(KESİN RAPORU) PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ Prof. Dr. Rabet Gözil. YARDIMCI ARAŞTIRMACILAR Öğr.Gör.Dr. Deniz Başbınar Aktekin

Transkript

1 GAZİ ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ (KESİN RAPORU) PROJE NO: 21/ TEMEL SES TONU İLE DEPRESYON VE ANKSİYETE İLİŞKİSİ PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ Prof. Dr. Rabet Gözil YARDIMCI ARAŞTIRMACILAR Öğr.Gör.Dr. Deniz Başbınar Aktekin Araş.Gör.Yusuf Şimşek Doç.Dr.Birsen Kaplan Prof.Dr.Lamia Pınar Yanıçoğlu Öğr.Gör. Nursen Oral 2009 ANKARA

2 ÖZET TEMEL SES TONU FREKANSI İLE DEPRESYON VE ANKSİYETE İLİŞKİSİ Çalışmaya Gazi Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu öğrencileri arasından sağlıklı ve sağ ellerini kullanan gönüllü kız ve erkek öğrenciler katılmıştır. Kız ve erkek deneklerin Real Time Pitch Model 4300B ses analizi yazılımı ile temel ses tonu frekansı ortalaması ölçülmüştür. Daha sonra deneklere, depresyon ve anksiyete değerlerini ölçmek için Beck Depression Inventory (BDI) ve State Trait Anxiety Inventory (STAI) testlerinin Türkçe versiyonları uygulanmıştır. Hem kız hem de erkek deneklerde temel ses tonu frekansı (F0) ile depresyon ve anksiyete düzeyi arasında bir ilişki saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Temel ses frekansı, BECK, STAI, depresyon, anksiyete. ABSTRACT RELATIONS BETWEEN FUNDAMENTAL VOICE TONE AND DEPRESSION AND ANXIETY In this study among the healthy, right handed volunteer male and female students who attend Gazi University vocational schools of Health Services were involved. The students fundamental voice average tone frequency was calculated with the "Real Time Pitch model 4300B" software. Then applied to the student groups to the Turkish version of Beck Inventory (BDI) and State Trait Anxiety Inventory (STAI) tests for measuring their anxiety and depression level. It is found that meaningful relationship between depression and anxiety level and fundamental voice tone frequency (Fo) both male and female volunteer students groups. Key words: Fundamental tone frequency, BECK, STAI, depression, anxiety. i

3 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ii ŞEKİLLER iii TABLOLAR iv BÖLÜM 1 GİRİŞ VE AMAÇ 1 2 YÖNTEM VE GEREÇLER Denekler Yöntem Ses Kaydının Yapılması Speech Lab programı BULGULAR Kız öğrencilere ait bulgular Erkek öğrencilere ait bulgular TARTIŞMA VE SONUÇLAR 18 KAYNAKLAR ii

4 ŞEKİLLER ŞEKİLLER Şekil 2.1 Ses kaydetme programı Şekil 2.2 Örnek bir sese ait frekans dağılımı Şekil 2.3 Örnek bir sese ait istatiksel hesaplamalar Şekil 4.1 Kız ve erkek öğrenciler arasında korelasyon karşılaştırması. 19 Şekil 4.2 Kız ve erkek öğrenciler arasında ortalamalar iii

5 TABLOLAR TABLOLAR Tablo 2.1 Başlıca istatistiksel hesaplamalar Tablo 2.2 Kaydedilen dosyadaki istatistiksel sonuçlar Tablo 3.1 Betimleyici istatistik Tablo 3.2 Kız öğrencilere ait Pearson yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar Tablo 3.3 Kız öğrencilere ait Spearman yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar Tablo 3.4 Betimleyici istatistik Tablo 3.5 Erkek öğrencilere ait Pearson yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar Tablo 3.6 Erkek öğrencilere ait Spearman yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar iv

6 BÖLÜM 1 GİRİŞ VE AMAÇ Beyinde sol hemisferin sözel, sağ hemisferin ise görsel-uzamsal süreçlerde başat olduğu yolundaki geleneksel bakış açısı, bugün yerini hemisferlerin bilgiyi işlemlemede farklı yaklaşımları olduğu görüşüne bırakmıştır. Araştırmalar beynin iki hemisferinin bilişsel ve duygusal açıdan birbirini bütünleyen farklı özellikleri olduğunu ortaya koymaktadır [1]. Hemisfer lateralizasyon araştırmalarında, konuşma ya da mekan algısı gibi bütün bir işlevi bir hemisfere atfetme eğilimi yerine, davranışta yaklaşma-kaçınma eğilimi, pozitif-negatif duygusal değer, bilişsel açıdan analitik/ardıl ya da bütünsel/paralel işlemleme, algıda düşük ya da yüksek frekanslı uyarılara yanıt gibi daha incelikli farklılıklar öne çıkmaktadır [2]. Bir grup araştırmacı, duygusal süreçlerde sağ hemisfer başatlığı üzerinde durmakta ve sağ hemisferin duygusal algılamada sol hemisfere göre daha üstün olduğunu savunmaktadır. Bu sav, strese karşı organizmayı korumak açısından sağ hemisferin yapısal organizasyonunun bir avantaj oluşturduğunu ortaya koyan araştırmalar tarafından desteklenmektedir. Duygusal süreçlerde sağ hemisfer avantajını savunan çalışmalarda otonom sinir sisteminin strese karşı yanıtı ile merkezi sinir sistemi ilişkisi vurgulanmaktadır [3, 4, 5]. Öte yandan duygusal süreçlerde sol hemisferin rolü konusunda temel olarak iki farklı hipotez öne çıkmaktadır. Birincisi, pozitif duygularda sol, negatif 1

