VETER NER LABORATUVAR TEKN KLER VE PRENS PLER

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2360 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1357 VETER NER LABORATUVAR TEKN KLER VE PRENS PLER Yazarlar Prof.Dr. Arif ALTINTAfi (Ünite 1, 2) Prof.Dr. Ulvi Reha F DANCI (Ünite 4, 9) Prof.Dr. Tevhide SEL (Ünite 3, 10) Doç.Dr. Gülsen YILMAZ (Ünite 7, 8) Dr. Mert PEKCAN (Ünite 5, 6) Editör Prof.Dr. Ulvi Reha F DANCI ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Figen Ünal Çolak Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Gülcan Ergün Grafikerler Ayflegül Dibek Nihal Sürücü Ufuk Önce Hazal Y ld r m Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Laboratuvarda Temel Kavramlar DAMITIK SU (D ST LE SU, SAF SU)... 3 Dam t k Su Elde Etme Yollar... 5 Filtrasyon... 6 Distilasyon (Dam tma)... 6 Deiyonizasyon... 7 Ters Ozmoz... 8 Adsorbsiyon... 8 Di er Yöntemler... 8 Suyun Safl k Testleri... 8 Su Rezistans Testi... 8 Saat Cam ile Dam t k Suda Safl k Kontrolu... 9 Dam t k Sularda Klorür (CI) Kontrolu... 9 Dam t k Suda Karbondioksit Varl n n Tesbiti ve Uzaklaflt r lmas... 9 AYIRAÇ (REAKT F)... 9 TAMPON S STEM Laboratuvarda Yayg n fiekilde Kullan lan Tamponlar KAL BRASYON KONTROL SERUMLARI REFERANS DE ER VE REFERANS ARALI I ULUSLARARASI B R M S STEM (SI) VE ULUSLARARASI B R MLER Laboratuvarda S k Kullan lan SI Birimleri A-Temel Birimler B-Tali Birimler Laboratuvarda Kullan lan Di er Birimler Radyasyon Doz Birimleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Laboratuvarda Temel Hesaplamalar SEYRELTME (SULANDIRMA) YO UNLAfiMA/YO UNLAfiTIRMA Böbrekte Seyreltme-Yo unlaflt rma Testi ÖZGÜL A IRLIK (DANS TE) VE ÖZKÜTLE (YO UNLUK) Özgül A rl k (Dansite) Özkütle (Yo unluk) ph ÇÖZELT LER Yüzde Çözeltiler a. A rl k/hacim (W/V) b. Hacim/hacim (V/V) c. A rl k/a rl k (W/W) Molar çözeltiler Ozmolar Çözeltiler (osm) ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Elektrolitler Normal Çözeltiler Normal Çözeltilerin Haz rlanmas Doymufl Çözelti Haz rlanmas Kolloidal Çözeltiler ve Ozmotik Bas nç zotonik ( zoozmotik) NaHCO 3 Çözeltisinin Haz rlanmas TAMPON ÇÖZELT LER Laboratuvarlarda Kullan lan Tampon Çözeltiler Organizmadaki Tamponlar Deriflim, Seyreltme ve Çözeltilerin Özellikleri Seyreltme Sonras Deriflim Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Temel Laboratuvar Aletleri LABORATUVARDA KULLANILAN CAM MALZEMELER Desikatörler Ölçü Kaplar ÇEKER OCAK VE GÜVENL K KAB NLER Çeker Ocak Biyolojik Kabinler ph METRE LABORATUVAR TERAZ LER Analitik Terazi SANTR FÜJ Düflük H zl Santrifüjler Yüksek H zl Santrifüjler Ultrasantrifüjler LABORATUVARDA ISITMA filemler NDE KULLANILAN ALETLER Su Banyolar (Çalkalamal Su Banyosu) S cak Tablal Is t c lar Mantolu Is t c Kum Banyolar Etüvler Yakma F r nlar OTOKLAVLAR Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Laboratuvarlarda Otomasyon ve Laboratuvar nformasyon Sistemleri OTOANAL ZÖRLER Günümüzde Otoanalizörler Sürekli-Ak m Analizörleri Rastgele-Eriflimli Analizörler... 85

5 çindekiler v OTOMASYON Laboratuvarlarda Otomasyon Vakumlu Tüp Sistemi (Pnömatik Sistem) Laboratuvar Otomasyon Sistemleri Total Laboratuvar Otomasyonu (TLO) Modüler-Entegre Sistemler Ba ms z Sistemler (Modüler Sistemler) LABORATUVAR INFORMASYON S STEM (LIS) Laboratuvar Informasyon Sistemi Neden Gereklidir? Laboratuvar Informasyon Sisteminde Olmas Gereken Özellikler HASTANE INFORMASYON S STEM Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Laboratuvarda Kullan lan Temel Analiz Yöntemleri SPEKTROSKOP Ultraviyole ve Görünür Spektroskopi Spektrofotometrik Yöntemler Türbidimetri ve Nefelometri Floresans Spektroskopi Luminometri Polarimetri Atomik Spektroskopi Alev Fotometri - Alev Atomik Emisyon Spektrometri Atomik Absorbsiyon Spektroskopisi ELEKTROANAL T K YÖNTEMLER Potansiyometri yon Seçici Elektrot Tipleri Voltametri Kolometri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Laboratuvarlarda Kullan lan leri Analiz Yöntemleri ELEKTROFOREZ Elektroforezin Prensibi Elektroforez Cihaz Güç Kayna Tampon Çözeltiler Endozmoz ve Elektroendozmotik Ak fl Destek Materyallerine Göre Elektroforez Tipleri Ka t Elektroforezi Niflasta Jel ve Sellüloz Asetat Elektroforez Agaroz Jel Elektroforezi Poliakrilamid Jel Elektroforezi ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler Genel Uygulama KROMATOGRAF Kromatografik Ay r m n S n fland r lmas yon De iflim Kromatografi Partisyon Kromatografi Adsorpsiyon Kromatografisi Boyut D fllama Kromatografisi (Jel Filtrasyon) Affinite Kromatografi IMMUNOK MYASAL TEKN KLER Antikor ve Antijen Antijen-Antikor Ba lanma Reaksiyonlar Kalitatif Yöntemler Pasif Jel Difüzyon Immunelektroforez Immunofiksasyon Testi (Western Blot) ELISA Yar flmal ELISA Teknikleri Antijen-Enzim Konjugat n Kullanan Teknik Antikor-Enzim Konjugat Kullanan Teknik Yar flmal Olmayan ELISA Teknikleri Çift Antikor Sandviç Tekni i Modifiye Çift Antikor Sandviç Tekni i ndirekt Teknik RADYOK MYASAL TEKN KLER Likit Sintilasyon Cihaz Gama Sayaçlar POL MERAZ Z NC R REAKS YONU Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Laboratuvarlarda Kalite Kontrol KAL TE KONTROL TEMEL KAVRAMLARI Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma Varyasyon Katsay s Akürezi (Do ruluk) Presizyon (Tekrarlanabilirlik) Deteksiyon limiti (Minimum Ölçüm S n r ) KAL TE KONTROL TEKN KLER NTERNAL ( Ç) KAL TE KONTROL Kalite Kontrol Materyalleri Levey-Jennings Kontrol Grafikleri Westgard Kurallar S Kural S Kural S Kural R 4S Kural S Kural X Kural

