İzmir ve Manisa İllerinde Zeytin Yetiştiren İşletmelerde Yeniliklerin ve Ar-Ge Çalışmalarının Benimsenme Düzeyleri ve Etki Değerlendirmeleri

Transkript

1 İzmir ve Manisa İllerinde Zeytin Yetiştiren İşletmelerde Yeniliklerin ve Ar-Ge Çalışmalarının Benimsenme Düzeyleri ve Etki Değerlendirmeleri 1 Ziraat Yük. Müh., Zeytincilik Araştırma İstasyonu E-posta: f.ozturk@zae.gov.tr F. Öztürk¹, M. Yalçın ÖZET Bu araştırma, İzmir ve Manisa illerinde zeytin yetiştiriciliği konusunda yapılan araştırmaların ve yeniliklerin nasıl ve hangi kanallar ile yayılıp benimsendiğini saptamaya ve zeytin konusunda yapılan ve uygulamaya aktarılan araştırma sonuçlarının etkilerini ölçmeye yöneliktir. Bayındır, Bergama ve Akhisar ilçelerinde bulunan 2859 adet zeytin işletmesinden tabakalı tesadüfî örnekleme yöntemiyle seçilen 374 işletmeyle yapılan anketler araştırmanın verilerini oluşturmuştur. İşletmecilerin y aşı ve zeytin yetiştiriciliği tecrübesi, eğitim süreleri bakımından yenilikçilik düzeyleri arasında fark önemli bulunmuştur. Yıl içinde yayım elemanıyla görüşme sıklığında yenilikçilik düzeyi etkili bulunmuştur. Görüşülen işletmelerden 230 tanesi yenilikçi olmayan işletme grubuna girerken, 144 tane işletmenin ise yenilikçi grupta olduğu tespit edilmiştir. Yeniliği ve araştırma sonuçlarını uygulayan işletmeler ile uygulamayan isletmelerin dekara brüt marjı tüm işletmeler, sofralık üretim yapan işletmeler ve yağlık üretim yapan işletmeler için ayrı ayrı hesaplanmıştır ve anlamlı olup olmadığı Z testiyle belirlenmiştir. Yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmelerde dekara brüt marj TL iken, yeniliği ve araştırma sonucunu uygulamayan işletmelerde dekara brüt marj TL olarak hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Zeytin, yenilik, tarımsal yayım, etki değerleme. Acceptance Level and Impact Assessment of Novelties and Research Outcomes at the Olive Enterprises in Izmir and Manisa Provinces ABS TRACT This research has been made by the aim of determination how and through which channels the researches on olive and concerned innovations are disseminated and adopted and assessing the impact of the research findings which were transmitted to the practice. The questionnaires made on 374 enterprises selected with the method of stratified random sampling among 2859 olive growing enterprises located in Bayindir, Bergama, Akhisar sub-provinces The difference between the owners of enterprises in terms of their age, experience in growing olive, education levels and level of awareness on innovations was found significant.gross margin (per decare) of the enterprises applying innovations and research results and that of the enterprises which do not apply them were calculated. Innovative businesses interviewed 230 of them entering then on-business group, t he innovative group of 144 businesses that have been identified. Innovation and applying research results do not apply to businesses of all enterprises in gross margin per hectare businesses, enterprises engaged in the production of table and oil production were calculated separately for businesses. The result of innovation and research companies implements thegross magrin per hectare was TL, do not apply the result of innovation and research enterprises, gross magrin per hectare was calculated as Key words: Olive, innovations, agricultural extension, impact assessment. 1. GİRİŞ Zeytincilik sektörü tarım ekonomisi açısından önemli bir sektör olup, nüfusun beslenmesi, tarıma dayalı sanayi sektörünün hammadde ihtiyacını karşılaması, potansiyel yapısı ile ihracata yaptığı katkı, istihdam sağlaması vb nedeniyle ülkemizin ekonomik ve sosyal gelişmesinde önemli fonksiyonlar üstlenmektedir. İklim özellikleri açısından seçicilik gösteren bir ürün olan zeytin Akdeniz havzası bitkisi niteliğinde olup, Türkiye de sahip olduğu ekolojik koşullar nedeniyle zeytin tarımı açısından dünyadaki önemli ülkeler arasında yer almaktadır. Çizelge1.1 Dünya da ve Türkiye de Zeytin Üretim Alan ve Verimleri (2011/2012 ort) Ülkeler Üretim (Ton) % Alan (Ha) % Verim (Kg/Ha) Zeytinyağı % İspanya İtalya Yunanistan Portekiz Fransa Türkiye Tunus Suriye Fas Arjantin Mısır Diğer Dünya Kaynak: FAO,