7 duygularda ise sağ hemisfer avantajını savunan değer hipotezidir [6, 7, 8]. İkincisi ise, dış çevreye karşı pozitif ve negatif değerden bağımsız olarak yaklaşma davranışı ile ilgili mutluluk, ilgi, öfke, anksiyete gibi duyguların sol, kaçınma davranışı ile ilgili duyguların ise sağ hemisferde aktivasyon oluşturduğunu savunan yaklaşma-kaçınma hipotezidir [9, 10, 11]. Duygusal süreçler ile lateralizasyon arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmaların bir kısmı ses tonu, yüz ifadesi veya duygusal dışavurum gibi sözel olmayan verileri işlemede bütünsel organizasyonu nedeniyle sağ hemisferin üstün olduğunu bulmuştur. Yapılan çalışmalar yüz ifadesi ve ses tonu gibi uyarılardaki duyguyu kavramada sağ hemisferin sol hemisfere göre daha hızlı ve doğru yanıt verdiğini göstermektedir [5, 12]. Best, Womer ve Queen in (1994) çalışmasında, bebeklerin duygusal ifadelerini gösteren resimler kullanılmış ve negatif duygusal ifadeye karşı sağ hemisfer başatlığı bulunmuştur. Araştırmacılar sağ hemisferi, değer, negatif değer ve motivasyon hipotezi olarak adlandırdıkları farklı yaklaşımlara göre değerlendirmiş, negatif duygusal ifade karşısında sağ hemisfer başatlığı olduğu sonucuna vararak negatif değer hipotezini desteklemişlerdir. Bu araştırmacılar, negatif duygusal ifade karşısında sağ hemisfer başatlığının, bebeği stresli durumdan uzaklaştırmak için hızlı yanıt verme tepkisinin evrimsel avantajıyla ilgili olabileceğine dikkati çekmektedirler [7]. Duygusal içerikli ve duygusal tonlar içeren bir metnin dinlenmesi sonucu edinilen verilere göre, ses tonundan çok içeriğe dikkat ederek dinlemenin her iki hemisferi de etkilediği, fakat sol hemisferin lateral prefrontal loblarını sağa göre daha geniş alanda aktive ettiği bulunmuştur. Buna karşılık aynı cümlelerin dinlenmesi sırasında ses tonundaki duygusal tonlamalara dikkat edilmesi sağ prefrontal kortekste artan aktivite ile sonuçlanmıştır [4]. Sağ hemisferin duygusal süreçlerdeki önemini düşündüren bir başka özelliği de bu hemisferin subkortikal yapılar, diğer kortikal alanlar ve otonomik süreçler ile olan ilişkisinin yoğunluğudur. Sağ hemisferin daha 2

8 yaygın ve bütünsel işlemleme kapasitesinin, sol hemisfere göre daha fazla sinirsel bağlantısından kaynaklanabilir [13]. Sağ hemisfer, duygusal içerikli bir uyaranı, uyandırdığı çeşitli duyusal ve motor reaksiyonlar ile birleştirerek bütünsel bir şekilde saklarken, sol hemisfer aynı uyaranı birbiriyle ilişkili fakat ayrı yapılarda, duyusal, motor ve duygusal bilgi olarak kaydedebilir [3]. Strese yanıtın her iki hemisferi nasıl etkilediğini inceleyen bir çalışmada, strese yanıtın temelde sağ hemisfer kontrolü altında bulunduğu, çevresel etkene karşı kaç ya da savaş durumunda savunma yanıtı nın sol hemisfer aktivasyonu ile ilişkili olduğu öne sürülmektedir [14]. Kişinin pasif kalması ile sonuçlanan korunma-çekilme sistemi ise sağ hemisfer aktivasyonu ile ilişkili olup hipotalamus-pitüiter-adrenokortikal (HPA) eksenin stres yanıtı üzerinde etkili olmaktadır. Konuyla ilgili bir başka çalışma da otonom sistem yanıtı olarak hem sempatik hem de parasempatik tepkilerin fizyolojik düzenlenmesinde sağ hemisferin önemine değinmekte, her iki hemisferin duygusal ve nötr uyarıyı farklı bilişsel şekillerde işlediğini, fakat bu uyarılara karşı fizyolojik yanıtın sağ hemisfer tarafından denetlendiğini vurgulamaktadır [15]. Sağ hemisferin pozitif ve negatif değerlendirmeden bağımsız olarak duygusal süreçler üzerinde başat etkisi olduğunu öne süren bu çalışmalara karşılık, bazı araştırmacılar pozitif duyguların sol, negatif duyguların ise sağ hemisferde aktivasyon oluşturduğu görüşündedirler [7]. Silberman ve Weingartner (1986), uyaranlara duygusal yanıtlarda hemisferik lateralizasyonunu değerlendiren birçok çalışmada, duygunun kontrolünde sağ hemisfer başatlığı oluştuğuna dikkati çekmektedirler [16]. Sağ hemisfer, duyguların hissedilmesi ve sözel olmayan duygusal dışavurumlarda aktive olmakta, dışavurumun sözel süreci kapsadığı durumlarda ise sol hemisferin de katkısı olduğu görülmektedir. Sağ hemisfer aktivasyonu daha çok negatif duygularla ve frontal bölgeyle bağlantılıdır. Frontal bölgede sol hemisfer-pozitif duygulanım, sağ hemisfer-negatif duygulanım ilişkisi bulunurken, parietal 3

