BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU

Transkript

1

2 BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU FİNANSAL PİYASALAR RAPORU / MART- HAZİRAN 2006 SAYI: 1-2 Bilgi ve Önerileriniz İçin: Strateji Geliştirme Dairesi E-posta / fpr@bddk.org.tr Tel: (312)

3 BU RAPOR KAMUOYUNU BİLGİLENDİRME AMACIYLA HAZIRLANMIŞTIR. RAPORDA YER ALAN BİLGİLERE DAYANARAK ALINACAK KARARLARIN SONUÇLARINDAN BDDK SORUMLU TUTULAMAZ. RAPORDAN KAYNAK GÖSTERİLMEK SURETİYLE KISMEN ALINTI YAPILABİLİR. BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURUMU ATATÜRK BULVARI NO KAVAKLIDERE ANKARA-TÜRKİYE İLETİŞİM BİLGİLERİ: STRATEJİ GELİŞTİRME DAİRESİ TEL: (312) , FAKS: (312) , E-posta: BU YAYIN TÜM İÇERİĞİ İLE BDDK İNTERNET SAYFASINDA YER ALMAKTADIR. Eylül 2006 ( ISSN: BDDK i

4 AÇIKLAMA Temel amaçlarından biri finansal piyasalarda güven ve istikrarı sağlamak olan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu, 5411 sayılı Bankacılık Kanunu nun 97 nci maddesinin 3 üncü fıkrasına göre; finansal sektörde yaşanan önemli gelişmelere, bankalar ve finansal holding şirketleri ile finansal kiralama, faktoring ve finansman şirketlerinin performanslarına dair değerlendirmeleri içeren bu süreli Raporu yayımlamaktadır. Finansal Piyasalar Raporunun bu sayısı üç bölümden oluşmaktadır. Rapor uluslararası ve ulusal ekonomik gelişmelere, bankalar ile finansal kiralama, faktoring ve tüketici finansman kuruluşlarının grup ve sektör bazında performanslarına, bankacılık sektörünün risklilik düzeyine ve sermaye yeterliliğine dair değerlendirmeleri içermektedir. Finansal Piyasalar Raporunda yer alan bankalara ilişkin veriler, bankaların yurt içi şubelerinin yanı sıra yurt dışı şubelerini de kapsamakta olup toplulaştırılarak sunulmaktadır. BDDK, Finansal Piyasalar Raporunda yayınlanan tablo ve grafiklerden dolayı hiçbir sorumluluk kabul etmemektedir. Finansal Piyasalar Raporunun herhangi bir sayısında yer alan dönemsel bir bilgi, takip eden sayılarda çeşitli sebeplerle meydana gelecek güncellemeler sonucunda değişikliğe uğrayabilir. Altı ayda bir süreli olarak üretilmekte olan Risk Değerlendirme Raporu bu raporun 3. bölümünü teşkil etmektedir. BDDK ii

5 BDDK iii

6 SUNUŞ Dünya genelinde ve Türkiye de yaşanan son krizler, finans sektörünün ülke ekonomisi açısından ne kadar önemli olduğunu ortaya çıkarmıştır. Aynı zamanda, bu süreçte, salt para politikası uygulamaları ile finansal istikrarın sağlanamadığı tecrübe edilmiştir. Türkiye de finansal piyasaların gözetim ve denetimi amacına yönelik olarak 31 Ağustos 2000 tarihinde kurulan, tarih ve 5411 sayılı Bankacılık Kanunu ile yeniden yapılanan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumunun (BDDK) amacı finansal piyasalarda güven ve istikrarın sağlanması, kredi sisteminin etkin bir şekilde çalışması, finansal sektörün gelişmesi ile tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerinin korunmasıdır. BDDK, 51 banka, 83 finansal kiralama şirketi, 88 faktoring şirketi ve 9 tüketici finansman şirketi olmak üzere 231 adet şirketin denetim, gözetim ve düzenlenmesinden sorumlu tek otoritedir. Söz konusu şirketlerin toplam bilânço değeri yaklaşık 482 milyar YTL tutarındadır ki bu da milli gelirin yaklaşık %92 sine tekabül etmektedir. BDDK, görev ve sorumluluklarını çeşitli faaliyetlerle yerine getirmektedir. Üç ayda bir yayınlanacak olan Finansal Piyasalar Raporu ile Kurumumuz, faaliyetlerine bir yenisini eklemenin mutluluğunu yaşamaktadır. Bu çalışmanın, hem sektör özelinde hem de ekonomi genelinde kaynakların daha verimli kullanılmasına katkıda bulunacağını ümit etmekteyiz. Raporun birinci bölümünde, öncelikle, dünyada ve Türkiye deki ekonomik gelişmeler değerlendirilmektedir. Dünya ekonomisi, son iki yılda %5 ve %4 ün üzerinde büyüme kaydetmiştir. Bu gelişme, finansal piyasalara da olumlu yansımıştır. Öte yandan, başta petrol olmak üzere hammadde ve varlık fiyat artışları ekonomik anlamda önemli denebilecek risk kaynağı olmaya devam etmektedir. Türkiye ekonomisi, birçok makroekonomik yapısalında sağladığı iyileşmeyi kalıcı kılma yolunda önemli mesafeler almıştır. Bununla birlikte, cari işlemler açığı önümüzdeki dönemde de gündemdeki yerini koruyacaktır. Birinci bölümde, ilaveten, finansal sektörün müşterilerini oluşturan hanehalkı ve şirketler kesimi analiz edilmiştir. İkinci bölümde, öncelikli olarak finansal hizmetlerdeki yakın zamanlı gelişmeler, kuruluşların performansları dahil, özetlenmektedir krizinin akabinde ciddi bir daralma yaşayan finansal sektör, 2003 yılında girdiği büyüme eğilimini sürdürmektedir yılı sonunda kredilerin milli gelire oranı %18,4 iken, Haziran 2006 itibariyle %37,4 e yükselmiştir. Bu bölümde sektörün genel değerlendirmesinin ardından, mevduat ve kalkınma-yatırım bankaları, katılım bankaları, finansal kiralama şirketleri, faktoring şirketleri ve tüketici finansman şirketleri ayrı ayrı analiz edilmiştir. Üçüncü bölümde bankacılık sektörünün risk unsurlarının değerlendirilmesi yer almaktadır. Çalışmanın bu bölümünde kredi riski, piyasa riski, faiz oranı riski, likidite riski ve sermaye yeterliliği analiz edilip stres testleri uygulanmıştır. Ekonomide son yıllarda yaşanan olumlu gelişmeler, genel olarak sektörde riskliliği azaltıcı yönde etki yapmıştır. Ancak, 2006 yılının ilk yarısında riskliliği artırıcı çeşitli gelişmeler ortaya çıkmıştır. Çalışmanın ilgi duyan herkese faydalı olması dileğiyle, Tevfik BİLGİN Başkan BDDK iv