2 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Türkiye zeytin alanları açısından yaklaşık dünya toplam zeytin alanları içerisinde %8 lik paya sahip olup, dane zeytin üretiminde %9,6 ile 4. sırada yer almaktadır (Çizelge 1.1). Dünya zeytinyağı üretiminde 2011/12 yılları ortalamalarına göre AB ülkeleri toplam zeytinyağı üretiminden en önemli payı almaktadır. AB ülkeleri içinde yaklaşık %38 ile İspanya 1, İtalya (% 18,7) 2, Yunanistan (11,8) 3, Suriye (% 6,9) 4 ve üretimden aldığı % 6,6 lık pay ile Türkiye 5.sırada yer almaktadır. Türkiye de zeytin ağaç varlığı ve üretimi bakımından önemli gelişmeler kaydedilmektedir yılında toplam zeytin üretim alanı yaklaşık 826 bin hektar olup bin ton zeytin üretimi mevcuttur. Üretilen zeytinin %23 ü sofralık zeytin, %77 si yağlık zeytin olarak değerlendirilmektedir. Türkiye de toplam 167 milyon zeytin ağacı bulunmakta ve 129 milyon zeytin ağacın meyve veren ağaç olduğu çizelge 1.2 de görülmektedir Zeytinliklerin yaklaşık %85 i dağlık kır arazilerde olup ancak %8 i sulanmaktadır. Sulanan zeytinliklerin çoğunda sofralık üretim hâkimdir. İncelenen döneme ait verilere göre, ağaç varlığı bakımından İzmir adet ile Aydın dan ( adet ve üretim ton) sonra ikinci sırada yer alırken Manisa ili adet ile üçüncü sırada yer alan önemli illerimizdendir. Ayrıca dane zeytin üretiminde Manisa birinci sırada yer alırken ( ton) İzmir ili Aydın ın arkasında 3. sırada yer almaktadır ( ton). Türkiye dane zeytin üretiminin %16 sını Manisa sağlarken, %10,4 ünü İzmir ili temin etmektedir. Diğer yandan, Manisa ilinde üretilen toplam zeytinin %71 ini Akhisar ilçesinde üretilmektedir. Ayrıca Bayındır ve Bergama ilçeleri İzmir ili üretiminin var ve yok yıllarına göre değişmekle birlikte %50 ye ulaşan kısmını temin etmektedir. Çizelge 1.1 Türkiye Dane Zeytin Varlığı, Ağaç Sayıları ve Verimleri (2013) Ürün adı Alan (ha) Üretim (ton) Verim (kg/ağaç) Meyveli Ağaç Meyvesiz Ağaç Toplam Ağaç sayısı Sofralık Yağlık Toplam TUİK, 2014 Çizelge 1.3 Akhisar, Bayındır ve Bergama İlçelerinde Zeytin Üretim, Alan ve Ağaç Sayılarına Ait Veriler (2010). Üretim Alan(Da) Üretim(Ton) Verim Meyve Meyve Toplam İlçe Amacı Kg/ağaç veren vermeyen Ağaç Sofralık Akhisar Yağlık Sofralık Bayındır Yağlık Sofralık Bergama Yağlık Kaynak: TÜİK, 2011 Özellikle son yıllarda zeytin yetiştiriciliği konusundaki olumlu gelişmeler büyük ölçüde AR-GE faaliyetlerin in sonuçların uygulamaya aktarılması ile oluşmuştur. Türkiye de sadece zeytin konusunda çalışan Zeytincilik Araştırma İstasyonu ve işbirliği yaptığı diğer kurumların 1980 yılından başlayarak, şimdiye kadar uygulamaya aktardıkları araştırma programlarının neler olduğu ekonomik ve sosyal alandaki katkıları, alınan sonuçların mikro ve makro düzeyde ölçülmesine çalışılmıştır. 2. MATERYAL ve METOD 2.1. Materyal Araştırmanın ana materyalini, Türkiye tarımında ve Ege Bölgesinde gerek ekonomik, gerekse sosyal açıdan önemli bir yer oluşturan İzmir ve Manisa ilindeki yağlık ve sofralık zeytin yetiştiriciliğinin yapıldığı işletmelerden elde edilen veriler oluşturmaktadır. Bilgiler, yağlık üretimin yoğun olarak yapıldığı Bayındır ilçesi, hem yağlık hem de sofralık üretimin yapıldığı Bergama ilçesi ve sofralık zeytin yetiştiriciliğinin ağırlıklı olduğu Manisa ilinin Akhisar ilçesindeki işletmelerden yüz yüze görüşmeler sonucunda elde edilmiştir. Ayrıca bu konuda daha önce yapılmış ve yayınlanmış yayınlardan her türlü rapor ve belgelerden yararlanılmıştır Metod İzmir ve Manisa ilini kapsayan çalışmada ekonomik ve ekolojik ölçütler dikkate alınarak 3 ilçe seçilmiştir. Her ilçeden ise İlçe Tarım Müdürlüğü görüşleri doğrultusunda ilçeyi temsil edebilecek kapasiteye sahip üretimin ve 521

3 ağaç sayılarının nispeten yoğun olduğu 3 köy seçilmiştir. Anket uygulanacak işletme sayıları ilçe Müdürlüğü Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı olan üreticilerden tabakalı tesadüfü örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. İzmir ve Manisa illerinde toplam 374 anket yapılmıştır. Her üreticiye uygulamış olduğu yenilikler doğrultusunda puanlar verilmiştir.bu puanlama indeks haline getirildikten sonra bütün üreticiler yüksek düzeyde yenilikçiler ve düşük düzeyde yenilikçiler olmak üzere iki alt gruba ayrılmıştır (Özkaya, T., 1996). Yenilikçilik indeksi şu şekilde hesaplanmıştır: Yenilikçilik indeksi = (ÜATP/ÜAMP)*100 ÜATP: Üreticinin aldığı toplam puan ÜAMP: Üreticinin alabileceği maksimum puan Yenilikçilik indeksi %50 den az olan zeytin üreticilerinin sayısı 230 dur ve bu grup düşük düzeyde yenilikçiler olarak kabul edilmiştir; yenilikçilik indeksi %50 den büyük olan zeytin üreticilerinin sayısı 144 dir. Bu grup da yüksek düzeyde yenilikçiler olarak kabul edilmiştir. Üreticilerden elde edilen veriler SPSS paket programı kullanılarak analiz edilmiştir. 