9 bölgede duygusal farklılık bulunmamakta, hatta tersine bir durum bile söz konusu olmaktadır. Sol hemisferin incelikli ve analitik bilgi işleme kapasitesi, duygusal süreçlerde farklı bir rol edinmesini sağlıyor olabilir. Çalışmaların bir kısmı sol ve sağ hemisferin farklı duygusal koşullar altında değişik tepkiler ortaya koyduğunu açığa çıkarmaktadır. Bazı araştırmacılar bu farkı pozitif ve negatif duygular olarak ele alırken, kimileri Davidson ve arkadaşlarının (1990) ortaya attığı yaklaşma-kaçınma hipotezini desteklemektedirler. Birçok çalışma pozitif duygu-sol hemisfer ilişkisini ortaya koymaktadır. Daha yüksek bazal sol anterior frontal etkinliği gösteren bireyler daha çok pozitif sözcük çiftlerini seçmektedirler [17]. Tonal ve atonal melodilerin dinlenmesinde tonun doğru ya da yanlış olduğunun ayırt edilmesi gibi duygusal olmayan becerilerde hemisfer farkı bulunmazken, duygusal değer taşıyan beceriler, pozitif duygu için sol, negatif duygu için ise sağ hemisfer başatlığı göstermektedir. 8 Pozitif ve nötr duygusal ifadenin tanınmasında, pozitif duygusal ifade sol frontal, nötr duygusal ifade ise sağ frontal bölge aktivasyonu oluşturmaktadır [18]. Duygusal ve bilişsel işlevlerde EEG kayıtlarının lateralizasyonunu inceleyen bir çalışmada pozitif duygu ile sol frontal, negatif duygu ile ise sağ frontal bölge ilişkili bulunurken, sözel bilişsel beceride sol, uzamsal bilişsel beceride sağ parietal bölge aktivasyonu gözlenmiştir [19]. Benzer bir başka çalışma, pozitif duygunun sol hemisferi yakından ilgilendiren sözel beceride, negatif duygunun ise sağ hemisferin daha etkin olduğu uzamsal beceride görece artış oluşturduğunu göstermiştir [6]. Öte yandan depresif kişilerde uzamsal beceri bozulmakta, sağ parietal aktivasyonunda normal bireylerde uzamsal beceri sırasında ortaya çıkan göreceli artış oluşmamaktadır [5]. Davidson ve arkadaşları (1990) duygusal dışavurum gibi frontal lobla yakından ilgili durumlarda, hemisferler arasında yaklaşma-kaçınma ayırımı olduğunu, fakat parietal lobla ilgili duygusal algılama durumunda genel sağ 4

10 hemisfer başatlığının bulunduğunu düşünmektedirler. Sol frontal korteks, yaklaşma ile ilgili davranışlarda temel bölge iken, sağ frontal korteksin kaçınma davranışıyla ilgili olduğu görülmektedir [20]. Sol frontal bölgenin dış çevreye karşı yaklaşma davranışıyla ilgili mutluluk, ilgi veya öfke duygularının dışa vurumunda özelleştiğine ilişkin bulgular vardır [21]. Duygulanım sırasında frontal elektrokortikal etkinliğin incelendiği bir çalışmada, mutluluk ve öfke oluşturan görevlerin sağa göre daha yüksek sol frontal EEG aktivasyonu oluşturduğu, ayrıca mutluluğun öfkeye göre sol frontal EEG aktivasyonunu daha çok arttırdığı bulunmuştur [22]. Benzer biçimde, geçici olarak anksiyete ve öfke oluşturan durumlarda, nötr durumlara göre sol inferior frontal ve temporal bölgelerde rcbf de (regional cerebral blood flow-bölgesel beyin kan akışı) artış, sağ posterior temporal, parietal ve superior frontal kortekste ise azalma bulunmuştur. Ayrıca, anksiyete, nötr duruma göre sol anterior singulat ve kuneusta artan, sağ medial frontal kortekste azalan rcbf ile ilişkiliyken, öfke sağ temporal bölge ve talamusta artan rcbf ile ilişkilidir [10]. Depresif duygu sağ hemisfer fonksiyonu olan imgeleme becerisinde azalmaya neden olmaktadır. Tucker a göre (1981) sağ frontal lob aktivasyonu ketleyici niteliktedir ve belki de bu nedenle sağ hemisferin posterior bölgelerinin imgesel bilgi işleme kapasitesi üzerine baskılayıcı etki oluşturmaktadır [11]. Öte yandan, sağ frontal bölge, üzüntü, tiksinme,vb. gibi kaçınmayla ilgili duygusal dışavurumlarda uzmanlaşmış gibi gözükmektedir. Sağ hemisferin otonomik fonksiyonlarla ilişkisi, diğer kortikal yapılarla daha yoğun bağlantılarının bulunması ve bütünsel organizasyonu nedeniyle hızlı yanıt verme kapasitesi, hayatta kalma açısından sağ frontal bölgenin kaçınma ile ilgili davranışta öne çıkması konusunda bir fikir verebilir [3, 13]. Kimi araştırmacılar, frontal bölge lateralizasyonundaki bireysel farklılıklar ile duygusal yanıt arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Sağa göre daha çok sol frontal aktivasyon gösteren bireylerde genel pozitif duyguda artış gözlenmiştir. 5

11 Sol frontal aktivasyondaki göreceli artışta kararlı bir örüntü gösteren bireylerin, uyaranlara, göreceli sağ frontal aktivasyon artışı gösterenlere göre daha yüksek pozitif ve daha düşük negatif duygu değeri verdikleri bulunmuştur [1]. Bireysel farklılıkların beynin duygusal uyarılara gösterdiği tepki üzerindeki etkisinin fmri (functional magnetic resonance imaging) yoluyla incelendiği bir çalışmada, dışadönük kişilik yapısı ile pozitif uyarıya karşı, nevrotik kişilik yapısı ile de negatif uyarıya karşı yanıt arasında ilişki bulunmuştur [23]. Dışadönükler, içedönüklere göre daha yüksek sol frontal kan akışı göstermekte, buna karşılık depresif kişilerde sol frontal korteks metabolizması azalmaktadır. Bazı araştırmalar pozitif veya negatif uyarıya karşı verilen duygusal yanıt yoğunluğunda da bireysel farklılıklar olduğunu göstermektedir. Bireysel farklılıkların yanısıra, pozitif ve negatif duygusal uyarının işlenmesinde belirgin cinsiyet farklılığı da gözlenmektedir. Pozitif duygusal uyarı kadınlarda erkeklere göre daha fazla aktivasyon oluşturmakta, negatif duygusal uyarı koşullarında cinsiyet farkı bulunmamaktadır [24]. Depresyon düzeyi ile frontal bölge aktivasyonu arasındaki ilişkiyi inceleyen bir çalışma, depresyon düzeyinin artışı ile sağ hemisfer başatlığı arasında bir bağıntı bulmuştur [25]. Buna paralel olarak, bazı çalışmalar depresif kişilerin sözel olmayan dikotik (iki kulaktan aynı anda farklı uyaranların sunulması) dinleme testlerinde normal kişilerin gösterdikleri sağ hemisfer avantajında görece azalma olduğunu göstermişlerdir. Bu bulguların depresyonun alt tiplerinde değişiklik gösterebileceği düşünülmektedir. Sözel testlerde ise, artan sol hemisfer avantajı söz konusudur. Bruder ve arkadaşları (1997) anksiyete göstermeyen depresif kişilerde sözel dikotik dinleme testlerinde artan sol hemisfer avantajı bulmuş, anksiyete gösterenlerde ise buna rastlamamışlardır [26]. EEG çalışmaları, anksiyetesi olan depresif kişilerde görece sol parietal aktivasyon, olmayanlarda ise görece sağ parietal aktivasyon olduğunu göstermektedir [12]. Buna paralel olarak, Henriques ve Davidson a (1997) göre depresyona girmiş kişilerde uzamsal beceri performansı bozulmakta, buna karşılık sözel beceriler 6