7 YÖNETİCİ ÖZETİ 2000 li yılların başından itibaren, düşük enflasyon ve güçlü ekonomik büyümeyle birlikte oluşan yüksek likidite koşulları, uluslararası finansal ortamda risk iştahını artırırken risk algılamalarında ciddi bir gerilemeye neden olmuştur. Ancak başta petrol olmak üzere hammadde ve varlık fiyatlarındaki artış eğilimi enflasyonist baskıları artırarak dünya ekonomisindeki olumlu makroekonomik ortamı tehdit etmeye başlamıştır. Öte yandan, enflasyon baskılarının ve global cari dengesizliklerin kontrol altına alınması amacıyla para politikalarının sıkılaştırılmasına yönelik adımlar, yabancı sermaye ihtiyacı içinde olan ve Türkiye nin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülke ekonomilerinde kaygılara neden olmaya başlamıştır. Hanehalkı kesimi finansal araçlardan daha fazla yararlanmaya başlamış, 2002 yılında %4,3 olan hanehalkı borçluluk oranı, 2006 yılının ilk yarısında %26,1 e ulaşmıştır. Makroekonomik büyüme oranı güçlü seyretmeye devam etmesine rağmen, sektörler arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Makroekonomik istikrarın tesisinde sağlanan gelişmelere paralel olarak, şirket sayısında artış yaşanmakta, reel sektör firmalarının mali bünyeleri daha sağlıklı bir yapıya kavuşmaktadır. Diğer yandan, şirket faaliyetlerinin finansmanında yurtdışı kaynaklar artan ölçüde önem taşımaktadır. Haziran 2006 itibarıyla, sektörde 4 ü katılım bankası olmak üzere toplam 51 banka faaliyet göstermektedir. Katılım bankaları hariç sektörün toplam aktifleri 2006 yılının ilk altı aylık bölümünde 2005 yılsonuna göre %14,7 oranında artarak 455,3 milyar YTL seviyesine ulaşmıştır. Toplam aktiflerin Gayri Safi Yurt İçi Hâsılaya oranı %87,1 e, kredilerin oranının ise %37,4 e eriştiği Haziran 2006 da aracılık performansının bir göstergesi olan krediler/mevduat rasyosu %69,3 e yükselmiştir. Bu gelişmelerin yanı sıra, Mayıs-Haziran 2006 döneminde faiz ve kurlarda görülen dalgalanmaya rağmen sektör yaklaşık 5 milyar YTL net dönem kârı elde etmiştir. Diğer taraftan, katılım bankalarının toplam aktifleri bahsedilen dönemde 2005 yılsonuna göre %23,5 büyüyerek 12,3 milyar YTL ye çıkarken net dönem karı 162,8 milyon YTL düzeyinde gerçekleşmiştir. Efektif bireysel kredi faiz yükü düşüş eğilimindedir. Ancak son aylarda bireysel kredi faiz oranlarında artış olmuştur. Kredi kartı faiz oranları ise yatay seyretmektedir. Kredi kartı borç bakiyesi, taksitli kredi kartı alacaklarının oranı ve kredi kartı alacaklarının takibe dönüşüm oranı artış eğilimindedir. Konut kredileri son yıllarda hızla artarak milli gelirin %4,3 üne ulaşmıştır. Ancak konut kredilerindeki artış son aylarda yavaşlamıştır. Banka dışı finansal kuruluşlar başlığı altında, finansal kiralama, faktoring ve tüketici finansman şirketlerinin bilanço ve gelir tabloları, başlıca kalemler ve aktif büyüklüklerine göre sınıflandırılmış gruplar bazında analiz edilmiştir. Faktoring şirketlerinin aktiflerinde daralma görülürken, finansal kiralama ve tüketici finansman şirketlerinin aktiflerinde büyüme görülmüştür. Her üç sektörde de kredi veya alacakların aktifteki payında azalma görülürken finansal kiralama ve tüketici finansman şirketlerinin aktiflerindeki takipteki alacaklar kaleminin payının arttığı görülmüştür. BDDK v

8 2006 yılının ilk yarısında, kredilerin miktarı ve aktif içerisindeki payı artmıştır. Krediler içerisinde TP kredilerin payı azalırken uzun vadeli kredilerin payı artmıştır. Ayrıca kredi portföyünde müşteri ve kredi sayısı açısından mevcut olan yoğunlaşmalar bir miktar azalmış ve tüketici kredilerinin oransal payında artış yaşanmıştır. Takibe dönüşüm oranlarında 2005 yılından itibaren gözlenen düşüş trendi 2006 yılının ilk yarısında da devam etmiştir. İncelenen dönemde, ticari portföy ve türev işlemler artmıştır. Faiz oranı genel piyasa riskine tabi pozisyonların kısa vadelerde yoğunlaşması devam etmiş ve YTL cinsi kamu menkul kıymetlerin payı azalmıştır Mayıs ayında başlayan dalgalanma sonucu ikinci el Devlet İç Borçlanma Senetleri faiz oranları ve oynaklıklarında önemli artışlar olmuştur. Hisse senedi ve yatırım fonlarının toplam ticari portföy içerisindeki sınırlı seviyede olan payları daha da azalmıştır. Hisse senetleri portföyünde yabancı ülke borsalarına kote senetlerin payları ve temel bir endekse dahil hisse senetlerinin payları azalmıştır. İMKB-100 endeksi Mayıs ayına kadar genelde yatay bir seyir izlemiş, ancak Mayıs ayında yaşanan dalgalanma sonrasında gerilemiştir. Endeks getirilerinin oynaklığında Mart ve Mayıs aylarında önemli yükselişler gerçekleşmiştir yılının ilk yarısında, bilanço içi yabancı para pozisyonu genel olarak artış trendi izlemiş, ancak yabancı para net genel pozisyonu ise yatay bir seyir izlemiştir. Aynı dönemde yabancı para kalemler içerisinde USD cinsi kalemlerin payı azalmıştır. Mayıs ayına kadar kurlarda ve kur oynaklıklarında yatay bir seyir görülürken, dalgalanma sonrası kurlarda artış ve oynaklıkta sıçrama ortaya çıkmıştır. İncelenen dönemde, 1 aylık YTL cinsi faiz açığı önemli miktarda artış göstermiştir. Ayrıca varlıklar içinde sabit faizli pozisyonların payı artmıştır. Aynı dönemde vade uyumsuzluğunda artış gerçekleşmiştir Mayıs ayında başlayan dalgalanma sonucu faiz oranlarında önemli artışlar olmuştur yılsonu ile karşılaştırıldığında faiz marjının yarı yarıya azaldığı görülmektedir. Bankacılık sektörünün likidite açıkları kısa vadelerde önemli ölçüde artış göstermiştir. Ayrıca diğer para cinslerine kıyasla daha fazla olan YTL ve USD cinsi likidite açıkları incelenen dönemde artmıştır. Likidite açıklarının mevduat bankalarında yoğunlaştığı ve yatırım bankaları ve yabancı banka şubelerinin likidite fazlası verdiği görülmektedir. BDDK vi

9 BDDK vii

10 İÇİNDEKİLER 1. EKONOMİK GELİŞMELER Uluslararası Görünüm Gelişmekte Olan Ülkeler ve Türkiye Makro Risk Senaryoları Hanehalkı Kesimi Hanehalkı Borç Yükü Gelişimi Şirketler Kesimi Firma Sayısı Sektörel Büyüme Yapısı Borçluluk Oranı Kârlılık Protestolu Senetler ve Karşılıksız Çekler FİNANSAL SEKTÖR DEĞERLENDİRMESİ Finansal Sektörün Genel Yapısı Yapısal Görünüm Bankacılık Sektörünün Seçilmiş Göstergelerinin Gelişimi Bankacılık Sektörü Performans Endeksi Bankacılık Sektöründe Yoğunlaşma Göstergeleri Bilânço Analizi Bireysel Kredi Faizleri Kredi Kartları Konut Kredileri Bilânço Dışı İşlemler Kârlılık Analizi Bankacılık Sektörü Yönetici Kesimi Beklenti Anketi Bankacılık Sektörü Derecelendirme Notlarının Gelişimi Aracılık Maliyetleri Katılım Bankaları Aktifler Pasifler Bilânço Dışı İşlemler Banka Dışı Finansal Kuruluşlar Finansal Kiralama Şirketleri Faktoring Şirketleri Tüketici Finansman Şirketleri BANKACILIK SEKTÖRÜ RİSK DEĞERLENDİRMESİ Kredi Riski...81 BDDK viii