3. BULGULAR ve TARTIŞMA Çalışmanın bu bölümünde, incelenen işletmelerin bazı sosyo ekonomik özellikleri, üreticilerin zeytin yetiştiriciliğini tercih nedenleri ve uygulanan kültürel işlemler, zeytin konusunda yapılan araştırmaların etki değerlendirilmesi verilmiştir. Ayrıca fidan yetiştiren işletmelerin sosyo -ekonomik verileri bulunmaktadır Zeytin Yetiştiren İşletmelerin Bazı Sosyo-Ekonomik Özellikleri Üreticilerin yaşı, eğitim durumları ve deneyimleri Yenilikçilik düzeylerine göre gruplar arasında yaş, zeytin yetiştiriciliği ve eğitim düzeylerine bakıldığında, yaş ortalamalarının birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Zeytincilik deneyimleri yenilikçi olmayanlarda ortalama yaklaşık 20 yıl iken yenilikçilerin deneyimlerinin 9 yıl olduğu, eğitim düzeylerinin ise her iki grupta da ilköğretim olduğu görülmektedir. Yenilikçilik düzeyi dikkate alındığında yenilikçilerin toplam işlenen arazi alanlarının daha fazla (42,8), yenilikçi olmayanlarda ise ortalama arazi büyüklüğünün daha az olduğu (37,7) görülmektedir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1 Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin yapısal özellikleri Özellik Yenilikçi değil Yenilikçi Ortalama S.Sapma Ortalama S.Sapma İşletmecinin Yaşı (yıl) 52, , Zeytin Yetiştiriciliği Tecrübesi (yıl) 20,3 19,8 9,2 13,1 İşletmecinin Eğitim Durumu (yıl) 5,9 2,12 7,1 2,89 Zeytin Alanı (da) 23, , İşlenen Arazi (da) 37, , İşletme genişliği ve arazi kullanım durumu Yenilikçi olmayan grup ağırlıklı olarak yağlık zeytin yetiştiriciliği yaparken (%86) yenilikçi grubun sofralık zeytin yetiştiriciliği üzerinde ihtisaslaşmıştır (%63,9).(Çizelge 3. 2 ). Çizelge 3.2 Sofralık Ve Yağlık İşletmelerin Yenilikçilik Düzeylerine Göre Dağılımı Arazi büyüklüğü Yenilikçi Değil Yenilikçi Toplam Sofralık Yağlık Sofralık Yağlık Sofralık Yağlık Ortalama (da) 8,6 14,5 24,4 3,8 14,7 10,4 İşletme sayısı İşletme sayısı % 22,4 39,0 33,1 5,3 54,3 45,7 Toplam arazi % 36,1 86,0 63,9 14,0 100,0 100, Kooperatif ve derneklerle ilişkiler Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin kooperatif ve derneklerle olan ilişkililerine baktığımızd a organizasyonlara birden fazla üyeliğin söz konusu olabildiği tespit edilmiştir (Çizelge 3.3). Yenilikçi işletmelerden 21 tanesi Tarım Kredi Kooperatiflerine üye iken Ziraat Odasına, 98 Sulama Birliğine ve 62, Köy Kalkınma 522

4 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Kooperatifine 21 işletmenin üye olduğu belirlenmiştir. Ancak tüm bunlara ilave olarak, yenilikçi olmayan işletmeler grubunda 26 üreticinin hiçbir şekilde bir kuruma herhangi bir üyeliğinin olmadığı da tespit edilmiştir. Çizelge 3.3 Yenilikçilik Düzeylerine Göre Kooperatif Ve Derneklerle İlişkiler. Kooperatif ve Dernekler Yenilikçi Değil Yenilikçi Sayı Sayı Köy Kalkınma Kooperatifi Tarım Kredi Kooperatifi Ziraat Odası Sulama Birliği Üye Olmayanlar Üreticilerin Zeytin Yetiştirciliğini Tercih Nedenleri ve Uygulanan Kültürel İşlemler Üreticilerin zeytin yetiştiriciliğini tercih nedenleri Çizelge 3.4 de işletmecilerin zeytin yetiştiriciliğini tercih nedenleri verilmiştir. Yenilikçi olmayan üreticilerin zeytin yetiştiriciliğini tercih etmedeki en önemli nedenlerinin geleneksel üretim alışkanlığı, arazi uygunluğu ve son olarak ta ürün çeşitlemesine gidilebilirlik olduğu tespit edilmiştir. Yenilikçi işletmelerde ise birinci sırada arazi uygunluğu gelirken ikinci sebebin zeytin üretiminin karlı olmasından dolayı olduğu son olarak ta üretilen ürünü aile tüketiminde kullanmak için tercih ettikleri görülmektedir. Çizelge 3.4 Yenilikçilik Düzeylerine Göre Zeytin Yetiştiriciliğini Tercih Nedenleri Grup Kriterler Ortalama % Yenilikçi Olmayan İşletmeler Yenilikçi İşletmeler Arazi uygunluğu 2,32 59,8 Ürün çeşitlemesi 4,23 51,4 Aile iş gücü 3,45 60,1 Karlı olması 2,75 54,2 Aile tüketimi 3,97 57,1 Geleneksel olması 2,21 60,5 Arazi Uygunluğu 2,23 40,2 Ürün çeşitlemesi 3,77 48,6 Aile iş gücü 3,76 39,9 Karlı olması 2,25 45,8 Aile tüketimi 4,70 42,9 Geleneksel olması 3,61 39, Hastalık ve zararlılarla mücadele ve başarı durumu Ülkemiz zeytinciliğinde kalite ve verim kaybına neden olan zararlı ve hastalıklar zeytin sineği, zeytin güvesi, zeytin kara koşnili, zeytin koşnili, virgül koşnili, filizkıran, gövde kurtları, dal kurutan, halkalı leke ve zeytin kanseridir. Bu zararlı ve hastalıkların zeytinde %10 15 oranında kayıplar meydana getirdiği değişik