12 etkilenmemektedir [5]. Depresif olmayan kişiler sözel beceri sırasında parietal bölgede görece sol, uzamsal beceri sırasında ise görece sağ taraf aktivasyonu göstermektedirler. Buna karşılık depresif kişilerde uzamsal beceri sırasında sağ parietal korteks bölgelerinde aktivasyon oluşmamaktadır. Bu bulgular, depresif hastalarda uzamsal işlevlerde gözlenen bozulmanın temelinde sağ parietal bölgedeki aktivasyon azlığı olduğunu düşündürmektedir. Aynı araştırmacılar, farklı çalışmalarında depresif kişilerin normal kişilere göre daha düşük sol frontal aktivasyon (daha fazla alfa aktivasyonu) gösterdiğini bulmuşlardır. Bu da sol frontal aktivasyon düşüklüğünün depresif kişilerde yaklaşma mekanizmalarındaki bozuklukla ilişkili olduğunu düşündürmektedir [27]. Ayrıca, daha önceden depresyon geçirmiş kişilerde, hiç depresyon geçirmemiş kişilere göre daha düşük sol anterior ve sağ parietal bölge aktivasyonu bulunmuştur [28]. Bipolar bozukluk gösteren kişilerde, normal evreye göre depresif evrede sol frontotemporal bölgede hipofonksiyon oluşmakta, manik-hipomanik fazda ise bunun karşıtı bir aktivasyon ortaya çıkmaktadır [29]. Bir başka çalışma ise, normal kontrollere göre manik evrede dikotik kompleks ton dinleme testlerinde normal sağ hemisfer avantajında azalma, normal evrede ise iyileşme ile birlikte daha normal algısal lateralizasyon olduğunu göstermiştir [30]. Depresyon, negatif reaksiyonlarda artıştan çok pozitif duygulanımda azalma ile de nitelendirilebilir [31]. Pozitif duygu ve yaklaşma motivasyonundaki bu azalma sol hemisfer aktivasyonundaki azalma ile uyumludur. Araştırmacılara göre normal kişiler, depresif kişilere göre pozitif sözcükleri daha fazla seçme eğilimi göstermektedir. Sağ frontal aktivasyon gösteren kişilerde negatif duygu, sol frontal aktivasyon gösteren kişilerde ise pozitif duygu yanıtları birbiri ile ilişkilidir [1]. Depresyon ve anksiyete durumlarında konuşma özellikleri ve ses tonunda 7

13 belirgin değişiklikler olmaktadır. Depresyon tanısı ve tedavisinin geçerliliğinin izlenmesi açısından ses tonundaki spektral özelliklerin incelenmesi araştırma konusu olmuştur. Bu konuda yapılan araştırmaların bir kısmında, konuşma sırasındaki duraksamaların süresi ve konuşma hızı gibi özellikler üzerinde durulmuştur, ayrıca temel ses tonu frekansı ve ses aralığının incelendiği çalışmalar da vardır [32, 33, 34]. Anksiyetenin incelendiği çalışmalarda temel ses tonu ve ses frekansı aralığının anksiyete ile yükseldiği ileri sürülmektedir [35]. Depresyonda ses frekansı aralığının daraldığına ve anksiyetede arttığına yönelik bulgular vardır [34]. Ses tonu ile depresyon ve anksiyete ilişkisini araştırmayı amaçladığımız projenin de, hem duygudurum-lateralizasyon ilişkisinin daha iyi anlaşılması, hem de psikoterapide son zamanlarda sık kullanılan ses, insan sesiyle tonlama ve müzik terapisinin etkilerinin fizyolojik temellerinin anlaşılabilmesi açısından katkısı olabileceğini umuyoruz. 8

14 BÖLÜM 2 YÖNTEM VE GEREÇLER 2.1 Denekler Çalışmaya Gazi Üniversitesi Sağlık Hizmeleri Meslek Yüksekokulu öğrencileri arasından sağlıklı ve sağ ellerini kullanan gönüllü 32 kız ve 14 erkek öğrenci katılmıştır. 2.2 Yöntem Kız ve erkek deneklerin Real Time Pitch Model 4300B ses analizi yazılımı ile bilgisayarda 1 den 10 a kadar sayıların ve A,E,İ,O,U harflerinin okutulması yoluyla kaydedilen ses tonu temel frekansı ortalaması ölçülmüştür [36]. Daha sonra deneklere BDI ve STAI testleri uygulanmıştır. Depresyon ve anksiyete değerlerini ölçmek için Beck Depression Inventory (BDI) ve State Trait Anxiety Inventory (STAI) testlerinin Türkçe versiyonları kullanılmıştır. BDI çoktan seçmeli 21 sorudan oluşmakta ve kalem kağıt kullanılmaktadır. STAI iki bölümden oluşmaktadır. Yine kağıt kalem kullanılmaktadır. İlk bölüm anksiyete durumunu ve diğeri anksiyete özelliğini değerlendirmektedir. Her bölüm 20 sorudan oluşmakta ve hiç bir zaman ve daima arasında 4 yanıt seçeneği sunmaktadır. 9