11 Riske Maruz Pozisyon Tutarı Risk Faktörlerine Duyarlılık Risk Faktörlerinin Gelişimi Risklilik Düzeyi Piyasa Riski Piyasa Faiz Oranı Riski Hisse Senedi Fiyat Riski Kur Riski Yapısal Faiz Oranı Riski Riske Maruz Pozisyon Tutarı Risk Faktörlerine Duyarlılık Risk Faktörlerinin Gelişimi Risklilik Düzeyi Likidite Riski Riske Maruz Pozisyon Tutarı Risk Faktörlerine Duyarlılık Risk Faktörlerinin Gelişimi Risklilik Düzeyi Sermaye Yeterliliği Piyasa Riski Kredi Riski EKLER BDDK ix

12 TABLOLAR Tablo 1.2-1: Ödemeler Dengesi Gelişmeleri Tablo 1.5-1: 500 Büyük Sanayi Kuruluşunun Ekonomik Büyüklükleri Tablo 1.5-2: 500 Büyük Sanayi Kuruluşunda Finansal Oranlar Tablo 2.1-1: Finans Sektörünün Aktif Büyüklüğü Tablo 2.1-2: Finans Sektörünün Kuruluş-Şube-Personel Yapısı Tablo 2.1-3: Finans Sektörü Piyasa Yapısı Tablo 2.1-4: Yapısal Göstergeler Tablo 2.1-5: Bankacılık Sektörünün Seçilmiş Göstergeleri Tablo 2.1-6: Bankacılık Sektörü Performans Endeksi Tablo 2.1-7: Bankacılık Sektöründe Yoğunlaşma Göstergeleri Tablo 2.1-8: Gruplar İtibarıyla Aktif Yapısı Tablo 2.1-9: Gruplar İtibarıyla Menkul Değerler Portföy Yapısı Tablo : Menkul Değerler Portföyünün Türlere Göre Dağılımı Tablo : Menkul Değerler Portföyünün Faiz Yapısı Tablo : Gruplar İtibarıyla Kaynak Yapısı Tablo : Mevduatın TP-YP Ayrımı Tablo : Özkaynaklar Tablo : Konut Kredilerinin Gelişimi Tablo : Bilânço Dışı İşlemler Tablo : Seçilmiş Gelir Tablosu Kalemleri Tablo : Gruplar Bazında Seçilmiş Gelir Tablosu Kalemleri Tablo : Net Dönem Kârı/Zararı Tablo : Bankacılık Sektöründe Seçilmiş Kârlılık Rasyoları Tablo : Bankacılık Sektörü Yönetici Kesimi Anketi-Seçilmiş Bulgular Tablo : Derecelendirme Notu Olan Bankalar Tablo : Derecelendirme Notlarına Göre Bankaların Dağılımı Tablo : Ortalama Rakamsal Dereceler Tablo : Aracılık Maliyetlerindeki Gelişmeler Tablo 2.2-1: Katılım Bankalarına İlişkin Göstergeler Tablo 2.2-2: Özkaynaklar Tablo 2.2-3: Bilânço Dışı İşlemlerin Ayrıntısı Tablo 2.2-4: Seçilmiş Kâr/Zarar Kalemleri Tablo 2.3-1: Finansal Kiralama Şirketlerinin Bilançosu Tablo 2.3-2: Finansal Kiralama Şirketlerinin Özet Gelir Tablosu Tablo 2.3-3: Faktoring Şirketlerinin Başlıca Bilanço Kalemlerinin Payı Tablo 2.3-4: Faktoring Şirketlerinin Özet Gelir Tablosu Tablo 2.3-5: Finansman Şirketlerinin Başlıca Bilanço Kalemlerinin Payı Tablo 2.3-6: Finansman Şirketlerinin Gelir Tablosu Tablo 3.1-1: Tahsili Gecikmiş Alacakların Gelişimi Tablo 3.1-2: Kredilerde Vade ve Para Cinsi Dağılımı Tablo 3.1-3: Kredilerin Büyüklük ve Müşteri Sayısı Açısından Dağılımı Tablo 3.1-4: Kredi Türlerinin Oransal Payları Tablo 3.1-5: Kurumsal ve Ticari Kredilerin Sektörel Dağılımı Tablo 3.1-6: TGA İçerisinde En Yüksek Paya Sahip Alt Sektörler Tablo 3.1-7: TGA lar ve Teminat ve Garanti Bilgileri Tablo 3.1-8: Kredi Riski Senaryo Analizi Sonuçları Tablo 3.2-1: Faiz Oranı Genel Piyasa Riskine Tabi Pozisyonlar BDDK x

13 Tablo 3.2-2: Yeniden Fiyatlama Tarihine Kalan Süre İtibarıyla Net Pozisyonlar Tablo 3.2-3: Ticari Portfoyün Menkul Kıymet Türleri İtibarıyla Dağılımı Tablo 3.2-4: Spesifik Riske Tabi Kalemlerin Oransal Dağılımı Tablo 3.2-5: İkinci El DİBS Fiyatlarındaki Olası Değişimlerin Etkileri Tablo 3.2-6: Eurobond Fiyatlarındaki Olası Değişimlerin Etkileri Tablo 3.2-7: Hisse Senetlerinin Ülke Piyasaları İtibarıyla Dağılımı Tablo 3.2-8: Endekslere Göre Hisse Senetlerinin Dağılımı Tablo 3.2-9: Hisse Senedi ve Yatırım Fonu Fiyatlarındaki Olası Değişimlerin Etkisi Tablo : Yabancı Para Pozisyonların Para Cinsleri Bazında Dağılımı Tablo : Kurlardaki Olası Değişimlerin Etkileri Tablo 3.3-1: Varlık ve Yükümlülüklerin Faiz Yapısı Tablo 3.3-2: Yeniden Fiyatlama Tarihine Göre Varlık-Yükümlülük Arasındaki Fark Tablo 3.3-3: Yapısal Faiz Oranı Riskine İlişkin Senaryolar Tablo 3.3-4: Yapısal Faiz Oranı Riskine İlişkin Senaryo Sonuçları Tablo 3.4-1: Çeşitli Vade Dilimlerinde Kümülâtif Likidite Seviyeleri Tablo 3.4-2: Likit Varlık ve Ödeme Yükümlülüklerinin Oransal Payları Tablo 3.4-3: Seçilmiş Kalemlerin Vade Dilimleri İtibarıyla Dağılımı Tablo 3.4-4: Gruplar İtibarıyla YP Likidite Dengesi- Haziran Tablo 3.4-5: Çeşitli Senaryolar İçin Oransal Likidite Açıkları Tablo 3.4-6: Çeşitli Senaryolar İçin Oransal Likidite Açıkları Tablo 3.5-1: Özkaynak, Risk Ağırlıklı Varlıklar ve Sermaye Yeterlilik Rasyosu Tablo 3.5-2: Yasal Sermaye Yükümlülüğünün Dağılımı Tablo 3.5-3: Piyasa Riski Sermaye Yükümlülüğü Bileşenleri Tablo 3.5-4: Kredi Riskine Tabi Kalemlerin Dağılımı Tablo 3.5-5: Kredi Riskine Tabi Kalemlerin Risk Ağırlıklı Aktifler İçerisindeki Payları BDDK xi