7 çindekiler vii EKSTERNAL (DIfi) KAL TE KONTROL Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Biyolojik Örnekleri Alma ve Saklama Koflullar KAN ÖRNEKLER nsanlarda Kan Örneklerinin Al nmas Venöz Kan Örneklerinin Al nmas Arteriyal Kan Örneklerinin Al nmas Kapiller Kan Örneklerinin Al nmas Hayvanlarda Kan Örneklerinin Al nmas Laboratuvar Hayvanlar nda Kan Örneklerinin Al nmas Kuyruktan Kan Alma Kulaktan Kan Alma Kalpten Kan Alma Laboratuvarda Kullan lan Kan Tipleri Tam Kan (Total Kan) Serum Plazma Kan Alma Tüpleri Vakumlu Kan Alma Tüpleri Antikoagülanlar ve Ek maddeler Kan Örneklerinin Saklamas DRAR ÖRNEKLER Tam drar Analizi çin drar Örne i Spot drar Örneklerinin Toplanmas Saatlik drar Örneklerinin Toplanmas Hayvanlarda drar Örneklerinin Al nmas drar Örneklerinin Saklanmas GA TA ÖRNEKLER BEY N OMUR L K SIVISI VÜCUT SIVILARI Sinovyal S v Plevra ve Periton S v lar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Analizlerde Hata Kaynaklar PREANAL T K EVRE Yafl Cinsiyet Irk Egzersiz Gebelik Diyet-Rasyon ve Mevsimler ÜN TE 9. ÜN TE

8 viii çindekiler Kahve, Sigara, Alkol Kullan m laçlar n Etkisi Postür Stres Örnek ve Örnek Alma Zaman Örne in Etiketlenmesi Örne in Laboratuvara letilmesi ANAL T K EVRE Interferans Hemoliz ve Lipemi Antikoagülanlar nterferansa Karfl Yap lmas Gerekenler Laboratuvar Çal flanlar Laboratuvar Araç ve Gereçleri Akreditasyon Analitik Hatalar Sistematik Hatalar Rastgele Hatalar POSTANAL T K EVRE Panik De er (Kritik De er) SI B R MLER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Laboratuvar Güvenli i ve Temizli i LABORATUVARDA KULLANILAN MALZEMELER N TEM ZL Plastik Malzeme Temizli i Cam Malzeme Temizli i Kuartz ve Cam Küvetlerin Temizli i Plastik ve Cam Malzemelerin Kurutulmas STER L ZASYON Fiziksel Sterilizasyon Yöntemleri Kimyasal Sterilizasyon Yöntemleri LABORATUVAR GÜVENL Laboratuvarda Uyulmas Gereken Kurallar B YOLOJ K GÜVENL K K MYASAL GÜVENL K Kimyasal Maddelerin S n fland r lmas Tehlike Uyar lar ve Güvenlik Önerileri (R ve S flaretleri) RADYASYON GÜVENL LABORATUVARLARDA AC L MÜDAHALE PLANI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

9 Önsöz ix Önsöz Günümüzde hastal klar n teflhis ve tedavisinin klinik laboratuvara dayal hale gelmesi, test say lar ndaki ve çeflitlili indeki art fl, buna paralel olarak artan ifl yükü, laboratuvar altyap s yan nda ifl gücünün de özel ve donan ml olmas n gerektirmektedir. Bilimsel ve teknolojik geliflmelerin öncelikle etkiledi i alanlar n bafl nda laboratuvarlar n gelmesi, e itimin de sürekli olmas zorunlulu unu do- urmaktad r. Laboratuvarlar statik de il dinamik olmal, dinamik yap korunmal ve gelifltirilmeldir. Laboratuvar altyap s ne olursa olsun hizmeti üreten, laboratuvar çal flan d r. Laborant ve veteriner sa l k önlisans program ndaki ö rencilerimizin büyük ço- unlu u bir sa l k kuruluflunda çal flmakta veya bu kurulufllarda ifl imkan aramaktad r. Laboratuvarlarda, ifl yükü ve çal flma gücünün en iyi flekilde dengelenip, hem çal flan n sa l n koruyan, hem de üretimin artmas n sa layan bir sürecin baflar lmas için bilgi sahibi olunmal, bilgi güncellenmeli ve ortaya konulmal d r. Laboratuvarda ritim ve uyum yakalanmal d r. Baflar s zl k korkusuna yer verilmemelidir. Bu kitab n haz rlanmas ndaki temel amaç da laboratuvar n dinamik yap s na uyumlu, laboratuvar tekniklerini ve prensiplerini iyi bilen iflgücünü temel güncel bilgi ile donatmakt r. Kitapta yer alan üniteler, hedef kitlenin ihtiyaçlar do rultusunda, yerinde gözlemlerle ve çal flanlarla yap lan görüflmeler sonucunda özenle seçilmifltir. Laboratuvarda çal flanlar, kavramlar ve hesaplamalar bilmeli ve ortak dili yakalamal d r. Analiz tekniklerinin ve prensiplerinin bilinmesi, testlerin nas l çal flt n anlamam za yard mc olacakt r. Laboratuvarda testlerin gerçeklefltirilmesi yan nda sonuçlar n do ru ve güvenilir olmas Kalite Kontrol Yöntemleri ile sa lanmaktad r. Kalite kontrol yöntemleri, verilen hizmetin önceden saptanm fl özellikleri tafl y p tafl mad n ve varsa hata kaynaklar n gösterir. Bu nedenle analiz sürecinde hata kaynaklar n n neler olabilece i ve nas l önlenebilece i de kitapta anlat lm flt r. Laboratuvarda kullan lan örneklerin biyolojik örnekler olmas ve çal flmalarda çeflitli kimyasal maddelerin kullan lmas, laboratuvar güvenli inin ne oldu unu ö renmeyi ve güvenlik önlemlerine uymay gerektirmektedir. Anadolu Üniversitesi Aç k Ö retim Fakültesi Laborant ve Veteriner Sa l k Önlisans ö rencilerine faydal olmas n diliyorum. Editör Prof.Dr. Ulvi Reha Fidanc

10 1VETER NER LABORATUVAR TEKN KLER VE PRENS PLER Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Laboratuvarda kullanaca n z temel kavramlar tan mlayabilecek, Dam t k su haz rlayabilecek, laboratuvarda yararlan lan önemli baz ay raçlar tan yabilecek ve haz rlayabilecek, Tampon sistem nedir tan mlayabilecek, bir tampon sistemin nas l çal flt n aç klay p özellikleri verilen bir tampon çözeltiyi haz rlayabilecek, Kontrol serum, kalibrasyon, kalibratör, referans de er ve referans aral tan mlar n yapabilecek ve laboratuvar analizlerde kullan mlar n n gerekçelerini ve önemini aç klayabilecek, Uluslararas birimleri ve birim sistemlerini tan yabilecek ve uygun flekilde kullanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Dam t k su (Distile Su, Saf Su) Ay raç (Reaktif) Tampon sistem Kalibrasyon Kontrol serum Referans de er Referans aral Birim sistemi (SI) Uluslararas birimler çindekiler Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri Laboratuvarda Temel Kavramlar DAMITIK SU (D ST LE SU, SAF SU) AYIRAÇ (REAKT F) TAMPON S STEM KAL BRASYON KONTROL SERUM REFERANS DE ER VE REFERANS ARALI I ULUSLARARASI B R M S STEM (SI) VE ULUSLARARASI B R MLER