15 2.3 Ses Kaydının Yapılması Ses kaydı için bir adet bilgisayar ve mikrofonlu kulaklık kullanılmıştır. Mikrofonlu kulaklığın kullanımındaki temel amaç: farklı kayıtlar durumunda mikrofon uzaklığının sabit kalması ve kafa hareketinde yine sabit mesafenin korunmasının sağlanmasıdır. Seslerin kaydedilmesi ve düzenli bir şekilde sınıflandırılması amacıyla Şekil 2.1 de görüldüğü gibi bir arayüze sahip yazılım geliştirilmiştir ve bu yazılım ile öğrencilerin sesleri üç kere kaydedilmiştir. Şekil 2.1: Ses kaydetme programı. Öğrencilerden 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, a, e, i, o, u karakterlerini yüksek sesle okunması ve üç kere kayıt yapılması istenmiştir. Tüm ses kayıtları Hz; 16 Bit; Mono 93kB/sn kalitesinde wav dosya biçiminde öğrenci numarası ismi ile kaydedilmiştir. Tüm kayıtlar tamamlandıktan sonra, seslerin analizi KAY-Computerized Speech Lab Model 4300B yazılımı aracılığı ile yapılmıştır. 10

16 2.4 Speech Lab programı KayPENTAX medikal firmasının geliştirmiş olduğu bir ses kayıt ve analiz programıdır. Program iki alt kısımdan oluşmaktadır. Computerized Speech Lab ve Real Time Pitch. Programın birçok özelliklerinin olmasının yanında bu projede kullanılan özellikleri Real-Time-Pitch kısmında, sese ait istatistiksel hesaplamaları yapmasıdır. Bu istatistiksel hesaplamaların başlıcaları Tablo 2.1 de sınıflandırılmıştır. Tablo 2.1: Başlıca istatistiksel hesaplamalar. Örnekleme oranı Minimum Perde (Pitch) Maksimum Perde Parametre Bilgisi Minimum Enerji Maksimum Enerji Düzleştirme (Smoothing) seviyesi Ortalama Frekans (Hz) Ortalama F0 (Hz) Ortlama Peryot (ms) İstatistik analiz sonuçları Aralık (Hz) Minimum (Hz) Maksimum (Hz) Yapılan bir ses analizine ait tüm sonuçları dosya olarak kaydetmek mümkündür ve bu dosyadaki örnek sonuçlar Tablo 2.2 deki gibidir. 11

17 Tablo 2.2: Kaydedilen dosyadaki istatistiksel sonuçlar. Sampling Rate Minimum Pitch (Hz) Parameter Information Maximum Pitch (Hz) Minimum Energy (db) Maximum Energy (db) Smoothing Level Medium Mean Frequency (Hz) Mean Fo (Hz) Mean Period (msec) 7.69 Range (Hz) Minimum (Hz) Maximum (Hz) Analysis Statistics Standard Deviation (Hz) vfo 0.28 RAP 6.03 Periodicity 1.02 Semitone Range 14 Semitones G#2 - A#3 Mean Fo (Semitone) C3 Std. Deviation (Semitones) 4.22 Above Reference A (%) Below Reference A (%) 0.00 Pitch Reference Above Reference B (%) 0.00 Below Reference B (%) Between A and B (%) Mean (db) Range (db) Energy Minimum (db) Maximum (db) Standard Deviation (db) 5.50 Mean Shimmer (db) 0.42 Above Reference A (%) 0.00 Below Reference A (%) 0.00 Energy Reference Above Reference B (%) 0.00 Below Reference B (%) 0.00 Between A and B (%) 0.00 Total Time (sec) 9.00 Start Time (sec) 0.00 End Time (sec) 9.00 Duration Silence (sec) 3.07 Voiceless (sec) 5.76 Voiced (sec) 0.17 Voiced Periods 22 12

18 Şekil 2.2 ve Şekil 2.3 de örnek bir sese ait frekans dağılımı ve bu örnek veriye ait istatistiksel hesaplamalar görülmektedir. Şekil 2.2: Örnek bir sese ait frekans dağılımı. Şekil 2.3: Örnek bir sese ait istatiksel hesaplamalar. 13

19 BÖLÜM 3 BULGULAR Verilerin değerlendirilmesi için korelasyon yöntemi kullanılmıştır. Bunun için SPSS programında: Analyze - Correlate - Bivariate adımları gerçekleştirildikten sonra, Beck, STAI1, STAI 2, ortalama F0 ve frekans aralığı verileri arasında Pearson ve Spearman korelasyon katsayıları ve two-tailed seçenekleri kullanılarak analizler yapılmıştır. Analizler sonucunda elde edilen istatistiksel sonuçlar tablolandırılmıştır. 3.1 Kız öğrencilere ait bulgular Tablo 3.1: Betimleyici istatistik. Ortalama Std. Sapma N BECK STAI STAI ORTALAMA F ARALIK

20 Tablo 3.2: Kız öğrencilere ait Pearson yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar. F0 Aralık Pearson ilişkisi.417(*) BECK Sig.(2-tailed) Pearson ilişkisi STAI-I Sig. (2-tailed) Pearson ilişkisi STAI-II Sig. (2-tailed) * 0.05 düzeyinde korelasyon ** 0.01 düzeyinde korelasyon Tablo 3.2 tabloya göre Beck depresyon testi ile ortalama F0 arasında 0.05 (*) düzeyinde Pearson korelasyon seçeneğine göre anlamlı bir korelasyon elde edilmiştir. Diğer test ve ses verileri arasında Sig. değerlerine göre değerlendirmede anlamlı bir korelasyon saptanmamıştır. Tablo 3.3: Kız öğrencilere ait Spearman yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar. F0 Aralık BECK Korelasyon katsayısı.480(**).050 Sig.(2-tailed) STAI-I Korelasyon katsayısı Sig. (2-tailed) STAI-II Korelasyon katsayısı Sig. (2-tailed) * 0.05 düzeyinde korelasyon ** 0.01 düzeyinde korelasyon 15