14 GRAFİKLER Grafik 1.1-1: Gelişmiş Ülkelerde Ekonomik Büyüme Gelişmeleri... 1 Grafik 1.1-2: Gelişmiş Ülkelerde Tüketici Fiyatları Enflasyonu Gelişmeleri... 2 Grafik 1.1-3: Gelişmiş Ülkelerde Para Politikası Faiz Oranları Gelişimleri... 2 Grafik 1.1-4: Global Likidite Endeksi Gelişimi... 3 Grafik 1.1-5: Gelişmekte Olan Ülkeler Tahvil Endeksi (EMBI+) Gelişmeleri... 4 Grafik 1.1-6: Uluslararası Petrol Borsası (IPE) Petrol ve Doğal Gaz Endeksleri Gelişimi... 4 Grafik 1.1-7:Varlık Fiyatlarında (Emtia, Metal ve Hisse Senedi) Yaşanan Gelişmeler... 5 Grafik 1.1-8: Seçilmiş Ülke ve Ülke Gruplarının Cari Açık Düzeyi Gelişmeleri... 6 Grafik 1.1-9: Gelişmiş Ülkelerde 3-aylık Libor ve Implied Forward Faiz Oranı Gelişmeleri 7 Grafik : 10-yıllık Referans Tahvil Getirileri Gelişmeleri... 7 Grafik : Gelişmiş Ülkelerde Getiri Eğrilerinin 2005 Yılsonu ile Karşılaştırılması... 8 Grafik 1.2-1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Hisse Senedi Piyasaları Gelişmeleri... 9 Grafik 1.2-2: Gelişmekte Olan Ülke Tahvillerinde Risk Spreadlerinin Değişimi... 9 Grafik 1.2-3: Gelişmekte Olan Ülkelerde Döviz Kuru Gelişmeleri Grafik 1.2-4: TÜFE ve ÜFE Oranları Grafik 1.2-5: TÜFE Yılsonu Beklentileri Grafik 1.2-6: ABD Doları Günlük Yüzde Değişimi ve Standart Sapma Grafik 1.2-7: Cari Denge/GSMH Oranı Grafik 1.4-1: Hanehalkı Borç Yükünün Gelişimi * Grafik 1.4-2: Hanehalkı Borç Yükünün Hanehalkı Harcanabilir Gelirine Oranı Grafik 1.4-3: Hanehalkı Finansal Varlıklarının Gelişimi Grafik 1.5-1: Açılan ve Kapanan Ticaret Unvanlı İşyeri Sayısı Grafik 1.5-2: Temel Sektörler İtibariyle Büyüme Oranları Grafik 1.5-3: Sanayi Üretiminde Gelişmeler Grafik 1.5-4: Reel Kesim Güven Endeksi Grafik 1.5-5: Toplam Dış Borç Stokunda Özel Kesimin Payı Grafik 1.5-6: Orta-Uzun Vadeli Dış Borçlar ve Özel Sektörün Payı Grafik 1.5-7: Özel Sektörün Orta-Uzun Vadeli Dış Borç Stoku Grafik 1.5-8: Finansal Sektörün Özel Kesim Dış Borç Stokundaki Payı Grafik 1.5-9: 500 Büyük Sanayi Kuruluşunda Kârlılık Oranları Grafik : Protestolu Senet Adet ve Tutarı Grafik : Karşılıksız Çekler Grafik 2.1-1: Bankacılık Sektörü Performans Endeksi Grafik 2.1-2: Aktif Kompozisyonu Grafik 2.1-3: Kredilerin Gruplar İtibarıyla Toplam Aktifler İçindeki Payı Grafik 2.1-4: Kredilerin Türler İtibarıyla Yüzde Dağılımı Grafik 2.1-5: Kaynak Yapısı Grafik 2.1-6: Tüketici Kredisi Faiz Yükünün Seyri Grafik 2.1-7: Konut Kredileri Aylık Faiz Oranlarının Seyri Grafik 2.1-8: Kredi Kartı Aylık Faiz Oranları Grafik 2.1-9: Kredi Kartları Borç Bakiyesinin Gelişimi Grafik : Kredi Kartı İşlem Hacminin Seyri Grafik : Kredi Kartı Alacaklarının Milli Gelir ve Bankacılık Sistemi İçindeki Payı Grafik : Kredi Kartı Alacaklarının Dağılımı Grafik : Kredi Kartı Limitlerinin Gelişimi Grafik : Negatif Nitelikli Kredi Kartlarının Gelişimi BDDK xii

15 Grafik : Takipteki Kredi Kartı Alacakları Grafik : E-Ticarete Konu Olan Kredi Kartı İşlemleri Grafik : Konut Kredilerinin Toplam Krediler ve Bireysel Krediler İçindeki Payı Grafik : Bilânço Dışı Yükümlülükler Grafik : Türev İşlemlerin Gelişimi Grafik : Gruplar İtibarıyla Swap İşlemler Grafik : Türev İşlemler Bazında Kârlılık Grafik : Gruplar İtibarıyla Toplam Faiz Geliri/Toplam Faiz Gideri Grafik : Gruplar İtibarıyla Faiz Dışı Gelir/Toplam Faiz Dışı Gider Grafik 2.2-1: Aktifin TP-YP Ayrımı ve Yapısı Grafik 2.2-3: Krediler Grafik 2.2-4: Pasifin TP-YP Ayrımı ve Yapısı Grafik 2.2-6: Fonların TP-YP Ayrımı Grafik 2.2-7: Bilânço Dışı İşlemler Grafik 3.1-1: TP ve YP Kredi Hacminin Gelişimi Grafik 3.1-2: Krediler ile Brüt TGA nın Toplam Aktifler İçerisindeki Payı Grafik 3.1-3: Brüt ve Net TGA Tutarlarının Gelişimi Grafik 3.1-4: Sektörel Bazda Takibe Dönüşüm Oranları Grafik 3.2-1: Ticari Portföy ve Türev Finansal İşlemlerin Gelişimi Grafik 3.2-2: İkinci El DİBS Piyasasında Ortalama Bileşik Faizi ve Oynaklığı Grafik 3.2-3: Hisse Senetleri ve Yatırım Fonlarının Ticari Portföy İçerisindeki Payı Grafik 3.2-4: İMKB-100 Endeksinin ve Günlük Getirilerinin Gelişimi Grafik 3.2-5: İMKB-100 Endeksi Günlük Getiri Oynaklığı Grafik 3.2-6: Bilânço İçi Pozisyon ve Yabancı Para Net Genel Pozisyonu Grafik 3.2-7: USD ve EUR Kurları ile EUR/USD Çapraz Kurunun Gelişimi Grafik 3.2-8: USD Getiri Oynaklığının Gelişimi Grafik 3.3-1: Faiz Açıklarının Gelişimi Grafik 3.3-2: Faiz Oranlarının Gelişimi Grafik 3.3-3: Faiz Marjı ve Bileşenlerinin Gelişimi Grafik 3.4-1: Likidite Açıklarının Gelişimi Grafik 3.4-2: Para Cinsleri Bazında Kümülatif Oransal Likidite Açıkları Grafik 3.4-3: Gruplar ve Vadeler İtibarıyla Kümülatif Oransal Likidite Açıkları Grafik 3.5-1: Özkaynak, Risk Ağırlıklı Varlıklar ve Sermaye Yeterlilik Rasyosu BDDK xiii

16 KISALTMALAR AB ABD Basel II BDDK BİP BKM BÖMB DİBS DTH ECB EMBI FRB GLB GSMH GSYİH HH HM IMF IFS IPE İMKB İSO KYB KÖMB LİBOR MDP MSCI OECD OÖMB PE RAV SPK S&P SYR TCMB TGA TMSF TÜFE TÜİK TP USD ÜFE VKET VOB YP YPNGP YTL Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Yeni Basel Sermaye Uzlaşısı Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Bilanço İçi Pozisyon Bankalararası Kart Merkezi Büyük Ölçekli Mevduat Bankaları Devlet İç Borçlanma Senetleri Döviz Tevdiat Hesabı Avrupa Merkez Bankası Gelişmekte Olan Ülkeler Tahvil Endeksi Federal Merkez Bankası Global Likidite Endeksi Gayri Safi Milli Hasıla Gayri Safi Yurt İçi Hasıla Herfindahl Hirschman Hazine Müsteşarlığı Uluslararası Para Fonu Uluslararası Finansal İstatistikler Uluslararası Petrol Borsası İstanbul Menkul Kıymetler Borsası İstanbul Sanayi Odası Kalkınma ve Yatırım Bankası Küçük Ölçekli Mevduat Bankaları Londra Bankalararası Faiz Oranı Menkul Değerler Portföyü Morgan Stanley Sermaye Endeksi Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Orta Ölçekli Mevduat Bankaları Performans Endeksi Risk Ağırlıklı Varlıklar Sermaye Piyasası Kurulu Standard and Poors Sermaye Yeterliliği Rasyosu Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Tahsili Gecikmiş Alacaklar Tasarruf Mevduatı ve Sigorta Fonu Tüketici Fiyatları Endeksi Türkiye İstatistik Kurumu Türk Parası Amerikan Doları Üretici Fiyatları Endeksi Vadeye Kadar Elde Tutulacak Menkul Değerler Vadeli İşlemler Borsası Yabancı Para Yabancı Para Net Genel Pozisyonu Yeni Türk Lirası BDDK xiv

