi dört besteci katıldı. Bunlardan bazıları, Ahmet Cemalettin Çinkılıç, Ahmet Yekta Madran, Ali Rifat Çağatay, Asım Bey, Bedri Zabaç, Hasan Basri Çantay, H. Saadettin Arel, İsmail Hakkı Bey, İsmail Zühdü, Kazım Uz, Lemi Atlı, Mehmet Baha Pars, Mustafa Sunar, Rauf Yekta, Saadettin Kaynak, Zati Arca, Zeki Üngör'dü. Bu tarihlerde bazı bestekarlar kendi besteleriyle istiklal marşını okutmaya başladılar. Müzik öğretmeni Ahmet Yekta Madran Edirne ve çevresinde, İsmail Zühdü Bey'de İzmir ve çevresinde kendi besteleriyle marşı okutmaktaydılar. Ankara da Zeki Üngör ün bestesiyle marş söylenmekteydi. İstanbul da Zati Arcan ın, Kadıköy 1 TBMM Zabıt Ceridesi (1 Kasım 1921), 1.Dönem, c.14, s.17-18, 18

19 taraflarında ise Ali Rifat Çağatay ın bestesiyle söylenmekteydi. Bu durum birkaç yıl böylece devam etmiş ve 1924 yılında Ankara'da Milli Eğitim Bakanlığında toplanan bir kurul, Ali Rifat Çağatay'ın marşını resmi marş olarak kabul ederek bütün okullara bildirmişti. Bu marş, 1924 yılından 1930 yılına kadar söylenip çalındıktan sonra 1930 yılında yeni bir emirle Cumhurbaşkanlığı Orkestrası şefi Zeki Üngör'ün bestesi Milli Marş bestesi olarak kabul edilmiştir.) İÇİNDEKİLER 1 MART 1921: MİLLİ EĞİTİM BAKANI HAMDULLAH SUPHİ BEY'İN İSTİKLAL MARŞI GÜFTE YARIŞMASI HAKKINDAKİ AÇIKLAMALARI MART 1921: MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞININ İSTİKLAL MARŞI HAKKINDAKİ TESKERESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ VE KABUL EDİLMESİ KASIM 1921: İSTİKLAL MARŞI BESTESİNİN İSTANBUL DA BİR MUSİKİ HEYETİ TARAFINDAN SEÇİLMESİNE DAİR TESKERENİN GÖRÜŞÜLMESİ cencetintas@gmail.com Bu kitabın her hakkı Cengiz Çetintaş' a aittir. Bilgiler kaynak gösterilmek koşuluyla eposta, fotokopi vb yoluyla gönderilebilinir veya çoğaltılabilinir. Ancak bilgilerin tümü dergi, kitap veya benzer şekillerde yayımlanamaz. 19