21 Tablo 3.3 göre Beck depresyon testi ile ortalama F0 arasında 0.01 (*) düzeyinde Spearman korelasyon seçeneğine göre anlamlı bir korelasyon elde edilmiştir. Diğer test ve ses verileri arasında Sig. değerlerine göre değerlendirmede anlamlı bir korelasyon saptanmamıştır. 3.2 Erkek öğrencilere ait bulgular Tablo 3.4: Betimleyici istatistik. Ortalama Std. Sapma N BECK STAI STAI ORTALAMA F ARALIK Tablo 3.5: Erkek öğrencilere ait Pearson yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar. F0 Aralık BECK Pearson ilişkisi Sig.(2-tailed) STAI-I Pearson ilişkisi Sig. (2-tailed) STAI-II Pearson ilişkisi.686(**).473 Sig. (2-tailed) * 0.05 düzeyinde korelasyon ** 0.01 düzeyinde korelasyon 16

22 Tablo 3.5 e göre Stai II depresyon testi ile ortalama F0 arasında 0.01(**) düzeylerinde Pearson korelasyon seçeneğine göre anlamlı bir korelasyonlar elde edilmiştir. Diğer test ve ses verileri arasında Sig. değerlerine göre değerlendirmede anlamlı bir korelasyon saptanmamıştır. Tablo 3.6: Erkek öğrencilere ait Spearman yöntemine göre istatistiksel korelasyonlar. F0 Aralık BECK Korelasyon katsayısı Sig.(2-tailed) STAI-I Korelasyon katsayısı Sig. (2-tailed) STAI-II Korelasyon katsayısı.569(*).411 Sig. (2-tailed) * 0.05 düzeyinde korelasyon ** 0.01 düzeyinde korelasyon Tablo 3.6 da Stai II ve Ortalama F0 arasında 0.05 (*) düzeyinde bir korelasyon mevcuttur. Diğer test ve ses verileri arasında Sig. değerlerine göre değerlendirmede anlamlı bir korelasyon saptanmamıştır. 17

23 BÖLÜM 4 TARTIŞMA VE SONUÇLAR Ortalama temel ses tonu frekansı (mean F0) ile depresyon ve anksiyete arasındaki ilişkiyi incelediğimiz bu çalışmada, kız öğrencilerde ortalama temel ses tonu frekansı ile depresyon arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Kız öğrencilerde bulduğumuz bu pozitif korelasyon, erkek öğrencilerde de hafif bir eğilim olarak var olmasına karşın, istatistiksel olarak anlamlı bulunamamıştır. Buna karşılık, erkek öğrencilerde ortalama temel ses tonu frekansındaki yükselme ile anksiyete düzeyi arasında anlamlı bir ilişki saptanmıştır. Kız öğrencilerde ise ortalama temel ses tonu frekansı ile anksiyete arasında böyle bir ilişki kurulamamıştır. 18

24 Şekil 4.1: Kız ve erkek öğrenciler arasında korelasyon karşılaştırması. Depresyonun kortikal lokalizasyonunun incelendiği çalışmalara göre, depresyon gibi bir duygusal patoloji durumunda lateralize fonksiyonlardaki uyum bozulmakta ve sol frontal aktivasyonda sağa göre görece bir düşüklük ortaya çıkmaktadır [25, 27, 29]. Antidepresan tedavisi, depresyondaki bu lateralizasyon bozukluğunda iyileşme oluşturmaktadır [37, 38, 39]. Bu bulguların ışığında, depresyon tedavisine alternatifler oluşturacak yeni yaklaşımların, hemisferler arasındaki işlevsel farklılıkların daha yoğun bir biçimde araştırılması ile hız kazanabileceğini düşünebiliriz. Bu bağlamda, duygusal durumun incelenmesinde lateralizasyondaki birey ve cinsiyet farklılıklarının araştırılması, depresyon tedavisine yeni yaklaşımlar getirebileceği gibi, hemisfer işlevlerinin de daha iyi anlaşılmasını sağlayabilir. Depresyon ve anksiyete durumlarında konuşma özellikleri ve ses tonunda belirgin değişiklikler olmaktadır. Depresyon tanısı ve tedavisinin geçerliliğinin izlenmesi açısından ses tonundaki spektral özelliklerin incelenmesi araştırma konusu olmuştur. Bu konuda yapılan araştırmaların bir kısmında, konuşma sırasındaki duraksamaların süresi ve konuşma hızı gibi özellikler üzerinde 19

25 durulmuştur, ayrıca temel ses tonu frekansı ve ses aralığının incelendiği çalışmalar da vardır [32, 33, 34]. Temel ses tonu frekansı ile BDI ile saptanan depresyon düzeyinin ölçüldüğü bir çalışmada minimal temel ses tonu frekansı ile BDI düzeyi arasındaki anlamlı ilişki kızlarda saptanmakla birlikte erkeklerde aynı sonuca ulaşılamamıştır [33]. Bu sonuç, bizim çalışmamızda bulduğumuz ortalama temel ses tonu frekansı ile depresyon arasındaki ilişki ile çok benzerdir. Bu durum kız ve erkek öğrencilerde gerek ses tonu frekansı gerekse depresyon ve anksiyetenin farklı yapılanmaları olabileceğini düşündürmektedir. Anksiyetenin incelendiği çalışmalarda temel ses tonu ve ses frekansı aralığının anksiyete ile yükseldiği ileri sürülmektedir [35]. Bu çalışmalarla tutarlı olarak bizim çalışmamızda da erkeklerde yüksek anksiyete düzeyi ile temel ses tonu frekansındaki yükseklik arasında anlamlı ilişki saptanmış olsa da, bu ilişki kız öğrencilerde saptanamamıştır. Son olarak, depresyonda ses frekansı aralığının daraldığına ve anksiyetenin de arttığına yönelik bulgular vardır [34]. Fakat bizim çalışmamızda kız ve erkeklerde böyle bir ilişkiye rastlanmamıştır. Erkek öğrencilerde ses frekansı aralığının anksiyete ile artması yönünde anlamlı olmayan bir eğilim olmakla birlikte, kız öğrencilerde ses frekansı aralığı ile anksiyete arasında bir ilişkiye rastlanmamıştır. 20