17 BDDK xv

18 1. EKONOMİK GELİŞMELER 1.1. Uluslararası Görünüm Gelişmiş ülkelerde 2001 yılı itibarıyla başlayan güçlü ekonomik büyüme süreci, 2004 yılı itibarıyla özellikle Amerika Birleşik Devletleri (ABD) için son beş yılın en yüksek düzeyine ulaşmış ve 2005 yılı içinde de benzer bir performans sergilemiştir. ABD de 2005 yılı içindeki ekonomik büyüme rakamlarının 2004 yılı kadar yüksek olmamasında, 2005 yılı içinde yaşanan doğal afetler ve yükselen enerji fiyatları etkili olmuştur yılı için de söz konusu ekonomik büyüme sürecinin devam edeceği tahmin edilmektedir (Grafik 1.1-1). Grafik 1.1-1: Gelişmiş Ülkelerde Ekonomik Büyüme Gelişmeleri (%) 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0, Japonya ABD Euro Alanı İngiltere Kaynak: IMF 2006 rakamları IMF tarafından açıklanan yıl sonu tahminleridir. Ekonomik büyümenin olumlu gelişme gösterdiği bu dönemde, gelişmiş ülkelerin tüketici fiyatları enflasyonu farklı bir yapıya işaret etmektedir yıllarına kadar genelde oldukça düşük enflasyon oranlarının hakim olduğu ekonomilerde, enflasyon baskısı 2004 yılı itibarıyla daha fazla hissedilmeye başlamış, 2004 yılında özellikle ABD ve İngiltere de enflasyondaki yükseliş trendi açık bir biçimde ortaya çıkmıştır. Euro alanında enflasyon gelişmelerinin daha istikrarlı bir trend içinde olduğu bu dönemde, uzun yıllar deflasyon altında yaşayan Japon ekonomisinde fiyat düzeylerindeki artışlar belirginleşmeye başlamıştır ve 2007 yıl sonu enflasyon beklentileri, merkez bankalarının enflasyondaki artış trendini frenlemek için politika faizlerini artıracakları beklentisiyle, özellikle ABD ve İngiltere için yeniden düşüşe işaret etmektedir (Grafik 1.1-2). BDDK 1

19 Grafik 1.1-2: Gelişmiş Ülkelerde Tüketici Fiyatları Enflasyonu Gelişmeleri 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0-0,5-1,0-1,5 (%) Japonya ABD Euro Alanı İngiltere Kaynak: OECD rakamları OECD tarafından açıklanan yıl sonu tahminleridir. Enflasyonda yaşanan düşüş ortamında gelişmiş ülke merkez bankaları düşük politika faiz oranları yaklaşımını benimsemiş, ancak başta ABD ve İngiltere merkez bankaları olmak üzere bu yaklaşım 2004 yılı itibarıyla artan enflasyon baskıları nedeniyle terk edilerek faiz oranlarında artışlar yapılmaya başlanmıştır (Grafik 1.1-3). Grafik 1.1-3: Gelişmiş Ülkelerde Para Politikası Faiz Oranları Gelişimleri 1 7 (%) Kaynak: FRB New York, ECB, Bank of England ABD EURO ALANI İNGİLTERE 1 Japon ekonomisine ait politika faiz oranları yılları arasında yalnızca 1 defa (Temmuz 2006) ve 0,25 puan artırılmış olduğu için grafikte yer almamıştır. BDDK 2

20 Enflasyondaki artış trendiyle birlikte faiz oranlarında önemli değişimler yaşanmış olsa da, global ekonomilerin son yıllarda önemli ölçüde likidite bolluğu yaşadığı gözlenmektedir. Genel kabul görmüş bir global likidite endeksi olmamasına karşın, kısa vadeli faizlerin global likiditenin temel belirleyicisi olduğu varsayımıyla Grafik te görülen endekse ulaşılmıştır. Söz konusu endeks dünya ekonomisinde en önemli ağırlığa sahip olan ABD, Euro Alanı, Japonya ve İngiltere ekonomilerindeki kısa vadeli (3-ay) faizler kullanılarak hesaplanmıştır. Grafikten de görülebileceği üzere 2001 yılından başlayarak global likiditede önemli bir artış yaşanmış ancak 2004 yılıyla birlikte düşüş eğilimine girilmiştir. Bu yöndeki değişimin ana nedeni, artan enflasyonist baskılar nedeniyle politika faizlerinin arttırılmasıdır. Grafik 1.1-4: Global Likidite Endeksi Gelişimi 2 2,75 2,50 2,25 2,00 1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 01/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 GLE Kaynak: Reuters ve IMF-IFS verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Artan global likidite ve başta gelişmiş ekonomilerde yaşanan düşük faiz ortamı, risk iştahını da önemli ölçüde artırmıştır. Borçlanma maliyetlerinin düşük olduğu gelişmiş ekonomilerden, reel getirilerin nispeten yüksek olduğu gelişmekte olan ekonomilere yoğun şekilde giren yabancı yatırımlar, risk spreadlerinin önemli oranda düşmesine neden olmuştur (Grafik 1.1-5). 2 Hesaplamada 3 aylık LIBOR faiz oranlarının, ülke veya ülke grubu bazında GSYİH büyüklüğüne göre ağırlıklandırılması yöntemine başvurulmuştur. Faiz ve global likidite arasındaki ters ilişkinin daha net anlaşılabilmesi için bulundan değerlerin tersi endeks değeri olarak kabul edilmiştir. BDDK 3

21 Grafik 1.1-5: Gelişmekte Olan Ülkeler Tahvil Endeksi (EMBI+) Gelişmeleri / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 EMBI+ EMBI+ Avrupa EMBI+ Brezilya EMBI+ Polonya EMBI+ Türkiye EMBI+ G.Afrika Kaynak: Reuters Yukarıda kısaca özetlenen makroekonomik ortam, 2005 yılı ile birlikte iki temel etkene bağlı olarak değişim göstermeye başlamıştır. Bu etkenlerden ilki, başta petrol olmak üzere hammadde fiyatlarında yaşanan önemli ölçüdeki artışlardır (Grafik 1.1-6). Özellikle ekonominin üretim boyutunda maliyetlere ve enflasyona önemli etkileri olabilen petrol ve diğer hammadde fiyatlarının göstermiş olduğu yükseliş eğilimi, başta gelişmiş ekonomiler olmak üzere tüm dünyada fiyat düzeylerine ilişkin kaygılara neden olmuştur. Grafik 1.1-6: Uluslararası Petrol Borsası (IPE) Petrol ve Doğal Gaz Endeksleri Gelişimi / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / IPE-Ham Petrol Endeksi IPE-Doğal Gaz Endeksi (Sağ Eksen) Kaynak: Reuters 3 JP Morgan tarafından hazırlanan EMBI+ (Emerging Market Bond Index Plus) endeksi, ülke veya ülke grupları bazında tahvil piyasaları getirilerini içermektedir. BDDK 4