11 Laboratuvarda Temel Kavramlar DAMITIK SU (D ST LE SU, SAF SU) Su laboratuvarlarda cam malzemenin temizli inde ve ay raçlar n haz rlanmas nda çok s k kullan lan ideal bir çözücüdür. Bu farkl kullan mlar için suyun uygun flekilde ar nd r lmas gerekir. fiebeke suyunun içeri i bölgelere göre farkl l k gösterir. Ca 2+, Mg 2+,CO 3 2-, NH 4 +, Fe 3+ sularda en yo un rastlanan iyonlard r. Ayr ca, organik ürünler de mevcuttur. Özellikle kloramin T (chloramine T) suyun dezenfeksiyonu için klor yerine s kça kullan lmaktad r. Sularda ph de iflkendir. Kireçli (kalker) olarak tan mlanan sular Mg- ve Ca- karbonattan zengin olup alkali ya da nötr ph l - d r. Sabun ile kolayca köpürmeyen ve lezzeti hofl olmayan, Mg ve Ca tuzlar n ihtiva eden sular sert su olarak bilinir. Sert sularda, daha çok Mg ve Ca karbonatlar, klorürler ve sülfatlar dikkate al n r. Bu gibi sular, buharlaflt r ld klar nda kab n dibinde fazla miktarda art k b rak r ve bilhassa her laboratuvarda var olan dam t k su cihazlar n n s k s k temizlenmesini gerektirir. Su buharlaflarak içinde bulunan tuzlar cihaz n su kaynatma haznesinin dibine veya borular n kenarlar na b rak r. Bileflim itibariyle CaSO 4, MgSO 4, CaSiO 3, (CaO, SiO 2 ) gibi tuzlardan ibaret olan bu maddelerin miktar çabuk artar ve su ile cihaz n taban ve çeperi aras nda bir tabaka (tafl) oluflturur. Bu tabakalar bir yandan cihaz n verimini düflürürken di er yandan fazla enerji kayb na sebep olur. Bu nedenle, teknikte kullan lan sert sular n yumuflat ld ktan sonra kullan lmalar ya da s k s k dam t k su cihaz n n tortular n n çözdürülmesi ve temizlenmesi önerilir. Bu amaçla cihaz formik asit ile yüklenir ve bir süre bekletilir. Sonra boflalt l r ve su ile y kan r. Normal dam tma (distilasyon) bafllat l r. Bir süre dam t k su kullan lmaz, at l r. Sonraki dam t k sular ph kontrol edilerek laboratuvarda kullan labilir. Laboratuvarda su denince daha çok saf su (dam t k su, distile su) akla gelir. Saf su, yap s nda su molekülleri d fl nda kat madde ve mineralleri çözünmemifl sudur. Saf suyun elektrik iletkenli i zay ft r. Normal su (flebeke suyu, çeflme suyu) çözünmüfl iyonik kat lar içerdi i için elektri i iletir. Distile su dh20 olarak k salt l r. Bir de ddh20 (çift distile su - double distilled water) vard r. O da genelde deiyonize suyun distile edilmesi ile elde edilir. Sert su-yumuflak su: Suda çözünmüfl halde bulunan Kalsiyum (Ca) ve Magnezyum (Mg) bilefliklerinin toplam suyun sertli ini gösterir. Genelde Frans z sertli i (Fr) birimi kullan l r (1 Fr = 10 mg/l CaCO 3 ). Buna göre > 30 Fr = çok sert; Fr = sert; Fr = orta sert; 5-10 Fr = yumuflak; 0-5 Fr = çok yumuflak su olarak tan mlan r. Dam t k su nedir, nas l elde edilir? Bidistile (veya Redistile) su iki defa dam t lm fl sudur. Çok hassas çözeltilerin haz rlanmas nda kullan l r. kinci dam tmadan önce suya bir miktar potasyum permanganat ilave edilerek dam tmadan sonra organik at klarla uzaklaflt r lmas sa lan r. 1

12 4 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri 2 Bidistile su nedir, nas l elde edilir? fiebeke suyunun iyonlar ndan ar nd r lmas ifllemine deiyonizasyon, iyonlar ndan ar nd r lm fl suya da deiyonize su denir. Deiyonizasyon laboratuvarlarda demineralizasyon veya iyon de ifltirme olarak da bilinir. Bu sentetik reçineler taraf ndan içme suyundan iyonlar n ay r lmas d r. Organik maddeler su içinde kald ndan dolay steril de ildir. çinde bakteri olaca ndan dolay baz enzim analizlerini de olumsuz etkileyebilir. Bakterilerin uzaklaflt r lmas istendi inde su aktif kömürden geçirilir. Deiyonize suyun kalitesi, suyun direnciyle ölçülür. Direnci yüksek ise D KKAT suyun iyon miktar düflük demektir. Böyle bir suyun kalitesi yüksektir. Ancak, elde edilen deiyonize su bekletilmeden kullan lmal d r. Deiyonize su nedir? Bidistile sudan fark nedir? AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 3 Klinik Laboratuvar Standartlar Ulusal Komitesi (NCCLS = National Committee for Clinical Laboratory Standards) laboratuvarda kullan lmak üzere üç tip su tan mlamaktad r (Tablo 1.1). Tip I Su: En az kar fl kl k ve en üst düzeyde dikkat ve do ruluk gerektiren test Rezistivite: Bir cismin özgül yöntemlerinde (iz element saptanmas, enzim ölçümleri, yüksek verimli kromatografi, elektrolit tayinleri, tampon ve standart haz rlama vb.) kullan l r. Tip I su üre- direncidir (Cismin elektrik ak m na karfl gösterdi i direnç gibi). tildikten hemen sonra kullan lmal d r. Çünkü çok h zl bir flekilde CO 2 absorbe eder. Depoland ktan sonra yüksek özdirencini (resistivite) kaybeder. NCCLS SIRA S ZDE taraf ndan biyokimya laboratuvarlar için Tip I su önerilmektedir. Tablo 1.1 AMAÇLARIMIZ Saf suyun özellikleri ve tiplendirilmesi AMAÇLARIMIZ Spesifik kondüktans (NCCLS) (mikrohm en yüksek) K TSpesifik A P rezistans (megohm en düflük) Tip I Tip II Tip III < 0.1 < 0.2 < 0.5 > 10.0 > 2.0 > 1.0 Toplam madde (mg/l en yüksek) Silikat (mg/l en yüksek) < 0.5 < 0.1 < 1.0 KMnO4 redüksiyon (dakika) Kültür/Koloni Say s (Koloni oluflum Ünite/ml) < NA ph NA* NA* NA* *NA (not applicable): uygulanamaz Tip II Su: Kalitatif kimya yöntemleri için kullan l r, ayr ca hematoloji, immunoloji ve mikrobiyolojide yürütülen yöntemlerin ço unda kullan labilir. Tip II kalitesinde saf su, tamponlar n haz rlanmas ya da cam eflyalar n son y kanmas gibi laboratuvardaki düzenli uygulamalar için önerilir. Tip II su, optimize depolama cihazlar nda rahatl kla depolanabilir. Steril fliflelenmifl sudur. Tip III Su: Tip I ve II suyun üretilmesinde su kayna olarak, ayr ca cam eflyalar n y kanmas ve çalkalanmas nda kullan labilir. Ancak cam malzemenin kullan m amac na uygun olarak Tip I veya Tip II su ile son çalkalanmas yap lmal d r. Tip III kalitesinde saf su, otoklavlar n beslenmesi ya da s tma banyolar n n doldu-