26 Şekil 4.2: Kız ve erkek öğrenciler arasında ortalamalar. Sonuç olarak bulgularımız, yüksek temel ses tonu frekansının(mean F0) kız öğrencilerde depresyonu, erkek öğrencilerde ise anksiyeteyi işaret ettiğini göstermiştir. Gerek ses tonu, gerekse duygudurum ve anksiyete hastalıklarında kadın ve erkekler arasındaki farklılıkları tartışırken cinsiyet hormonlarının rolü üzerinde durulmalıdır. Androjen hormonlarının ses tonu üzerinde etkili olduğu bilinmektedir [40, 41]. Kadınlarda androjen hormonundaki azalmanın depresyon ve anksiyeteye yatkınlığı arttırabileceği, dışarıdan androjen hormonu verilen kadınlarda strese verilen yanıtta iyileşmeler saptandığı görülmüştür [42]. Kadınlarda düşük depresyon düzeyi ile düşük ortalama temel ses frekansı arasındaki pozitif korelasyon androjen düzeyi ile ilgili olabilir. Erkeklerde ise düşük ortalama temel ses frekansı anksiyeteyi göstermektedir. Duygusal yanıtların kadın ve erkeklerde beynin kortikal bölgelerini farklı şekilde uyardığını gösteren çalışmalar, belki de androjen düzeyine bağlı olarak düşük olan ortalama temel ses tonu frekansının neden kadınlarda depresyon, erkeklerde ise anksiyeteyi düşürdüğüne dair bir ipucu içermektedir [43]. 21

27 Üreme hormonlarının beyin yapısı ve fonksiyonu üzerine cinsiyete göre farklı etkiler gösterebileceğini, dolayısıyla duygudurum ve anksiyete davranışlarında farklı süreçlerin rol oynayabileceği düşünülmelidir [44]. Sonuç olarak çalışmamızın duygudurum ve anksiyete bozukluklarının tanı ve tedavisinde cinsiyet farklılıklarının göz önünde bulundurulması yönünde bulgular içerdiğini söyleyebiliriz. Ayrıca, ortalama temel ses tonu frekansı ve ses frekansı aralığı gibi ses tonu parametrelerinin gerek tanı, gerekse tedavinin izlenme sürecinde yardımcı parametreler olabileceğini, ses tonu spektrumu açısından değerlendirmeye yönelik ileri çalışmaların önemli katkısı olacağını düşünmekteyiz. Ses tonu ile depresyon ve anksiyete ilişkisini araştırmayı amaçladığımız bu çalışmanın hem duygudurum-lateralizasyon ilişkisinin daha iyi anlaşılması, hem de psikoterapide son zamanlarda sık kullanılan ses, insan sesiyle tonlama ve müzik terapisinin etkilerinin fizyolojik temellerinin anlaşılabilmesi açısından katkısı olabileceğini umuyoruz. 22

28 KAYNAKLAR [1] Tomarken AJ, Davidson RJ, Wheeler RE, and Doss RC. Individual differences in anterior brain asymmetry and fundamental dimensions of emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 624(4): , [2] Davidson RJ and Sutton SK. Affective neuroscience: the emergence of a discipline. Current Opinion in Neurobiology, 5(2): , [3] Gage DF and Safer MA. Hemisphere differences in the mood state-dependent effect for recognition of emotional faces. Journal of Experimental Psychology, Learning, Memory and Cognition, 11(4): , [4] George MS, Parekh PI, Rosinsky N, Ketter TA, Kimbrell TA, Heilman KM, Herscovitch P, and Post RM. Understanding emotional prosody activates right hemisphere regions. Archives of Neurology, 53(7): , [5] Henriques JB and Davidson RJ. Brain electrical asymmetries during cognitive task performance in depressed and nondepressed subjects. Biological Psychiatry, 42(11): , [6] Bartolic EI, Basso MR, Schefft BK, Glauser T, and Titanic-Schefft M. Effects of experimentally-induced emotional states on frontal lobe cognitive task performance. Neuropsychologia, 37(6): ,

29 [7] Best CT, Womer JS, and Queen HF. Hemispheric asymmetries in adults perception of infant emotional expressions. Journal of Experimental Psychology: Human Perceptual Performance, 20(4): , [8] Gagnon L and Peretz I. Laterality effects in processing tonal and atonal melodies with affective and nonaffective task instructions. Cognition, 43(1-3): , Brain and [9] Davidson RJ, Ekman P, Saron CD, Senulis JA, and Friesen WV. Approach-withdrawal and cerebral asymmetry: emotional expression and brain physiology. Journal of Personality and Social Psychology, 58(2): , [10] Kimbrell TA, George MS, Parekh PI, Ketter TA, Podell DM, Danielson AL, Repella JD, Benson BE, Willis MW, Herscovitch P, and Post RM. Regional brain activity during transient self-induced anxiety and anger in healthy adults. Biological Psychiatry, 46(4): , [11] Tucker DM. Lateral brain function, emotion, and conceptualization. Psychological Bulletin, 89(1):19 46, [12] Pine DS, Kentgen LM, Bruder GE, Leite P, Bearman K, Ma Y, and Klein RG. Cerebral laterality in adolescent major depression. Psychiatry Research, 93(2): , [13] Lane RD, Kivley LS, Du Bois MA, Shamasundara P, and Schwartz GE. Levels of emotional awareness and the degree of right hemispheric dominance in the perception of facial emotion. Neuropsychologia, 33(5): , [14] Wittling W. The right hemisphere and the human stress response. Acta Physiologica Scandinavica, 640(55-59),