22 Makroekonomik ortamın istikrarını tehdit etmeye başlayan ikinci etken ise yüksek global likidite ve düşük faiz ortamında tüm dünya ekonomilerinde yaşanan varlık fiyatları artışlarıdır. Global likiditedeki artış ve düşük faiz ortamının sebep olduğu daha yüksek getiri arayışları ve buna paralel oluşan emtia, metal ve hisse senedi v.b. varlıklara artan talep, global ekonomideki kırılganlıkların daha da artmasına sebep olmuştur (Grafik 1.1-7). Grafik 1.1-7:Varlık Fiyatlarında (Emtia, Metal ve Hisse Senedi) Yaşanan Gelişmeler Ocak 2000=100 01/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 IFS-Birincil Emtia Endeksi IFS-Petrol Dışı Birincil Emtia Endeksi IFS-Metal Endeksi 190 Ocak 2000= / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 MSCI-Gelişmekte Olan Ülkeler MSCI-Dünya Kaynak: IMF-IFS, Reuters Yukarıda değinilen iki etkenin, özellikle de petrol fiyatlarındaki artışın ilk etkisi, global cari açık/fazla düzeylerinde yaşanan dengesizlikler olarak ortaya çıkmıştır. Nitekim söz konusu dönemde dünya ekonomisindeki önemli petrol ithalatçılarından olan Amerikan ekonomisinde, cari açığın milli gelire oranı tarihi seviyelerine yükselirken; Japonya, Çin ve 4 Morgan Stanley tarafından hazırlanan MSCI (Morgan Stanley Capital Index) endeksi, ülke ve ülke grupları bazında sermaye piyasalarında işlem görmekte olan hisse senetlerinin eğilimine ilişkin bilgileri içermektedir. BDDK 5

23 diğer ülke gruplarında cari fazlalar meydana gelmiştir. Global cari dengesizliklerin ABD aleyhine gelişmesi, ülkenin dış finansman ihtiyacını artırmış ve artan enflasyonla birlikte politika faizlerinin artırılması yönündeki gerekçeleri kuvvetlendirmiştir (Grafik 1.1-8). Grafik 1.1-8: Seçilmiş Ülke ve Ülke Gruplarının Cari Açık Düzeyi Gelişmeleri Milyar USD ABD Japonya Çin Diğer Gelişmiş Ülkeler Diğer Gelişmekte Olan Ülkeler Kaynak: IMF (*) rakamları IMF tarafından açıklanan yıl sonu tahminleridir. Hammadde fiyatlarındaki hızlı yükseliş ile birlikte varlık fiyatlarında yaşanan artışlar, makroekonomik istikrarın son bulduğu yönündeki şüpheleri artırırken, özellikle gelişmiş ülkelerde enflasyon düzeyinin yükselebileceği endişesini beraberinde getirmiştir. Bu durum yüksek global likidite ile birlikte artmış olan risk iştahını da önemli ölçüde frenlemiştir. Özellikle gelişmiş ülke merkez bankalarının para politikası araçlarını kullanmak suretiyle fazla likiditeyi piyasalardan çekeceği, bu nedenle dünya genelinde faiz düzeylerinde yükselmelerin devam edeceği düşüncesi hakim olmaya başlamıştır. Nitekim aşağıdaki grafikte yer alan kısa dönem libor ve implied forward faiz oranları gelişimi de bu konudaki görüşleri doğrular niteliktedir. Implied forward faiz oranlarındaki yükseliş, enflasyon beklentilerinin henüz tam anlamıyla kontrol altına alınamadığını ve piyasa katılımcılarının önümüzdeki dönemlerde de faiz oranlarında artış beklentisi içinde olduklarını göstermektedir. Bu durum Japonya, Euro Alanı ve İngiltere için oldukça net bir biçimde görülmekte iken, ABD de uzun dönemdir yapılan politika faiz artırımlarının enflasyonun kontrol altına alınabileceği beklentisini desteklediği görülmektedir (Grafik 1.1-9). BDDK 6

24 Grafik 1.1-9: Gelişmiş Ülkelerde 3-aylık Libor ve Implied Forward Faiz Oranı Gelişmeleri (%) 3 Aylık Libor Faizleri Implied Forward Faizleri 01/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / AYLIK EURLIBOR 3 AYLIK USD LIBOR 3 AYLIK JPY LIBOR 3 AYLIK GBP LIBOR Kaynak: Reuters Gelişmiş ülkelerde yaşanan makroekonomik bozulma işaretlerinin, bono piyasalarında da benzer gelişmeleri beraberinde getirdiği bilinmektedir. Nitekim ABD, Euro Alanı ve Japonya ekonomilerindeki 10 yıllık referans devlet tahvili getirilerinin analizinde, 2005 yılı başı itibarıyla getirilerde uzun süredir yaşanan düşük trendin yerini yeni bir yükselme trendinin aldığı görülmektedir (Grafik ). Grafik : 10-yıllık Referans Tahvil Getirileri Gelişmeleri 7 (%) / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 ABD Euro Alanı Japonya Kaynak: Reuters Referans devlet tahvili getirilerindeki yükselme trendine bağlı olarak, gelişmiş ülkelerdeki getiri eğrilerinde de 2005 yılsonuna göre belirgin bir değişim göze çarpmaktadır. Yukarıda yapılan analizde de belirtildiği üzere özellikle Euro Alanı ve Japonya ekonomilerinde getiri eğrilerinin eğimi 2005 yıl sonuna göre artmıştır (Grafik ). BDDK 7

25 Grafik : Gelişmiş Ülkelerde Getiri Eğrilerinin 2005 Yılsonu ile Karşılaştırılması ABD (%) Ay 3 Ay 6 Ay 2 Yıl 3 Yıl 5 Yıl 10 Yıl 30 Yıl 7 Ağustos 2006 Tarihli Getiri Eğrisi 2005 Yılı Sonu Getiri Eğrisi 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 (%) EURO ALANI 1 Ay 3 Ay 6 Ay 1 Yıl 2 Yıl 3 Yıl 5 Yıl 10 Yıl 15 Yıl 20 Yıl 30 Yıl 7 Ağustos 2006 Tarihli Getiri Eğrisi 2005 Yılı Sonu Getiri Eğrisi 2,25 2 1,75 1,5 1,25 1 0,75 0,5 0,25 0 (%) JAPONYA 6 Ay 1 Yıl 2 Yıl 3 Yıl 5 Yıl 10 Yıl 15 Yıl 20 Yıl 7 Ağustos 2006 Tarihli Getiri Eğrisi 2005 Yılı Sonu Getiri Eğrisi Kaynak: Reuters Sonuç olarak 2000 yılında başlayan ve 2004 yılına kadar devam eden makroekonomik istikrar; öncelikle enerji ve diğer hammadde fiyatlarındaki yükseliş ve varlık fiyatlarında yaşanan artışlarla yeni bir bozulma sürecine girmiştir. Söz konusu bozulma sürecinde global dış ticaret dengesizlikleri artmıştır. Bu durumun yarattığı enflasyonist baskı ise, gelişmiş ülkelerdeki para politikası uygulayıcılarının politika faizlerinde artışlar yapmak yoluyla enflasyonu kontrol altına alma girişimleri nedeniyle, global likiditenin daralacağı beklentilerini kuvvetlendirmiştir. Gelişmiş ülke ekonomilerindeki bu gelişmelerin piyasa dinamikleri üzerinde yarattığı en önemli etkiler ise gelişmekte olan ülkeler üzerinde görülmüştür. Ülkemizin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülke ekonomilerinde, gelişmiş ekonomilerdeki makroekonomik dalgalanmalara bağlı yoğun sermaye çıkışları yaşanması endişesi, risk primlerini yükseltirken buna bağlı olarak faiz ve döviz kurlarındaki dalgalanmaları artırmıştır Gelişmekte Olan Ülkeler ve Türkiye 2005 yılına kadar yaşanan makroekonomik istikrar ortamı ve beraberinde oluşan yüksek likidite ile önemli sermaye transferinin yaşandığı gelişmekte olan ülkeler için global piyasalarda yaşanan dalgalanmaların ilk etkileri, bu ülkelerin sermaye piyasalarında görülmeye başlamıştır. Özellikle gelişmiş ülkelerdeki düşük faiz oranları nedeniyle, gelişmekte olan ülkelerdeki yüksek getiri ortamından yararlanmak isteyen yatırımcıların, uluslararası dalgalanma sürecinde bu ülke ekonomilerinden çıkmak için hisse senedi satışlarını yoğunlaştırmaları, gelişmekte olan ekonomilerdeki etkilerin boyutunu artırmıştır (Grafik 1.2-1). BDDK 8