13 AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar rulmas gibi kritik olmayan uygulamalar için uygundur. Tip III su mahrumiyet hallerinde idrar tahlili gibi baz kalitatif analizlerde de kullan labilir. Bu kalitede saf su genellikle ters ozmoz sistemiyle üretilir. Su s n fland rmas ve benzeri laboratuvar standartlar konular nda detayl bilgi edinmek için ya da tall.php?id=nccls web adreslerini ziyaret edebilirsiniz. 5 Saf suyun depolanmas s ras nda temel sorun, zaman geçtikçe saf suyun bozulmas d r. Sadece uygun rezervuar malzemeleri, dikkatli bir tasar m ve havadaki bulaflt r c lara karfl uygun koruma ile birleflti inde depolama s ras nda sürekli su kalitesi sa lanabilir. Tip II ve Tip III su cam veya polietilen fliflelerde depolanabilir. Fakat havadaki mikroorganizmalarla muhtemel bulaflmadan dolay mümkün oldu- u kadar çabuk kullan lmal d r. Steril fliflelenmifl Tip II suyun ömrü kapa aç lmad taktirde 3 y ld r. Piyasada do rudan flebeke suyu beslemeli saf ve ultra saf su üretimi için kompakt su sistemleri mevcuttur. Tip I kalitesinde ultra saf su, ileri analitik teknikler, hücre kültürü ve moleküler biyoloji deneylerini içeren kritik laboratuvar uygulamalar için önerilir. Bu safl k düzeyindeki su, tafl ma amac yla kullan lan kaplar ve laboratuvar atmosferinden çok h zl bir flekilde kirlenebilece i için, çözeltiye ihtiyaç duyuldu unda anl k üretilmelidir. Bu amaçla laboratuvarlarda ultra saf su cihazlar kullan lmaktad r. Ultra saf su nedir ve nas l üretilir? 4 Ay raçlar n haz rlanmas ve plastik ve cam malzemenin y kanmas na ek olarak, ultra saf su kullan m elektroforez jelleri ve ortam n n haz rlanmas nda ve özel biyoteknoloji uygulamalar nda da esast r. In vitro fertilizasyon, doku ve hücre kültü- rü, DNA araflt rmalar da hem biyolojik olarak saf ve hem de iz metallerden ve çözünmüfl organik maddelerden yoksun ultra saf su gerektirir. Yüksek performans li- kit kromatografi (HPLC), grafit f r n atomik absorpsiyon spektrofotometresi (GFAAS), indüktiv kapling plazma-kütle spektrometresi (ICP/MS), atomik absorpsiyon spektrofotometresi (AAS) ve gaz kromatografi-kütle spektrofotometri (GC/MS) dahil ultra hassas analitik cihazlar ng/l ya da trilyonda bir (ppt) düzeylerinde elementleri ve bileflikleri tespit yetene ine sahiptir. Bu aletler kesinlikle saf su gerektirir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Dam t k Su Elde Etme Yollar Nehirler, göller, kaynaklar ve kuyulardan sa lanan sularda çeflitli K inorganik T A P ve organik bulaflmalar olur. Bulaflt r c lar (kontaminant) tek bir saflaflt rma yöntemi ile tam olarak uzaklaflt r lamazlar. Ancak, çeflitli yöntemler ile dam t k su elde edilebilir: 1. Filtrasyon 2. Distilasyon 3. Deiyonizasyon 4. Ters ozmoz 5. Adsorbsiyon 6. Di er yöntemler

14 6 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri SIRA S ZDE Laboratuvarlarda kullan lan sular ve laboratuvar suyu üretimi konular nda detayl bilgi için veya adreslerini ziyaret edebilirsiniz. Filtrasyon Normal su çeflitli S ORUfiltrelerden geçirilerek dam t k su elde edilebilir. Bu amaçla 3 tip filtre kullan lmaktad r: D KKAT Ön filtreler: Partiküllü maddelerin % 98 veya daha fazlas n tutan cam veya pamuk elyaflardan ibarettir. Bu filtreler genellikle birkaç kez temizlenebilir ve yeniden kullan labilir. kinci tip filtreler: Aktive olmufl karbon yataklard r. Organik materyallerin ve klorun uzaklaflt r lmas nda aktiftir. Önfiltrasyon ve karbon-yatak filtrasyonunun bir AMAÇLARIMIZ kombinasyonu, daha sonraki saflaflt rma yöntemlerinde kullan lan iyon de ifltirici AMAÇLARIMIZ reçinenin beklenen etkisini artt rmakta kullan labilir. Üçüncü tip filtreler: Çok küçük gözenekli (mikronalt ) filtrelerdir. Bu filtreler suyun niteli ini K T de ifltiren A P bulaflt r c lar salmaks z n tüm partikülleri ve zar n gözenek çap ndan (genellikle 0.2 _m) daha büyük olan mikroorganizmalar uzaklaflt - r r. Mikronalt filtre genellikle sistemin son safhas olarak da t m noktas na yak n bir flekilde kullan l r. Gözenek çap 0.3 _m (300 nm) veya daha az olan zarlardan filtrasyonla steril su üretilebilir. Filtrelerle ilgili detayl bilgi için web adresine bak n z. Ultrafiltration (UF): Ultrafiltrasyon, öncelikle üst düzeyde saf su sistemlerinde pirojenleri (bakteriyel endotoksinleri) sudan ay rmak için kullan lmaktad r. Ultrafiltrasyon yapan zarlar dalton dan küçük molekülleri ay rma özelli ine sahiptir. Distilasyon (Dam tma) Dam tma dünyadaki tüm Laboratuvarlarda en yayg n su ar tma teknolojisidir. fllem s ras nda su molekülleri s v - buhar ve tekrar s v olmak üzere faz de iflikliklerine u rar. Bu faz de iflimi suda çözünmüfl baz kirlilikleri ve bileflenleri ay r r. Distilasyon su ar tma ifllemleri içerisinde genifl yeteneklere sahip tek formdur. Distilasyon ile elde edilen dam t k su, distile su ad n al r. Suyun distilasyonu uçucu olmayan organik, inorganik kirlilikleri ve mikroboyolojik organizmalar uzaklaflt r r. Amonyak (NH 3 ), CO 2, Cl ve kaynama noktas düflük inorganik maddeler (Na, K, Mn, karbonat ve sülfat) distile edilmifl suda vard r. Sadece distilasyon iflleminden geçirilen bir su örne i Tip I suyun gereklerini karfl lamaz. Tip 2 veya Tip 3 suyun özelliklerini tafl r. 5 Distile edilmifl SIRA su S ZDE (dam t k su) NCCLS taraf ndan tiplendirilen su özelliklerinden hangisini sa lamaz?

15 1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar 7 Distile su elde etmek için laboratuvarlarda çefliti tipte distile su cihazlar vard r. Cihaz n su girifl borusu, flebeke suyuna ba lan r. Cihaz n elektrik fifli toprak hatt olan prize tak l r. fiebeke suyu aç larak cihaz n içerisinde bulunan haznenin dolmas beklenir. Dam t k su cihaz ndaki haznenin suyla dolup dolmad su seviye göstergesinden gözlenir. Yeterli su ile dolduktan sonra s t c dü mesi aç l r ve su veren musluktan cihaz n s cakl - n n yükselmesini sa layacak flekilde ayarlama yap l r. S cakl k o C ye gelince bu aral kta sabitlenecek flekilde musluk k s l r veya aç l r. Distile su al m borusu distile su biriktirilecek kaba ba lan r. Dam t k su cihaz n n, at k su gider borusunun aç k olup olmad kontrol edilir. Zaman zaman cihaz denetlenerek s cakl n o C aras nda kal p kalmad kontrol edilir. Yeteri kadar distile su elde edildikten sonra flebeke suyu ve elektrik ak m kesilir. Distile su cihaz, uzun süre çal flt r lmayacak ise kazan nda bulunan suyun boflalt lmas önerilir. Resim 1.1 de distile su cihaz görülmektedir. Deiyonizasyon Deiyonizasyon, çözünmeyen reçine polimerleri içinden normal suyun geçirilmesi ifllemidir. Reçine normal suda bulunan iyonlaflm fl kirlilikleri H + ve OH - iyonlar ile de ifltirir. yon de ifltirme ifllemi ile iyonlar uzaklaflt r lm fl suya deiyonize su denir. Reçine polimerleri, katyon veya anyon de iflikli i yapan asit veya amino gruplar ile haz rlan r. Tipik bir katyon de ifltirici reçine flu flekilde reaksiyon verir: Resim 1.1 Distile su cihaz Reçine: Anyon ve katyonlar tutma özelli ine sahip moleküllerdir. (RSO 3 )H + Na + RSO 3 Na + H + Kuarterner amonyum yap s ndaki bir anyon de ifltirici ise flöyle reaksiyon verir: R 4 NOH + H + Cl - R 4 NCl + H 2 O Reçineler iyon de ifltirme kapasitelerini zamanla kaybederler, fakat asit ve alkali ile muamele edilmek suretiyle rejenere edilebilirler. RSO 3 Na + HCl (RSO 3 )H + NaCl R 4 NCI + NaOH R 4 NOH + NaCI ÖRNEK Deiyonizasyon laboratuvarlarda demineralizasyon veya iyon de ifltirme olarak da bilinir. Bu, sentetik reçineler taraf ndan sudan iyonlar n ay r lmas d r. Bu reçineler çözünmüfl inorganiklere olan ilgileri dikkate al narak katyon de ifltirici reçi-