30 [15] Spence S, Shapiro D, and Zaidel E. The role of the right hemisphere in the physiological and cognitive components of emotional processing. Psychophysiology, 33(2): , [16] Silberman EK and Weingartner H. Hemispheric lateralization of functions related to emotion. Brain and Cognition, 5(3): , [17] Sutton SK and Davidson RJ. Prefrontal brain electrical asymmetry predicts the evaluation of affective stimuli. Neuropsychologia, 38(13): , [18] Graham R and Cabeza R. Event-related potentials of recognizing happy and neutral faces. Neuroreport, 12(2): , [19] Ahern GL and Schwartz GE. Differential lateralization for positive and negative emotion in the human brain: Neuropsychologia, 23(6): , Eeg spectral analysis. [20] Wheeler RE, Davidson RJ, and Tomarken AJ. Frontal brain asymmetry and emotional reactivity: a biological substrate of affective style. Psychophysiology, 30(1):82 89, [21] Dawson G, Panagiotides H, Klinger LG, and Spieker S. Infants of depressed and nondepressed mothers exhibit differences in frontal brain electrical activity during the expression of negative emotions. Developmental Psychology, 33(4): , [22] Waldstein SR, Kop WJ, Schmidt LA, Haufler AJ, Krantz DS, and Fox NA. Frontal electrocortical and cardiovascular reactivity during happiness and anger. Biological Psychology, 55(1):3 23, [23] Canli T, Zhao Z, Desmond JE, Kang E, Gross J, and Gabrieli JD. An fmri study of personality influences on brain reactivity to emotional stimuli. Behavioral Neuroscience, 115(1):33 42,

31 [24] Meyers MB and Smith BD. Cerebral processing of nonverbal affective stimuli: differential effects of cognitive and affective sets on hemispheric asymmetry. Biological Psychology, 24(1):67 84, [25] Biondi M, Parise P, Venturi P, Riccio L, Brunetti G, and Pancheri P. Frontal hemisphere lateralization and depressive personality traits. Perceptual and Motor Skills, 77(3 Pt. 1): , [26] Bruder GE, Stewart JW, Mercier MA, Agosti V, Leite P, Donovan S, and Quitkin FM. Outcome of cognitive-behavioral therapy for depression: relation to hemispheric dominance for verbal processing. Journal of Abnormal Psychology, 106(1):138 44, [27] Henriques JB and Davidson RJ. Left frontal hypoactivation in depression. Journal of Abnormal Psychology, 100(4): , [28] Henriques JB and Davidson RJ. Regional brain electrical asymmetries discriminate between previously depressed and healthy control subjects. Journal of Abnormal Psychology, 99(1):22 31, [29] Koek RJ, Yerevanian BI, Tachiki KH, Smith JC, Alcock J, and Kopelowicz A. Hemispheric asymmetry in depression and mania. a longitudinal qeeg study in bipolar disorder. Journal of Affective Disorders, 53(2): , [30] Bruder GE, Schnur DB, Fergeson P, Mukherjee S, Leite P, and Sackeim HA. Dichotic listening measures of brain laterality in mania. Journal of Abnormal Psychology, 103(4): , [31] Kakolewski KE, Crowson JJ Jr, Sewell KW, and Cromwell RL. Laterality, word valence, and visual attention: a comparison of depressed and non-depressed individuals. International Journal of Psychophysiology, 34(3): , [32] Breznitz and Zvia. Verbal indicators of depression. The Journal of General Psychology,

32 [33] Ellgring H and Scherer KR. Vocal indicators of mood change in depression. Journal of Nonverbal Behavior, 20:83 110, [34] James C, Mundt, Peter J. Snyder, Michael S, Cannizzaro, Kara Chappie, and Dayna S. Geralts. Voice acoustic measures of depression severity and treatment response collected via interactive voice response (ivr) technology. Journal of Neurolinguistics, 20(1):50 64, [35] Petri Laukka, Clas Linnman, Fredrikhs, Anna Pissiota, Rjan Frans, Vanda Faria, Sa Michelgrd, Lieuwe Appel, Mats Fredrikson, and Tomas Furmark. In a nervous voice: Acoustic analysis and perception of anxiety in social phobics speech. Journal of Nonverbal Behavior, 32(4), [36] James M, Dabbs JR, and Alison Mallinger. High testosterone levels predict low voice pitch among men. Personality and Individual Differences, 27(4): , [37] Passero S, Nardini M, and Battistini N. Regional cerebral blood flow changes following chronic administration of antidepressant drugs. Progress in Neuropsychopharmacology and Biological Psychiatry, 19(4): , [38] Bruder GE, Stewart JW, Tekne CE, McGrath PJ, Leite P, Bhattacharya N, and Quitkin FM. Electroencephalographic and perceptual asymmetry differences between responders and nonresponders to an ssri antidepressant. Biological Psychiatry, 49: , [39] Brody AL, Saxena S, Mandelkern MA, Fairbanks LA, Ho ML, and Baxter LR. Brain metabolic changes associated with symptom factor improvement in major depressive disorder. Biological Psychiatry, 50(3): , [40] Pedersen MF, Muller S, Krabbe S, Bennett P, and Svenstrup B. Fundamental voice frequency in female puberty measured with electroglottography during continuous speech as a secondary sex characteristic. a comparison between voice, pubertal stages, oestrogens and androgens. Int J Pediatr Otorhinolaryngol, 20(1):17 24,

33 [41] Abitbol J, Abitbol P, and Abitbol B. Sex hormones and the female voice. Journal of Voice, 13(3): , [42] Erno J. Hermans, Peter Putman, Johanna M. Baas, Nynke M. Gecks, J. Leon Kenemans, and Jack van Honk. Exogenous testosterone attenuates the integrated central stress response in healthy young women. Psychoneuroendocrinology, 32: , [43] Guido Avan Wingen, Sta A. Zylic, Sara Pieters, Claudia Mattern, Robbert Jan Verkes, Jan K. Buitelaar, and Guilln Fernndez. Testosterone increases amygdala reactivity in middle-aged women to a young adulthood level. Neuropsychopharmacology, 34: , [44] Leah J. Dickstein. Gender differences in mood and anxiety disorders from bench to bedside. 18: , American Psychiatric Press Review of Psychiatry, 28