26 Grafik 1.2-1: Gelişmekte Olan Ülkelerde Hisse Senedi Piyasaları Gelişmeleri Yılı= / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 MSCI-Gelişmekte Olan Ülkeler MSCI-Brezilya MSCI-Polonya MSCI-Türkiye MSCI-G.Afrika Kaynak: Reuters Gelişmekte olan ülkelerin hisse senedi piyasalarında yaşanan dalgalanmalara benzer bir gelişim, tahvil piyasalarında da görülmüştür. Yüksek global likidite döneminde oldukça düşük noktalara gerilemiş bulunan risk algılaması yeniden yükselmeye başlamıştır (Grafik 1.2-2). Bu durum gelişmekte olan ekonomilerde uzun yıllardır devam etmekte olan ucuz finansman şartlarının bozulmasına neden olurken, bu ülkelerdeki makroekonomik kırılganlıkları yeniden gündeme getirmiştir. Grafik 1.2-2: Gelişmekte Olan Ülke Tahvillerinde Risk Spreadlerinin Değişimi Yılı= / / / / / /2006 EMBI+ EMBI+ Avrupa EMBI+ Brezilya EMBI+ Polonya EMBI+ Türkiye EMBI+ G.Afrika Kaynak: Reuters Grafik ve analiz edildiğinde, hisse senedi ve tahvil piyasalarında yaşanan sermaye çıkışlarının aynı dönemlerde meydana geldiği görülmektedir. Gelişmekte olan ekonomilerden çıkışların, hem hisse senedi hem de tahvil piyasalarında aynı anda ve sert bir biçimde yaşanmasına paralel olarak bu ülkelerdeki yabancı para talebi de artmıştır. Bu BDDK 9

27 nedenle (söz konusu ülkelerdeki) döviz piyasaları da eşzamanlı değişim ve dalgalanma süreci yaşamıştır (Grafik 1.2-3). Grafik 1.2-3: Gelişmekte Olan Ülkelerde Döviz Kuru Gelişmeleri 1 USD=Yerel Kur 7,5 7,1 6,7 3,8 3,6 3,4 3,2 3 6,3 2,8 2,6 5,9 2,4 2,2 5,5 2 07/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 Güney Afrika (Sol Eksen) Brezilya Polonya 1,8 YTL/USD 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 07/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 Kaynak: Reuters Uluslararası makroekonomik dalgalanma ile birlikte, gelişmekte olan ülkelerin gerek sermaye gerekse para piyasalarında yaşanan gelişmeler analiz edildiğinde ortaya çıkan en önemli sonuçlardan biri, ülkemiz ekonomisinin söz konusu dalgalanma sürecinde benzeri ülkelerden nispeten daha büyük sayılabilecek oranda etkilenmiş olmasıdır. Bu nedenle söz konusu durumun gerçekleşmesinde rol oynayan unsurların ortaya konulması büyük bir önem kazanmaktadır. BDDK 10

28 Aşağıda ülkemizde yaşanan dalgalanmanın boyutlarını artırdığı düşünülen makro unsurlar; para politikası ve enflasyon gelişmeleri, döviz kuru gelişmeleri ve cari denge başlıkları altında kısaca analiz edilmektedir. (i) Para Politikası ve Enflasyon Gelişmeleri T.C Merkez Bankası (TCMB), 2002 yılı başında para politikasının genel çerçevesine ilişkin yaptığı duyuruda, para politikasında nihai hedefin enflasyon hedeflemesine geçmek olduğunu, ancak gerekli önkoşullar tamamlanmadan enflasyon hedeflemesine geçilmesinin rejimin güvenilirliğini daha başlamadan sarsacağını ve bu nedenle enflasyon hedeflemesine geçiş için, para politikasının etkinliğini kısıtlayan unsurların zayıflamasının bekleneceğini vurgulamıştır yılı sonu itibarıyla gerekli ekonomik ve diğer altyapı unsurlarının tamamlanmasına bağlı olarak 2006 yılı para politikası stratejisi enflasyon hedeflemesi olarak açıklanmıştır , 2007 ve 2008 için yıl sonu enflasyon hedefleri ise sırasıyla %5, %4 ve %4 olarak belirlenmiştir 6. Bu hedefler için ayrıca -/+ %2 lik bir hedef aralığı da uygun görülmüştür yılının ilk 4 ayına kadar enflasyonu düşürücü politikalarda nispeten başarılı bir seyir görülmüştür. Bu nedenle yıllarında başlayan olumlu süreç, 2006 yılının ilk dört ayına kadar devam etmiş ve merkez bankası kredibilitesi artan bir seyir izlemiştir. Ancak, uluslararası piyasalarda yaşanan petrol ve diğer hammadde fiyatları baskısına bağlı olarak, Nisan 2006 dan itibaren enflasyon düzeyi önemli bir artış göstermeye başlamıştır yılı sonu, yıllık TÜFE değişim oranları %7,7 düzeylerinde iken bu oran Mayıs 2006 da (yıllık bazda) %9,9 düzeylerine kadar ulaşmıştır(grafik 1.2-4). Ani bir artış eğilimine giren enflasyon oranları, 2006 yılı sonu hedeflerin tutturulamayacağı yönündeki beklentileri de güçlendirmiştir. Nitekim Ocak-Nisan 2006 dönemi yıl sonu enflasyon beklentileri TCMB ce açıklanan enflasyon hedef aralığı içinde yer almakta iken, Mayıs 2006 dan itibaren yıl sonu enflasyon hedeflerinin tutturulabileceği yönündeki beklentiler zayıflamıştır (Grafik 1.2-5). 5 Enflasyon hedeflemesi rejiminin genel çerçevesi ve 2006 yılında para ve kur politkası, TCMB Aralık Enflasyon hedeflemesinde, 2003 temel yıllı Tüketici Fiyat Endeksinin, yıllık yüzde değişimi ile hesaplanan yıl sonu enflasyon oranları dikkate alınmaktadır. BDDK 11

29 Grafik 1.2-4: TÜFE ve ÜFE Oranları 20 (%) / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / /2006 TÜFE (Yıllık Değişim) ÜFE (Yıllık Değişim) Kaynak: TÜİK Grafik 1.2-5: TÜFE Yılsonu Beklentileri 11 (%) / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / Yıl Sonu TÜFE Beklentisi Kaynak: TCMB 2006 yılı Mayıs ayı yalnızca uluslararası fiyat artışlarının sebep olduğu bir enflasyon artışına değil, aynı zamanda uluslararası sermaye piyasalarında yaşanan ve önemli sayılabilecek bir dalgalanmaya da sahne olmuştur (Bkz. Grafik ve Grafik 1.2-3). Bu dönemde, özellikle ülkemizin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülke piyasalarından önemli miktarda sermaye çıkmış, hisse senedi piyasalarında yüksek miktarlı kayıplar yaşanırken, tahvil piyasalarındaki risk spreadleri de gelişmekte olan ekonomiler aleyhine gelişim göstermiştir. Sermaye çıkışına bağlı olarak yaşanan yerel para birimindeki değer kayıpları, ülkemizde BDDK 12