çalışmalarla ortaya konmuştur (DPT, 2000). Araştırma bölgelerinde en yaygın zararlıların zeytin sineği ve zeytin güvesi olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca Verticilium da önemli hastalıklar aras ındadır. Bunlardan başka zeytin kara koşnili, zeytin koşnili, halkalı leke zeytin kanseri gibi hastalık ve zararlılar olmakla beraber ilaçlama sayıları bakımından önemli olmadıklarınd an diğer diye belirtilen bölüm içerisinde topluca yer verilmiştir. Zeytin sineği en yaygın zararlı olup genelde üretici ilaçlamaları ile zararlıların yoğun olduğu dönemlerde ise mücadele birlikleri kanalı ile uçakla toplu ilaçlama yapılmaktadır. Çalışmada incelenen dönemde toplu ilaçlama yapılmamıştır Yenilikçi işletmelere bakıldığında hastalık ve zararlılarla mücadelede başarılı oluyorum diyenlerin oranı yaklaşık %48 iken tamamen başarılı oluyorum diyenlerin yaklaşık %30 olduğu çizelge 3.5 de görülmektedir. Yenilikçi olmayan grup da başarılı oluyorum diyenlerin oranı %32,1 iken tamamen başarılı oluyorum diyenlerin oranının %12,6 olduğu tespit edilmiştir. 523

5 Çizelge 3.2 Hastalık Ve Zararlılarla Mücadelede Başarı Durumu Hastalık Ve Zararlılarla Başarı Durumu Yenilikçi Değil Yenilikçi Sayı % Sayı % Tamamen Başarılı Oluyorum 29 12, ,5 Başarılı Oluyorum 74 32, ,9 Fikrim Yok 17 7, ,0 Başarısız Oluyorum 60 26,0 5 3,4 Tamamen Başarısız Oluyorum 7 3,0 - - İlaçlama Yapmayanlar 43 18,6 - - Toplam Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin hastalık ve zararlılarla mücadelede başarısızlık nedenlerine bakıldığında yenilikçi olmayan işletmelerde teknik bilgi eksikliğinden dolayı başarısızlık oranının yüksek (%58,3) olduğu görülmektedir (Çizelge 3.6). İkinci sırada ise zeytin yetiştiricilerinin çoğunun maddi imkânsızlık lar nedeniyle hastalık ve zararlılarla mücadelede başarısız olduğu tespit edilmiştir. Görüşülen işletmelerde yenilikçi işletmelerin tamamı ilaçlama yoluyla hastalık ve zararlılarla mücadele ederken yenilikçi olamayan grubun yaklaşık %20ye yakın bölümü mücadele uygulamamaktadır. Çizelge 3.6 Hastalık Ve Zararlılarla Mücadelede Başarısızlık Nedenleri Başarısızlık Nedeni Yenilikçi Değil Yenilikçi Sayı % Sayı % Teknik Bilgim Yetersiz 49 58, ,3 Yeterli Miktarda İlaç Alamadığı İçin 24 28, ,4 Alet Ve Ekipman Yetersizliği 4 4,8 4 12,9 Diğer 7 8,4 6 19,4 Toplam , ,0 Kullanılan ilaçlarda dışa bağımlı olunması ve özellikle bilinçsiz ilaç kullanılması ihracatta büyük sorunlara neden olmaktadır. İlaç kalıntısından kaynaklanan sorunların giderilmesi için, üreticilerin bu konuda bilinçlendirilmesi ve gereksiz kullanımdan kaçınılması gerekmektedir Hasat zamanını belirleme kriteri ve hasat biçimi Aynı bahçe içerisinde ve hatta aynı ağaç üzerinde bile zeytin tanelerinin olgunlaşması ve renklenmesi aynı zamanda olmaz. Bu nedenle üreticilerin, meyvelerini sayısal olarak sınıflandırmalarına yardımcı olmak için Zeytin Olgunluk İndeksi yöntemi geliştirilmiştir. Olgunlaşma zamanı iklim şartları, sulama, ürün miktarı ve çeşit özelliklerine bağlı olarak değişmektedir. Bununla birlikte yeşil zeytin, siyah zeytin ve yağlık zeytin için kriterler farklıdır (Anonim, 2009). Hasat zamanı belirlemede kriter olarak yenilikçi işletmeler yaklaşık %50 sinin meyve rengine bakarak hasat zamanını belirlerken %20 sinin hava koşullarına göre hasada başladığı tespit edilmiştir. Yenilikçi olmayan işletmelerde %65 i meyve rengine bakarak hasada başlamaya karar verirken, %17 si ise meyve büyüklüğüne bakarak hasada başlamaya karar verdiği çizelge 3.7 de görülmektedir. Araştırmada, Gemlik, Ayvalık, Domat, Memecik, Uslu ve Yamalak Kabası (=Yamalak Sarısı) çeşitleri ile üretim yapıldığı belirlenmiştir. İncelenen dönemde işletmelerin % 50 sinin, hasadı Ekim-Kasım aylarında yaptığı, kalanın ise Aralık-Ocak aylarına yayıldığı görülmektedir. Uzmanlar, zeytin, ister siyah isterse yeşil olarak değerlendirilsin hasadın elle yapılmasını önermekte, sırıkla vurularak yapılan hasadın uygun olmadığını ifade etmektedirler (Tetik, 1995). Konunun önemini kavrayan üreticilerin hemen tamamı hasadı elle toplayarak yapmakta, hasatta kalite kaybını en aza indirmektedirler. Bazı büyük işletmelerde makine ile (dal sarsıcı) hasat arayışları içinde oldukları dikkat çekmektedir. 524