16 8 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri D KKAT Rejenere etmek neler ve anyon de ifltirici reçineler olmak üzere iki s n fa ayr l r: Deiyonizasyon (Rejenerasyon): yon de ifltirebilme yetene inin Tip I dam t k SIRA su S ZDE için direnç üreten tek teknolojidir. reçineye yeniden kazand r lmas ifllemidir. Ters ozmoz su ar tma sistemi: Sudaki istenmeyen maddelerin, özel bir zardan belirli K Tbir Abas nç P alt nda geçirilerek filtre edilmesi ifllemidir. Ters Ozmoz Suyun; bas nç alt nda selüloz asetat, aromatik poliamin, selüloz asetobütirat veya di- er materyallerden yap lm fl bir yar geçirgen zardan geçirilmesi ile yap l r. Bu tip saflaflt rma yöntemi ile Tip III su üretilebilir. Uygulama öncü saflaflt rma yöntemi olarak kullan l r. Ters ozmoz bir yar geçirgen zar arac l yla d fl bas nç kullanarak suyun itilmesiyle oluflur. Zar 300 Dalton a rl kta molekülleri ay rabilir. Ço u kirli sular zardan geçemez. Bunlar zar yüzeyinde birikir ve süzülerek at l rlar. Ters ozmoz, distilasyon veya deiyonizasyon sistemlerine uygulama öncesi, cam ve plastik malzemenin y kanmas gibi genel uygulamalar için popüler bir su ar tma yöntemidir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Ters ozmoz su ar tma sistemleri ile ilgili olarak web adresine bakabilirsiniz. Adsorbsiyon Aktive edilmifl karbon, kil, silikon veya metal oksitlerinin adsorbsiyonu ile organik kirlilikler sudan uzaklaflt r labilir. Deiyonizasyon, adsorbsiyon ve filtrasyon birlikte uygulanarak Tip I su üretilebilir. Adsorbsiyon; suyu organiklerden ve klordan ar nd rmak için aktive olmufl karbon yüzey alan kullan r. Ço u su ar tma sistemlerinde bir ilk veya ikinci ad m olarak kullan lmaktad r. Organik maddeler ve klor aktive olmufl karbon yüzeyine yap fl r ve orada tutulur. Di er Yöntemler Ultraviyole (UV) fl ile fotokimyasal oksidasyon (185 ve 254 nanometre dalga boyunda) iz organikleri ortadan kald rabilir ve saf suda mikroplar öldürebilir. 254 nanometre dalga boyunda ultraviyole fl k bakteri üremesini önlemede depolama rezervuarlar nda veya da t m hatlar nda kullan labilir. Ultraviyole oksidasyon ve ultrafiltrasyon (UV/UF) teknolojilerinin kombinasyonu ile adsorpsiyon ve deiyonizasyonun birlikte kullan m, ayn sistem içinde mümkün olup, hemen hemen tüm yabanc maddelerden ari bir su üretimini mümkün k lar. Solüt: Bir çözeltide çözünmüfl halde bulunan maddeler. Suyun Safl k Testleri Suyun safl n n n belirlenmesinde, suyun spesifik rezistans n n, spesifik kondüktans n n ölçümünden yararlan lmaktad r. Tip I su sa layan sistemlerde genellikle ç - k fl hatt nda yer alan, mega ohm/cm s n rlar nda derecelenmifl bir skala (ohmmetre) bulunur. Tip I su en az 10 megaohm/cm rezistiviteye sahip olmal d r (Tablo 1.1). Bu, milyonda birden daha az çözünmüfl toplam solüt deriflimine eflde erdir. Su Rezistans Testi Bu test suda çözünmüfl iyonize maddelerin ölçümüdür. Suyun safl artt nda; çözünmüfl iyonize materyal miktar azal r, suyun elektrik ak m iletme kapasitesi azal r ve rezistans artar. Tip I su megaohm/cm aras nda bir rezistansa sahip olmal - d r. En düflük 10 megaohm/cm dir. Bu kontrol günlük veya haftal k yap lmal d r. Suyun iyonik safl elektriksel iletkenlik veya elektriksel direnç fleklinde ifade edilir. letkenlik ve direnç de erleri s cakl a ba l de iflece inden bu birimlere ilave olarak s cakl k de erleri de parantez içerisinde verilir. Suda çözünmüfl halde

17 1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar 9 bulunan tuzlar da art ve eksi yüklü iyon oluflumuna yol açarak iletkenlik de erini artt r r. Klor (Cl - ) ve sodyum (Na + ) iyonlar bu nedenle benzer etkiye sahiptir. Ayr ca baz gazlar da örne in karbon dioksit (CO 2 ) iyon oluflumunu ph kadar etkiler. Daha önceleri suyun safl n bozan maddelerin miktarlar için ayr ayr s n r de erler tan mlan rken, günümüzde suyun iyon bak m ndan safl n n esas ölçüsü olarak toplam iletkenlik de eri belirtilmekte ve kullan lmaktad r. Saat Cam ile Dam t k Suda Safl k Kontrolu Saat cam na 1-2 ml dam t k su konularak yavafl yavafl buharlaflmaya b rak l r. Suyun uçmas sonucunda saat cam nda çökelti b rak p b rakmad na bak l r. Temiz saf su saat cam nda çökelti b rakmazken kirli ya da normal su saat cam nda çökelti b rak r. Dam t k Sularda Klorür (CI) Kontrolu Deney tüpüne 10 ml dam t k su ve 4-5 damla asetik asit konularak üzerine 3-4 damla gümüfl nitrat çözeltisi damlat ld nda dam t k suda bulan kl k oluflursa bu durum, suda klorür oldu unu gösterir. Dam t k Suda Karbondioksit Varl n n Tesbiti ve Uzaklaflt r lmas Dam t k su uzun süre beklemekle havadaki karbondioksiti emer. Karbondioksit varl n göstermek için temiz bir deney tüpüne 8 ml dam t k su üzerine 2 damla metil oranj metil mavisi indikatörü damlat l r. Kirli yeflil bir renk oluflmas dam t k suda karbondioksit varl n gösterir. Dam t k suda oluflan karbondioksit, suyun atefle dayan kl cam balonda dakika kaynat lmas ve bulundu u kab n a z kapal olarak so umaya b rak lmas yla uzaklaflt r labilir. AYIRAÇ (REAKT F) Bir reaksiyonda tepkimeye giren moleküllere genel olarak reaktif ya da ay raç denir. Ay raçlar, cisimleri birleflime veya ayr fl ma u ratarak niteliklerini belirtmede kullan lan maddelerdir. Bunlar, günümüz laboratuvarlar nda uygulanan testlerin çal flmas için gereklidir. Kimyada ay raç (reaktif), belirli bir bileflik ile karakteristik bir reaksiyona girebilen ve bu sayede o bilefli in varl n, hatta miktar n belirlemeye yarayan bir çözeltidir. Analitik ay raçlar n örnekleri aras nda Fehling ay rac ve Esbach ay rac en iyi bilinenleridir. Kalitatif ve kantitatif analizlerde s kça kullan lan birçok ay raç vard r. Bbunlar dam t k suda haz rlanm fl çözeltiler halindedir. %3Asetik Asit Ay rac (0.5 M çözelti): Bu ifl için 1 L lik balona 28.5 ml glasiyal asetik asit (25 o C de, dansite: g/ml; mol a : 60.05) al n r ve distile su ile iflaretine tamamlan r. Barfoed Ay rac : 66 g Bak r asetat bir miktar distile suda çözülür ve üzerine 10 ml glasiyal asetik asit eklenir, distile su ile litreye tamamlan r. Ay raç,indirgeyici disakkaritleri monosakkaritlerden ay rt etmede kullan l r. Bial Ay rac : Pentozlar di er flekerlerden ay rt etmede kullan l r. Bir litre deriflik HCl üzerine 3 g Orsin ilave edilir. Üzerine % 1 lik demir klorür çözeltisinden 3 ml eklenerek haz rlan r. Biüret Ay rac : Protein ve üre testi için kullan l r g bak r sülfat 1 L 2M potasyum hidroksit çözeltisinde eritilir. Diazo Ay rac (Benzen Diazonyum Klorid): 0.5 g Anilin 1.5 ml deriflik HCl içinde eritilir. Buz içinde so utulduktan sonra üzerine 2 ml suda 0.5 g Na-nitrit içe- Glasiyal asetik asit: Glasiyal sözcü ü kimyada kristal, susuz madde (buzlu) anlam nda kullan l r. Glasiyal asetik asit flu halde, susuz, yüksek safl kta asetik asittir (CH 3 COOH = mol a rl 60.05). Laboratuvarda zaman zaman baflvurulan bir de anhidr asetik asit vard r ki; bu da iki molekül asetik asitten bir molekül su ç karak elde edilir (mol a rl ): CH3COOH CH 2 =C=O + H 2 O ve CH 3 COOH + CH 2 =C=O (CH 3 CO) 2 O