30 Mayıs ayı itibarıyla olumsuz bir eğilim içine girmiş olan enflasyon beklentilerini daha da bozmuştur. Sonuç olarak son dönemde yaşanan; gerek petrol ve hammadde fiyatlarına bağlı enflasyon artışları gerekse uluslararası sermaye hareketleri sonrasında, para politikası hedeflerinin tutturulamayabileceği endişeleri yeniden gündeme gelmiş ve bu durum finansal piyasalardaki belirsizlikleri özellikle finansal dalgalanma sürecinde daha da artırmıştır. (ii) Döviz Kuru Gelişmeleri 2006 yılı ile birlikte uygulamaya konulan enflasyon hedeflemesi politikası, söz konusu politikanın önemli unsurlarından biri olan dalgalı döviz kuru rejimi ile birlikte yürütülmektedir. Dalgalı döviz kuru rejiminin enflasyon hedeflemesinin ana unsurlarından olması, öteden beri literatürde söz konusu politikanın gelişmekte olan ülkelerde uygulanabilirliği konusunda çeşitli tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bu durumun ana nedeni ise gelişmekte olan ülkelerde görülen yoğun dolarizasyon ve yüksek kur riskidir. Yoğun dolarizasyon ve yüksek kur riskinin hakim olduğu bir ekonomide dalgalanmaya bırakılan döviz kurlarının artırdığı volatilite, ekonomideki bütün sektörler için kaygı verici olabilmekte ve bu durum kırılganlığı da artırabilmektedir. Nitekim benzeri gelişmeler Mayıs 2006 ile başlayan dönemde ülkemizde de görülmüştür yılı ile karşılaştırıldığında 2006 yılının yaklaşık ilk 8 aylık bölümünde (özellikle Mayıs- Ağustos 2006 arasında) döviz kurundaki günlük yüzde değişimlerin standart sapması artış göstermiştir(grafik ). Grafik 1.2-6: ABD Doları Günlük Yüzde Değişimi ve Standart Sapma / / / / / / / / / / / / / / / / / / / / Yılı Günlük Kur Değişimleri 2006 Yılı Günlük Kur Değişimleri Kaynak: TCMB Döviz kurundaki günlük yüzde değişimlerin yıllık yüzde ortalama değişim düzeyi ile arasındaki farkın açılması, yabancı para pozisyonlarında yeterli risk yönetimi kriterlerine göre hareket etmeyen ve özellikle reel sektörde faaliyet göstermekte olan kesimler için daha büyük bir önem arz etmektedir yılları sonrasında BDDK tarafından uygulanan yeniden yapılandırma politikalarıyla, yabancı para pozisyonu riskleri açısından daha önceki dönemlere göre oldukça iyi bir yapıda bulunan ülkemiz finansal sistemi açısından söz konusu volatilite artışının etkileri sınırlı olmakla birlikte, ülkemiz reel sektörü için aynı yönde bir analiz yapmak mümkün olamamaktadır. Bu nedenle, uygulanmakta olan enflasyon hedeflemesi politikası beraberinde yürütülen dalgalı döviz kuru rejiminin artırdığı volatilite, uluslararası makroekonomik dalgalanmaların ülkemizdeki boyutunu artırıcı bir BDDK 13

31 nitelik taşımaya devam etmektedir. Döviz kurundaki değişimlerin enflasyon düzeyiyle varolan yakın ilişkisi de büyük önem arz etmektedir. Özellikle yıllarında yaşanan ekonomik ve finansal kriz ardından uzun dönemdir düşük düzeylerde ve nispeten istikrarlı bir yapıya sahip olan döviz kurlarının uluslararası likidite koşullarına bağlı olarak gösterdiği artış eğilimi, enflasyonun kontrol altına alınabileceği ve hedef enflasyona ulaşılabileceği konusundaki endişeleri artırmaktadır. (iii) Cari Denge Ülkemiz ekonomisi açısından cari dengede açık verilmesi alışılmış bir durum olmakla beraber, cari açığın son yıllarda GSMH ye oranındaki önemli yükseliş ulusal ve uluslararası yatırımcılar açısından önemli bir sorun kaynağı halini almıştır (Grafik 1.2-7). Grafik 1.2-7: Cari Denge/GSMH Oranı 7 (%) ,0 1,0 0,2-1,7-0,6-1,4-1,4-3,6-1, Krizi Krizleri -0,7-4,9 2,3-0,8-3,4-5,2-6,4-6, Cari Denge/GSMH Kaynak: IMF Bu endişe, yaşanan son ekonomik krizlerin cari açık seviyesi ile ilişkilendirilmesinden kaynaklanmaktadır. Grafikten de görülebileceği üzere gerek 1993 yılı gerekse 2000 yılındaki yüksek oranların hemen ardından ülkemizde yaşanan ekonomik ve mali krizler, benzer sonuçlar bugünkü ortamda tekrar ortaya çıkabilir mi sorusunu gündeme getirmektedir yılının ortalarından başlayarak bugüne kadar devam eden cari açık artışı, ülkemiz ekonomisinde tesis edilen istikrarlı makroekonomik ortam ve bunun cazip hale getirdiği uluslararası sermaye girişlerinin Türk Lirası nda yarattığı değerlenme ile ilgilidir. Yüksek global likidite ortamında birçok gelişmekte olan ülkede olduğu gibi ülkemizde de yerel para birimi değerlenmiş bu durum ithalat talebini artırmak suretiyle cari açık artışını hızlandırmıştır. Bu noktada asıl sorun söz konusu açığın uzun dönemde istikrarlı bir biçimde finanse edilip edilmeyeceği hususundaki inandırıcılıktır. BDDK 14

32 Tablo 1.2-1: Ödemeler Dengesi Gelişmeleri (Milyon USD) * A- CARİ İŞLEMLER HESABI Dış Ticaret Dengesi Hizmet Dengesi Yatırım Geliri Dengesi Cari Transferler B. SERMAYE HESABI C. FİNANS HESABI Doğrudan Yatırım Portföy Yatırımları Diğer Yatırımlar Rezerv Değişimi D. NET HATA VE NOKSAN Kaynak: TCMB *2006 yılı rakamları Ocak-Temmuz 2006 dönemini içermektedir. Her ne kadar cari açık finansmanı geçmişe nazaran önemli bir yapısal değişim göstermekte olsa da, henüz ulusal ve uluslararası yatırımcıların cari açığım sürdürülebilirliği konusundaki şüpheleri giderilememiştir. Nitekim, Mayıs 2006 dönemiyle başlayan makroekonomik dalgalanma sürecinde, uluslararası finans ortamında sıkça dile getirilen ve en önemli kırılganlık kaynağı olarak gösterilen husus cari açık olmuştur. KUTU 1: SEÇİLMİŞ GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERİN CARİ DENGE, FİNANSMAN VE FİNANSAL DALGALANMA ANALİZİ 2006 yılı Mayıs ayından başlayarak tüm dünyada, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, yaşanan finansal dalgalanmanın ardından ülkemizdeki cari açıkların söz konusu dalgalanmanın ekonomi üzerindeki etkisini artırdığı yönünde kaygılar oluşmuştur. Bu noktada öncelikli olarak açıklığa kavuşturulması gereken husus, seçilmiş gelişmekte olan ülkelerde cari açık oranlarının dalgalanma şiddetiyle ilişkisinin tespit edilmesidir. Bu amaçla hazırlanan analizde öncelikle, seçilmiş gelişmekte olan ülkelerdeki cari denge/gsmh oranları, tahvil ve hisse senedi piyasalarının 2006 yılındaki gelişimleri ve cari açık finansman detayları göz önünde bulundurulmak suretiyle incelenecektir. Tablo 1: Seçilmiş gelişmekte olan ülkelerde Cari Denge/GSMH oranlarının seyri (%) Kaynak: IMF-IFS (*): Yıl sonu tahmin rakamlarını ifade etmektedir. BDDK 15