6 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 3.7 Hasat Zamanını Belirleme Kriterleri Hasat Zamanını Belirleme Kriterleri Yenilikçi Değil Yenilikçi Toplam Doku Sertliği Meyve Rengi Meyve Büyüklüğü Komşular Hasada Başlayınca Hava Koşullarına Göre Toplam 2 0,8 7 4,7 9 2, , , , , , , , , ,2 15 6, , , Zeytin üretiminin son aşamalarından olan hasat en fazla işgücü gerektiren işlemlerin başında gelir. Klasik hasat yöntemleri büyük ölçüde işgücüne dayanmaktadır. Yapılan farklı maliyet çalışmalarında zeytin bakım masrafları toplamı içinde hasat ve nakliyenin %35 65 arasında yer aldığı düşünülürse konunun önemi daha iyi anlaşılacaktır (Turgay Dizdaroğlu ve ark, 2003). Arazi koşullarına, ağaç büyüklüğüne veya yapısına göre seçilen hasat makineleri maliyetleri oldukça düşürmekte ve sırıkla çırpmanın neden olduğu alternans şiddetini azaltmaktadır. Çizelge 3.8 de yenilikçi işletmelerin nispeten daha yüksek oranda makineli hasadı tercih etmekle birlikte (%14,6) uygulanan diğer hasat yöntemlerine göre oldukça düşük bir oranda kaldığı ifade edilebilir. Çizelge 3.8 Yenilikçilik Düzeylerine Göre İşletmelerin Kullandıkları Hasat Yöntemleri Hasat Biçimi Yenilikçi Değil Yenilikçi Toplam Elle Hasat 91 39, , Sırıkla hasat , , Elle-Sırıkla 9 3,9 1 0,7 10 2,7 Mekanik 10 4, ,6 31 8,3 Toplam Yaprak ve toprak analizi yaptırma durumu Yenilikçililik düzeylerine göre yaprak/toprak analizi yaptırma durumlarına baktığımızda yenilikçi işletmelerin yaprak veya toprak analizi yaptırma oranının yüksek olduğu göze çarpmaktadır. Yenilikçi işletmelerde yaprak/ toprak analizi yaptırma oranı yaklaşık %60 iken yenilikçi olmayan işletmelerde bu oranın %8 olduğu görülmektedir (Çizelge 3.9). Çizelge 3.9 İşletmelerin Yenilikçilik Düzeylerine Göre Yaprak/ Toprak Analizi Yaptırma Durumu Yaprak/ Toprak Analizi Yaptırma Durumu Yenilikçi Değil Yenilikçi Genel Evet 18 7, , ,8 Hayır , , ,2 Toplam Zeytin bahçelerinde gübre kullanım durumu Üretim miktarı ve kalitenin istenen düzeye ulaşması ve devamlılığının sağlanmasında bitki beslenmesinin gübreleme ile kontrol edilmeye çalışılması öncelikli bakım tekniklerinden biridir. Zira modern yetiştiricilikt e ağaçların büyümelerinin yanında ürün ile kaldırılan bitki besin elementlerinin toprağa tekrar verilmesi yaklaşımı ön planda tutulmaktadır. Zeytin üretiminin çoğunlukla kır ve kır-taban arazilerde, verimsiz veya az verimli 525

7 topraklarda ve kuru şartlarda yapılması verimi olumsuz etkilemektedir. periyodisite özelliği de dikkate alınarak bitki besin ihtiyacının karşılanması gübreleme yoluyla sağlanabilmektedir Meyve bahçelerinde yetersiz gübre kullanıldığında düşük verim, meyvelerin istenilen büyüklüğe ulaşmaması, yeterince renklenmemesi, yetersiz meyve tutumu gibi sakıncalar ortaya çıkarırken; fazla gübre kullanımında ise besin elementleri arasındaki antagonistik etki nedeniyle fazla kullanılan gübrelerin diğer bazılarının alımın ı engellemesi, toprağın her geçen yıl daha da verimsizleşmesi ve yapısının bozulması, taban sularının kirletilmesi ve ürün maliyetinin artması gibi olumsuzlukları ortaya çıkarmaktadır (Karamürsel ve ark., 2003) İncelenen işletmelerin gübre kullanımlarının değerlendirilmesinde, ağaç başına önerilen saf azot, fosfor ve potasyum miktarları.(kaçar ve Katkat, 1999) ile üreticilerin kullandıkları dozlar dikkate alınarak yorumlanmaya çalışılmıştır. Üreticilerin kullandıkları gübre dozları için ağaçlar verim gruplarına göre üç farklı kategoriye ayrılmıştır. Çalışmada yenilikçi olmayan zeytin işletmelerinin gübrelemeye daha az önem verdikleri tespit edilmiştir. Kullanılan tüm gübre dozları olması gereken seviyenin altında olup yetersiz gübre kullanımı söz konusudur (Şekil 3. 1). Saf Miktar (gr/ağaç) Saf Azot Saf Fosfor Şekil 3.1. Yenilikçi olamayan işletmelerde gübre kullanım düzeyleri Yenilikçi zeytin yetiştiricilerinin ise gübreleme konusunu ihmal etmedikleri tespit edilmiştir. Azotlu gübre kullanımı optimumun seviyesinin biraz üzerinde olmakla birlikte özellikle sofralık zeytinlerde kaliteyi olumlu yönde etkileyen fosfor ve potasyum gübreleri yetersiz düzeyde kullanıldıkları ifade edilebilir (Şekil 3. 2). 532 < >50 < >50 < >50 Öneri Üretici Uygulaması Saf Potasyum 430 Verim (kg/ağaç) Saf Miktar (gr/ağaç) Saf Azot Saf Fosfor Saf Potasyum < >50 < >50 < > Verim (kg/ağaç) Öneri Üretici Uygulaması Şekil 3.2. Yenilikçi işletmelerde gübre kullanım düzeyleri Sulama durumu Zeytin, Akdeniz havzası içinde 200 mm den fazla mm den az yağış alan yerlerde yetişmekte ve genelde sulama yapılmadan ürün alındığından kuraklığa dayanıklı bir ağaç olarak bilinmektedir. Kuraklığa dayanıklı olduğu az suyla yetindiği söylenmekteyse de ekonomik ürün elde etme açısından bu ifade geçerli değildir. Sulama meyvenin irileşmesini ve et/çekirdek oranının artmasını sağlayarak kalitenin iyileşmesini sağlaması yanı sıra, sürgün gelişimini de uyararak ağacın daha düzenli ürün vermesinde etkili olur. Sulamanın sağladığı kalite artışı, zeytin yetiştiriciliği açısından önem kazanmıştır (Özilbey, 1998). Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin kullandıkları sulama suyu kaynaklarına baktığımızda yenilikçi işletmelerin yaklaşık %82 sinin artezyen kullandığını, yenilikçi olmayan işletmelerde ise bu oranın yaklaşık %30 olduğunu görmekteyiz. Zeytin ağaçlarını sulamayan toplam 154 işletmenin 139 adedi yenilikçi olmayan grupta olup bu durum susuz zeytin tarımı yapan işletmelerin %60 oranında yenilikçi olmayan grupta geri kalan %10 luk grubun ise yenilikçi grupta olduğu anlamına geldiği şeklinde yorumlanabilir. Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelerin kullandıkları sulama sistemleri çizelge 3.11 de görülmektedir. Yenilikçi işletmelerin yaklaşık %91 i damla sulamayı tercih ederken %1,6 sı çanak sulama sistemini tercih etmektedir. Yenilikçi olmayan işletmelerde ise damla sulamayı tercih edenlerin oranı %72,5 iken, çanak sulama sistemini kullananların oranının %7,7 olduğu tespit edilmiştir. 526

8 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 3.10 İşletmelerin Kullandıkları Sulama Suyu Kaynakları Sulama Suyu Kaynağı Yenilikçi Değil Yenilikçi Toplam Akarsu 2 0,9 0 0,0 2 0,5 Sulama Kanalı 4 1,7 1 0,7 5 1,3 Artezyen 67 29, , ,2 Kaynak 5 2,2 3 2,1 8 2,1 Diğer 13 5,7 8 5,6 21 5,6 Sulama Yapmayanlar , , ,2 Toplam , Çizelge 3.11 Yenilikçilik Düzeylerine Göre İşletmelerin Kullandıkları Sulama Yöntemleri Yenilikçi Değil Yenilikçi Toplam Sulama sistemi Çanak 7 7,7 2 1,6 9 4,1 Yağmurlama 1 1,1 4 3,1 5 2,3 Damla 66 72, , ,6 Salma 17 18,7 5 3, ,0 Toplam Çalışmada sofralık zeytin yetiştiricilerinin yoğun olarak bulunduğu Akhisar bölgesinde sulamaya daha fazla önem verdikleri tespit edilmiştir. Özellikle suyun bu kadar önemli olduğu günümüzde damla sulama sistemlerinin önemi her geçen gün artmaktadır. Bu nedenle damla sulama sistemleri ile ilgili eğitim ve yayım çalışmalarına daha fazla önem verilmelidir Zeytin yetiştiriciliğinde budama Zeytinde budama; ağaçlara belirli bir şekil vermek ve onları maksimum verime ulaştırmak amacıyla, dal gelişimini teşvik ederek veya engelleyerek tabii gelişme şekillerini değiştirmek için ağaçlara tatbik edilen işlemler zinciridir. Hatta budama belirli zamanlar içinde, ağacın bir kısmının veya tümünün yapısını düzenleme veya yenileme imkânı verir (Özen, 1998). Zeytinde uygun budama tekniklerinin uygulanmasıyla alternansın azaltılmas ı, plantasyonun ortalama ürün miktarının arttırılması, zeytin kalitesinin ve karlılığın yükseltilmes i sağlanabilmektedir (Pastor, 1989). Yetiştiricilik açısından bakıldığında esas itibariyle budama yoluyla ağ acın vegetatif ve generatif gelişmesi arasında mevcut gelişme şartları içinde bir denge kurma amacı bulunmaktadır. Yenilikçilik düzeylerine göre işletmelere budama durumu incelendiğinde, yenilikçi işletmelerin yaklaşık %68 i budamayı başkasına yaptırırken (profesyonel kişiler) yenilikçi olmayan işletmelerde yaklaşık %76 sının budamayı kendisinin yaptığı tespit edilmiştir. Çizelge 3.12 İncelenen İşletmelerde Budamayı Kimin Yaptığı Ve Budamada Bilgi Edinme Kaynakları Budama Yapılma Şekli Yenilikçi Değil Yenilikçi Toplam Kendim Yapıyorum , , ,8 Başkası Yapıyor 56 24, , ,2 Toplam ,

9 3.3. Uygulamaya Aktarılan Araştırmaların Etki Değerlendirilmesi İncelenen tüm zeytin işletmelerinde, yenilikçi olanlarla olmayan grup arasındaki dekara brüt marj bakımından farklılığın istatistiki olarak anlamlı olup olmadığını test etmek için Mann - Whitney U testi uygulanmıştır. Yapılan analiz sonucunda Z değeri olarak belirlenmiş olup bu değer 0,01 düzeyinde anlamlı çıkmıştır. Yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmelerde dekara brüt marj TL iken, yeniliği ve araştırma sonucunu uygulamayan işletmelerde dekara brüt marj TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 3.13). Çizelge 3.13 Yenilikçi ve yenilikçi olmayan zeytin işletmelerinde brüt üretim değeri, değişken masraflar ve dekara brüt marj Brüt Üretim Değeri Değişken Masraflar Brüt Marj/Da (BÜD-DM) Uygulayan Zeytin İşletmeleri Uygulamayan Zeytin İşletmeleri P (significant değeri< 0,05 ve 0,01 için anlamlıdır. Zeytin sektörünün alt sektörü olan sofralık zeytin işletmelerinde, brüt marjları yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan ve uygulamayan işletmelerde hesaplanmış ve sonuçlar istatistikî olarak (0,01 düzeyinde) anlamlı çıkmıştır. Yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmelerin dekara brüt marjı yaklaşık 747 TL, yeniliği ve araştırma sonucunu uygulamayan işletmelerin dekara brüt marjı da yaklaşık 570 TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 3.14). Çizelge Yenilikçi Ve Yenilikçi Olmayan Sofralık Zeytin İşletmelerinde Brüt Üretim Değeri, Değişken Masraflar Ve Dekara Brüt Marj Brüt Üretim Değeri Değişken Masraflar Brüt Marj/Da (BÜD-DM) Uygulayan Zeytin İşletmeleri Uygulamayan Zeytin İşletmeleri P (significant değeri< 0,05 ve 0,01 için anlamlıdır. Zeytin sektörünün diğer bir alt sektörü konumundaki yağlık zeytin işletmelerinde, brüt marjları yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan ve uygulamayan işletmelerde hesaplanmış ve sonuçlar istatistikî olarak (0,05 düzeyinde) anlamlı çıkmıştır. Yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmelerin dekara brüt marjı 38,56 TL, yeniliği ve araştırma sonucunu uygulamayan işletmelerin dekara brüt marjı da yaklaşık 165 TL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 3.15). Yenilikçi yağlık üretim yapan zeytin işletmelerinde dekara brüt üretim değeri yenilikçi olmayan işletmelere göre yüksek olmakla birlikte, yenilikçi iş letmelerin dekara değişken masraflarının diğer grubun dekara değişken masraflarından yaklaşık iki kat fazla olması nedeniyle yenilikçi işletmelerin dekara brüt marjının daha düşük çıktığı tespit edilmiştir. Çizelge 3.15 Yenilikçi Ve Yenilikçi Olmayan Yağlık Zeytin İşletmelerinde Brüt Üretim Değeri, Değişken Masraflar Ve Dekara Brüt Marj Brüt Üretim Değeri Değişken Masraflar Brüt Marj/Da (BÜD-DM) Uygulayan Zeytin İşletmeleri Uygulamayan Zeytin İşletmeleri P (significant değeri< 0,05 ve 0,01 için anlamlıdır. 4.TARTIŞMA ve SONUÇ Türkiye zeytin yetiştiriciliği konusunda dünyadaki önemli ülkelerden birisidir. Özellikle son yılarda zeytinyağının öneminin vurgulanmasıyla birlikte yağlık zeytin üretimine yönelik bir artış olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada incelenen işletmeler için yenilikçilik indeksi oluşturulmuş ve işletmelerin uyguladıkları kültürel işlemlere göre puanlama yapılarak işletmeler yenilikçi ve yenilikçi olmayan işletmeler olarak iki gruba ayrılmışt ır. 528

10 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun İşletmeler yaş bakımından değerlendirildiklerinde gerek işletme büyüklüğüne göre ve gerekse yenilikçilik düzeylerine göre gruplar arasındaki fark önemli bulunmamıştır. Yani benimsetilmek istenen araştırma sonucu ve yeniliklerde hedef seçilen üreticiler değişik yaş gruplarından olmalıdır. Hasat zamanını belirleme konusunda da eğitim ve yayım faaliyetlerine önem verilmesi gereklidir Yaprak ve toprak analizi uygun bir gübreleme ve sulama programı hazırlayabilmenin en etkin yolu olduğu ve devletin bu yönde teşvikleri yayımcılar tarafından üreticilere anlatılmalıdır. Çalışmada yenilikçi olmayan zeytin işletmelerinin gübrelemeye daha az önem verdikleri tespit edilmiştir. Kullanılan tüm gübre dozları olması gereken seviyenin altında olup yetersiz gübre kullanımı söz konusudur. Yenilikçi zeytin yetiştiricilerinin ise gübreleme konusunu ihmal etmedikleri tespit edilmiştir. Azotlu gübre kullanımı optimumun seviyesinin biraz üzerinde olmakla birlikte özellikle sofralık zeytinlerde kaliteyi olumlu yönde etkileyen fosfor ve potasyum gübreleri yetersiz düzeyde kullanıldıkları belirlenmiştir. Çalışmada sofralık zeytin yetiştiricilerinin yoğun olarak bulunduğu Akhisar bölgesinde sulamaya daha fazla önem verdikleri tespit edilmiştir. Özellikle suyun bu kadar önemli olduğu günümüzde damla sulama sistemlerinin önemi her geçen gün artmaktadır. Bu nedenle damla sulama sistemleri ile ilgili eğitim ve yayım çalışmalarına daha fazla önem verilmelidir. İşletmelerin bilgi eksikliği hissettiği konular budama, ilaçlama ve gübreleme konularındadır. Özellikle bu konularında yayım ve eğitim çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Çalışmanın temel bölümlerinden olan etki değerleme konusunda ise elde edilen sonuçlar şu şekilde özetlenebilir. Yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmelerde dekara brüt marj daha yüksek çıktığı bulunmuştur.. Zeytin sektörünün alt sektörü olan sofralık zeytin işletmelerinde, yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan işletmelerin dekara brüt marjı yenilikleri uygulamayan