18 10 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri ren çözeltiden niflasta-potasyum iyodid ka d ile mavi renk verene kadar ilave edilir. Biyolojik s v larda bilirubin varl n göstermede ve bilirubin miktar n n belirlenmesinde kullan l r. Esbach Ay rac : 1gpikrik asit 2 g sitrik asit bir miktar suda eritilir ve su ile 100 ml ye tamamlan r. drar vb. biyolojik s v larda protein varl n göstermede kullan l r. Fehling Ay rac : Fehling A ve B iki ay rac n eflit hacimde kar fl m ndan oluflur. Fehling A: g bak r sülfat kristali 500 ml distile suda eritilir. Fehling B: 176 g sodyum potasyum tartarat ile 77 g NaOH 500 ml suda eritilir. ndirgeyici flekerlerin ve aldehidlerin tayini için kullan l r. Fenolftalein: 50 mg Fenolftalein tart l r, 30 ml etanolde çözülür ve hacmi distile su ile 100 ml ye tamamlan r. Bu ay raç ortam n ph de iflimlerinin izlenmesinde kullan l r. Fouchet Ay rac : % 25 lik 100 ml TCAA üzerine 10 ml FeCl3 ilavesi ile haz rlan r. drarda safra pigmentlerinin (bilirubin, biliverdin) varl n n gösterilmesinde kullan l r. Glikoz Çözeltisi (%5): 5 g glikoz tart l r biraz suda çözülür ve distile su ile 100 ml ye tamamlan r. Bu ay raç biyolojik s v larda glikoz miktar tayininde standart olarak kullan l r. ndifferent Ay rac (Doymufl NaCl-K 2 SO 4 Çözeltisi): 150 g K 2 SO 4 ile 350 g NaCl bir litre su ile kaynay ncaya kadar s t l r, so utulur, süzülür. Bu ay raç Brom yöntemi ile idrarda üre miktar n n tayininde kullan l r. Kunkel Fenol Ay rac : 1gFenol ve 12 g NaCl distile suda çözülür ve distile su ile 100 ml ye tamamlan r. Serum toplam lipid miktar n n tayininde serum lipidlerini çöktürüp bulan kl k elde etmede kullan l r. Metil Oranj: 100 mg metil oranj 100 ml distile suda çözülerek haz rlan r. Asit-baz titrasyonunda ve ortam n ph de ifliminin izlenmesinde indikatör olarak kullan l r. Molisch Ay rac : Alfa-naftol ün % 50 lik alkolde % 1 lik çözeltisidir. 1g alfa-naftol tart l r ve % 50 alkol ile çözülür. Alkol ile 100 ml ye tamamlan r. fiekerlerin genel tan nma testi için haz rlan r. Ninhidrin Ay rac (% 0.1): Ninhidrin (Triketohidrinden-hidrat) 0.1 g tart l r ve biraz distile suda eritildikten sonra distile su ile 100 ml ye tamamlan r. Proteinlerin tan nmas testinde kullan l r. Rottera Ay rac : 1 g Na-nitroprussid ve 100 g amonyum sülfat bir havanda kar flt r larak amonyum sülfat parçalar görülmeyinceye kadar dövülür. Böylece elde edilen kar fl m Laboratuvarlarda keton cisimlerinin varl n tespitte kullan l r. Seliwanof Ay rac : Terazide 0.5 g rezorsin tart l r, 1 litrelik balonda 330 ml yo- un HCl ile çözülür ve distile su ile iflaretine tamamlan r. Fruktoz gibi keto flekerleri tan mada kullan l r. Uzun süre s t l rsa glikoz ile de pozitif sonuç verir. Sodyum Nitroprussid Ay rac (% 1): Na-nitroprussid 1g tart l r ve taze çekilmifl distile suda çözülür ve hacim 100 ml ye tamamlan r. Aldehid ve ketonlar n tan nmas nda test olarak kullan l r. Sülfomolibdik Asit Ay rac : 10 g molibdik asit ya da sodyum molibdat 100 ml deriflik sülfirik asitte eritilir. Glikozidler için kullan lan bir ay raçt r. Tannik Asit Ay rac (%10): 10 g tannik asit 10 ml etanolde eritilir ve distile su ile 100 ml ye tamamlan r. Türk Eriyi i: 1 ml % 1 jentian violet 1 ml glasiyal asetik asit kar fl m distile su ile 100 ml ye tamamlan r. Ay raç, hematolojide akyuvar say m için kullan l r.

19 1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar 11 Proteinleri tan mak için hangi ay rac kullan rs n z? TAMPON S STEM Vücutta gerçekleflen biyokimyasal olaylar n ço unlu u kan ve di er vücut s v lar n n ph de erlerinin dar bir s n r içinde ( ) düzenlemesine ba l d r. Bir s v veya çözeltinin ph de eri tampon sistemler kullan larak göreceli bir flekilde sabit tutulabilir. Bu flekilde, çeflitli bilefliklerin katk s ile büyük ph de ifliklikleri engellenir. Az miktarda asit veya baz ilavesine karfl l k H + deriflimi sabit kalan sistemlere tampon sistemler denir. Tampon sistemler zay f asit ve tuzu ya da zay f baz ve tuzundan meydana gelen çözeltilerdir. Genellikle bazlar n n SIRA ad yla S ZDE an l r. Asetat tamponu, fosfat tamponu gibi. 6 Asetik asit/asetat tampon çözeltisi (asetat tampon): + CH3COOH + H2O CH3COO + H3O + - H 3O CH3COO K a = CH3COOH H2O AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ÖRNEK Yayg n olarak kullan lan tampon çözeltiler aras nda eflit deriflimlerde zay f asit ve tuzlar n n kar fl m (0.1 M asetik asit ile 0.1 M asetat tamponu) bulunmaktad r. 0.1 M asetik asit ile 0.1 M Na asetat tamponuna (ph 4.74) asit ilave edildi inde zay f asidin bir k sm iyonlafl r, bir k sm da iyonlaflmadan kal r. Zay f asidin tuzu ise tamamen iyonlar na ayr l r. H iyonu ortamdaki anyon ile birleflir ve zay f asidi meydana getirir, zay f asit çok az iyonlaflt için ortam n ph s nda önemli bir de iflme olmaz. Baz eklendi inde ise denge sa a do ru kayar ve asetat deriflimi artar, asetik asit deriflimi ise azal r. Benzer flekilde deriflim de ifliklikleri çok az oldu- u için ph de iflikli i çok düflük kal r. Bir tampon sistem asit eklendi inde bir baz, baz eklendi inde bir asit gibi davran r. Az miktarda asit veya baz eklendi inde ph de iflikliklerine direnç gösteren tampon çözeltiler ph de iflimlerine karfl organizmay korur. Zay f asit ile konjuge baz n n eflit molar deriflimde bulunmas halinde (ph = pka oldu unda) tamponlama kapasitesi en yüksek de ere ulafl r. Zay f asitler ve onlar n konjuge bazlar n n (veya zay f bazlar ve onlar n konjuge asitlerinin) çözeltileri tampon etkisi gösterir. Tampon etki, kuvvetli bir asit veya bir baz n eklenmesinden sonra, bir çözeltinin, ayn hacimdeki sudan, daha etkili bir flekilde ph daki de iflikli e direnme e ilimidir. yi bir tamponlama elde edebilmek için tampon ph s n n ph = pka±1 civar nda olmas gerekir. [Tuz] = [Asit] oldu unda ph = pka d r ve ph de iflimi en düflüktür. Di er bir ifadeyle tampon kapasitesi en üst düzeydedir. Laboratuvarlarda kullan lan asit ve onun tuzundan oluflan iki çözeltinin belirli oranlarda kar flt r ld nda ph de erlerinin belirlendi i çizelgelerden yararlan l r (Bak: Bölüm 2).

20 12 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri Laboratuvarda Yayg n fiekilde Kullan lan Tamponlar Bikarbonat Tamponu Na 2 CO 3 /NaHCO 3 ) ph = : Tamponun haz rlanmas için pratik bir uygulama Tablo 1.2 de sunulmufltur. Tablo 1.2 Farkl ph da ( ) bikarbonat tamponu haz rlamak için gerekli asit ve tuz miktarlar ÖRNEK 0.1 M Na-karbonat (anhidr) (ml) 0.1 M Na-bikarbonat (ml) ph (25 o C) Bikarbonat tamponu : 0.1 M, ph 9.6 (25 o C) 0.1 M Na 2 CO 3 çözeltisinden 29.3 ml al n r üzerine 0.1 M çözeltisinden 70.7 ml eklenir, kar flt r l r ve ph s 9.6 olarak ölçülür (25 o C). ph s 9.2 olan SIRA bir S ZDE bikarbonat tamponu nas l haz rlan r? 7 2. Fosfat Tamponu (Na 2 HPO 4,/KH 2 PO 4 ) ph = : Fosfat tamponu oluflturmak için 0,1 M Na 2 HPO 4 ve 0,1 M KH 2 PO 4 çözeltileri haz rlamak ve belirli miktarlarda veya oranlarda kar flt rmak gerekmektedir (Tablo 1.3). Tablo M Na 2 HPO M KH2PO4 ph De iflik ph da fosfat tamponu (ml) (ml) (20 o C de) (ph = ) haz rlamak için gerekli asit ve tuz SIRA miktarlar S ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K 5T A P ÖRNEK Bir litre ph 6.64 olan 0.1 M fosfat tamponu haz rlanmas : 400 ml 0,1 M Na 2 HPO 4 dan 600 ml 0,1 M KH 2 PO 4 çözeltisinden al narak bir cam beherde kar flt r ld nda ph s 6.64 olan 0.1 M fosfat tamponu elde edilir. 8 Bir litre ph 5.91 olan 0.1 M fosfat tamponu nas l haz rlan r?

21 1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar S ORU Tampon çözeltisi ile çal fl rken tabloda verilen s cakl k derecesine uyunuz Asetat Tamponu (CH 3 COOH/CH 3 COONa) ph = : De iflik ph larda asetat tampon haz rlamak için 0.1 N asetik asit ve 0.1 N Na-asetat çözeltilerin- den belirli oranlarda al n r ve kar flt r l r (Tablo 1.4). 0.1 N Asetik asit (ml) 0.1 N Na-asetat (ml) AMAÇLARIMIZ ph Tablo 1.4 AMAÇLARIMIZ (25 o Farkl ph da (3.8 - C) 5.6) Asetat tamponu haz rlamak için gerekli asit K ve tuz T A P miktarlar ph s 4.6 olan 1 litre 0.1 N asetat tampon haz rlama: Bunun için 0.1 N Na-asetat çözeltisinden 449 ml al n r ve üzerine 551 ml 0.1 N asetik asit çözeltisi eklenir ve kar flt r larak ph 4.6 olan 1 litre 0.1 N Asetat tampon haz rlanm fl olur. ÖRNEK 1/2 litre 0.1 N Asetat tampon (ph 4.2) haz rlay n z? 9 Asetik asit/sodyum asetat tamponu haz rlama : 0.2 M asetik asit çözeltisinden 30 ml al n r ve 0.2 M Na-asetat çözeltisinden 70 ml eklenir. Çözeltinin ph s 25 o C de 5.0 olarak hesaplan r. ÖRNEK 4. Tris (Hidroksimetil) Aminometan Tampon (ph = ): De iflik ph larda tris tampon için 0.2 M Tris ve 0.1 N HCl çözeltileri haz rlan r ve belirli oranlarda kar flt r larak su ile iflaretine tamamlan r (Tablo 1.5). Tris 0.2 M 0.1 N HCl + Su ph Tablo 1.5 (ml) (ml) (ml) (25 o Farkl ph da (7.2 - C) 9.0) 0.2 M Tris AMAÇLARIMIZ7.2 tampon haz rlamak AMAÇLARIMIZ için gerekli asit ve tuz miktarlar

22 14 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri ÖRNEK ÖRNEK 10 Bir litre 0.2 M Tris tampon (ph 8.0) haz rlanmas : 0.2 M Tris (hidroksimetil) aminometan çözeltisinden 250 ml ve 0.1 N HCl çözeltisinden 279 ml al n r ve üzerine 471 ml distile su eklenir. Böylece 1 L 0.2 M Tris tampon (ph 8.0; 25 o C) haz rlanm fl olur M tris (hidroksimetil) aminometan (molekül a rl : ) çözeltisi nas l haz rlan r? Tris (hidroksimetil) aminometan tamponu : Bunun için 0.08 M Tris (hidroksimetil) aminometan çözeltisinden 50 ml al n r, üzerine 0.1 M HCl çözeltisinden 15 ml eklenir. Haz rlanan S ORU tampon çözeltinin ph s 23 o C de 8.5 olarak ölçülür. 11 ki litre 0.2 SIRA M Tris S ZDE (hidroksimetil) aminometan tampon (ph 7.4) haz rlay n z? KAL BRASYON SIRA S ZDE Laboratuvarlarda Rejenerasyon: Bir kullan lan ölçme aletleri zamanla s cakl k, bas nç, nem vb. d fl etkenler sebebiyle hatal ölçümler yapmaya bafllarlar. Ya da kromatografik teknikler- kromatografi yönteminde kullan lan kolonun yeniden de kullan lan kolonlar ilk haz rland nda veya belirli bir süre kullan ld nda rejenerasyon ifllemini AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ aktif hale getirilmesi ifllemidir. takiben kalibre edilmeleri gerekir. Bu nedenle, laboratuvarlarda kullan lan bu aletler ve kolonlar zaman zaman kalibre edilmelidir. Belirli koflullar K T A alt nda P do rulu u bilinen bir referans ölçüm standard veya ölçüm sistemini kullanarak do rulu u aranan di er bir standart veya test/ölçü aleti ya da sistemin SIRA do rulu unun S ZDE ölçülmesi, sapmalar n n belirlenmesi ve rapor edilmesi ifllemine kalibrasyon denir. Kalibrasyon analiz materyalinin türüne göre adland r lmakta (cihaz, pipet, cam AMAÇLARIMIZ malzeme ve AMAÇLARIMIZ test kalibrasyonu) ve boyutsal, elektriksel, s cakl k, bas nç, a rl k, kuvvet, devir, cam malzeme, fizikokimya, biyomedikal ve optik vb kalibrasyonlar yap labilmektedir. K T A Laboratuvarlarda P kalibrasyon denince daha çok cihaz kalibrasyonu akla gelir. Cihaz kalibrasyonu, cihaz n en do ru ölçümü yapabilmesi için belirli periyotlarda testlere tabi tutulmas, ölçümlerin gözlenmesi, standartlarla karfl laflt r lmas ve hata paylar n n en aza indirilmesidir. Ya da k saca cihaz n hatal öl- çüm yap p yapmad n n tespiti, e er hatal ysa da hatan n oran n n bulunmas d r. Bulunan hata ya cihazda düzeltilir ya da belle ine ifllenir. Bu flekilde bir ölçme cihaz kalibre edilmifl olur. Düzenli aral klarla cihazlar n kalibre edilmesi yap lan ölçme iflinin do rulu unu artt r r. 12 Kalibrasyon SIRA ne anlama S ZDE geliyor? Laboratuvarda mevcut tüm cihazlarda test ve kalibrasyon ifllemleri zaman zaman yap lmal d r. Ancak bu süre bir y ldan uzun tutulmamal ve cihaz n bulundu- u çevre flartlar, kullan m yeri ve s kl ile cihaz n önemine göre s klaflt r lmal d r. Cihazlar n ar zalanmas, bak m n n yap lmas veya fiziksel olarak darbe görmesi, çevre flartlar ndaki yüksek de iflimler ve cihaz etkileyebilecek faktörlerin oluflmas gibi durumlarda test ve kalibrasyonlar n yinelenmesi gerekir. Kalibrasyondan amaç; kalitenin sa lanmas, kaliteyi do rudan etkileyen noktalarda yap lan ölçümlerin her zaman belirli bir do rulukta olmas d r. Kalibrasyon bir tamir ifllemi de ildir, ayar yapmak hiç de ildir, kalibre edilen ekipman n, do - AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