işlemelere göre daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Yağlık zeytin işletmelerinde ise, brüt marjlar yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan 38,56 TL, yeniliği ve araştırma sonucunu uygulamayan işletmelerde yaklaşık 165 TL olarak hesaplanmıştır. Her üç grup için yapılan Z değerleri yeniliği ve araştırma sonucunu uygulayan ve uygulamayan işletmelerde hesaplanmış ve sonuçlar istatistikî olarak (0,01 düzeyinde) anlamlı çıkmıştır. Sonuç olarak; araştırmacı, yayımcı ve çiftçi ilişkilerinin zayıf olduğu bu çalışma ile bir kez daha ortaya konulmuştur. Araştırmacıların yapmış oldukları araştırmanın çıktıları çiftçi ve yayımcıya zamanınd a ulaşmamaktadır. İzmir ve Manisa illerin de zeytin işletmelerine yönelik olan bu araştırmada çiftçilerin çoğunlukla araştırma ve kısmen de yayım faaliyetlerine katılımlarının sağlanamadığı tespit edilmiştir. Ancak bütün bu olumsuzluklara rağmen farklı kanallarla çiftçiye ulasan Ar-Ge sonuçlarının üretici geliri ve dolayısıyla refah seviyesinde olumlu etkileri olmuştur. 5.KAYNAKLAR Akay, Z., ve Ertem, G., 1990 Bayındır İlçesi Zeytincilik İşletmelerinin Ekonomik Yönden İncelenmesi Üzerinde Bir Araştırma. (Sonuç Raporu). Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Bornova, İzmir. Alfranca, O., Huffman, W.E., Impact of Institutions and Public Research on Private Agricultural Research, Agricultural Economics, 25(2-3) Anonim, Zeytin, Tarım ve Köy işleri Bakanlığı, Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü, Yayın No: 52, Ankara Armağan, G., İzmir İli Pamuk Üretiminde Yeniliklerin Üreticiler Arasında Yayılması ve Benimsenmes i Üzerine Bir Araştırma. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. ERKAL, Süleyman ve M. Emin Ergun Üretimin Yoğun Olduğu 6 İlde Yağlık Zeytin ve Zeytinyağının Üretim Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi ile Pazarlanması Üzerin e Araştırma. Ülkesel Tarım Ekonomisi Araştırmaları ve Eğitimi Projesi. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü. Yalova. FAO. Erişim tarihi, Mart, (2014) FAO. Erişim tarihi, Kasım, (2011) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Erişim tarihi, Kasım, (2011). İzmir Ticaret Borsası, (İTB) /11 Sezonu Ege Bölgesi Zeytin ve Zeytinyağı Rekolte Tahmini Heyet Raporu, İzmir Ticaret Borsası, İzmir. Kaçar, B., Katkat. V., Gübreler ve Gübreleme Teknigi. VİPAŞ A.Ş. Bursa. Miran, Bülent Temel İstatistik Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova. İzmir. Nakip, M., Anket Uygulamada Yöntemler, Olgun, A., Uygulanmakta Olan Destekleme Politikasının Türkiye de ve Özellikle Ege Bölgesinde Zeytin ve Zeytinyağı Ekonomisindeki Çeşitli Etkileri Üzerinde Bir Araştırma. (Doktora Tezi). Bornova. İzmir. Özen, Y., Zeytinde Budama, Zeytin Yetiştiriciliği Kursu (24-28 Nisan 1995). Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Yayın No: 61. Bornova. İzmir. Özışık, S., Öztürk, F., 2011, Türkiye de Zeytin ve Zeytinyağı Sektörünün Mukayeseli Analizi, Ulusal Zeytin Kongresi, s. 1-15, Akhisar(2011). 529

11 Özışık,S.,Öztürk, F., Yalçın, M., 2011, Türkiye'de Zeytincilik Sektöründe Uygulanan Desteklemeler, Korumaya Yönelik Politikalar Ve Sektöre Yansımaları, II. Zeytinyağı ve Sofralık Zeytin sempozyumu, Yaşar üniversitesi, 8-9 Aralık, 2011 İzmir. Özilbey, N., Zeytinde Sulama, Zeytin Yetiştiriciliği Kursu (24-28 Nisan 1995). Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Yayın No: 61. Bornova. İzmir. Özkaya, T., Türkiye de Tarımsal Yayımcıların Etkinliklerini Belirleyen Yönetimle İlgili Faktörler Üzerin e Bir Arastırma, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Borno va, İzmir. Özkaya, T., Tarımsal Yayım ve Haberleşme, (I. Basım). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Yayın No: 520, Bornova, İzmir. Öztürk, F. ve ark, 2009, Türkiye Zeytin, Zeytinyağı Ekonomisine Genel Bir Bakış, Gıda Teknolojileri Araştırma Dergisi, Cilt: 4, No: 2, s. Pastor M, Miguel Zeytinin Budanması, Pratik Zeytincilik El Kitabı. Uluslar arası Zeytinyağı Konseyi. Düzenleme: Türk Ziraat Mühendisleri Birliği Vakfı İşletmesi. Ankara. Tetik, H. Derya Sofralık Zeytin İşleme Teknikleri, Zeytincilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No: 53. Bornova. İzmir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Çeşitli Yıllar, Erişim tarihi, Kasım (2011) Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Çeşitli Yıllar, Erişim tarihi, Mart (2014) Uluslararası Zeytin Konseyi, (IOC) Erişim tarihi, Kasım (2011). 530