23 1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar 15 ru de eri gösterdi i anlam na da gelmez, sadece ne derece do ru oldu unu gösterir. Üretilen ürünün ölçülebilir özelliklerinde ne kadar hassasiyete ihtiyaç duyuldu u bilinmiyorsa, kalibrasyon hiçbir ifle yaramaz. Kalibrasyon analiz materyalinin türüne göre çeflitlendirilebilir: 1. Teknik alet ve cihazlar n kalibrasyonu: Laboratuvarda kullan lan ölçüm cihazlar n n zaman zaman kalibre edilmesi gerekir. 2. Cam malzemelerin kalibrasyonu: Laboratuvarda günlük olarak kullan - lan cam malzemelerin de (pipet, mezür, balon vb) zaman zaman kalibre edilmeleri önemlidir. 3. Otomatik pipetlerin kalibrasyonu: de iflik derecelerde kalibre edilmifl otomatik pipetler s k s k kontrollar yap larak laboratuvar n hatal sonuç vermesi önlenmelidir. 4. Test kalibrasyonu: Testin laboratuvara adaptasyonu ve uygulama s ras nda yaflanacak hatalar önceden ortadan kald rmak için test kalibrasyonu yap l r. Bu amaçla, test bafltan sona laboratuvarda uygulan r ve Laboratuvar koflullar na adapte edilir. Kalibrasyon sonucu bazen, bir kalibrasyon faktörü veya bir kalibrasyon e risi fleklinde ifade edilebilir. Kalibrasyon grafi i, bir kalibrasyonda elde edilen gösterge de eri ile buna karfl l k gelen ölçüm sonucu aras ndaki iliflkinin grafiksel anlat m d r (fiekil 1.1). fiekil Alev fotometresi ile serum Na tayini için kalibrasyon grafi i Alev Ifl k fiiddeti Deriflim (mg/dl) Alev Ifl k fiiddeti Deriflim (mg/dl) ,5 1 1,5 2 2,5 Kalibrasyon e risi ise bir kalibrasyonda ölçülen büyüklük de eri ile gösterge de eri aras ndaki iliflkinin ifadesidir (fiekil 1.2). Kunkel Yöntemi ile serum toplam lipid de eri (mg/dl) = BÜ x iliflkisi ile hesaplanabilir (BÜ = Bulan kl k Ünitesi).

24 16 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri fiekil 1.2 Kunkel Yöntemi ile serum toplam lipid miktar tayini için kalibrasyon e risi Absorbans De erleri 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0, Bulan kl k Ünitesi (BÜ) Seri 1 Do rusal (Seri 1) Toplam Lipid (mg/dl) =BÜx Kalibratör: Bir kalibrasyonda kullan lan ölçüm standard kalibratör olarak ifade edilir. Validasyon: Onay, geçerlilik demektir. Bir ölçüm iflleminin, bir sistemin, bir cihaz n, bir metodun, bir yaz l m n; belirlenen koflullara ve amaçlara uygunlu unun objektif olarak test edilerek yaz l delillerle onaylanmas için yap lan ifllemlerdir. Bir laboratuvarda kalibrasyonu yap lamayan cihazlar, ulusal ve/veya uluslar aras izlenebilirli i olan laboratuvarlarda kalibrasyon yapt r l r. Kalibrasyon sonucu uygun bulunan cihazlar, kalibrasyon tarihi ve bir sonraki kalibrasyon tarihini gösteren yeflil renkli kalibrasyon etiketi ile markalan r. Firma d fl nda yapt r lan kalibrasyonlarda cihazlar, ilave olarak kalibrasyonu yapan firman n kalibrasyon etiketi ile markalan r. Kalibrasyonu s n rl alanlarda kullan labilecek yap da ç kan cihazlar, mümkün oldu u ölçüde kalibrasyonu uygunsuz ç kan bölgeleri/fonksiyonlar iptal edilerek kullan ma verilir. Bu tür cihazlar, sar renkli kalibrasyon etiketi ile markalan r. Bu cihazlar kullan l rken sapmalar göz önüne al n r. Sar renk etiketli ölçüm aletlerinde, kullan m na izin verilmeyen ölçüm bölgesi ç kmayan k rm z boya ile iflaretlenir. Kalibrasyon sonucu uygunsuz ç kan cihazlar k rm z renkli kalibrasyon etiketi ile markalanarak kullan mdan kald r l r ve kilitli alanlarda saklan r. Her ölçümden önce do rulanmas gereken cihazlar, kalibrasyon etiketi ne ilave olarak kullan mdan önce do rulay n etiketi ile iflaretlenmelidir. Muayene, ölçme ve deney ifllemlerine destek amac yla kullan lan cihazlar kalibrasyon d fl etiketi ile markalan r. Cam malzeme kalibrasyonunda, referans olarak terazi kullan l r. Kalibrasyon laboratuvar flartlar nda gerçeklefltirilir. Laboratuvar teçhizat n n kalibrasyon ifllemi s ras nda, kalibratörler kullan l r ve bunlarla sadece karfl laflt rma yap l r, sensör veya cihazlar n istenilen de erlerde çal fl p çal flmad na, do rulu una bak l r. Bu s rada kalibratörde, saha ekipman - na uygun olarak simülasyon veya ölçüm konfigürasyonu seçilir. E er cihaz, üretici firman n önerdi i do ruluk s n rlar n n d fl nda ise ayarlama gerektiren bir durum ortaya ç kar. Bu durumda teçhizata validasyon ifllemi yani karfl laflt rma ve ayarlama yapt r lmal d r. Kalibrasyon ve validasyon ifllemleri yap l rken, kullan lan kalibratörlerin izlenebilir olmas gerekmektedir. Do rulu una bak l p, yükseltme/düflürme (0-100 gibi) ayarlamas yap lan sensörlerin ölçüm ald de erler kalibratörün haf zas na al n r. Kalibratörlerin haf zas ndaki bu kalibrasyon bilgileri uygun bir bilgisayar program ile bilgisayar ortam na aktar l r ve numaraland r larak sertifikaland r l r, etiketlendirilir.