Davranışsal İktisat Perspektifinden Öğrencilerin Lüks Tüketim Alışkanlıkları Üzerine Bir İnceleme: Ege Üniversitesi Örneği

Transkript

1 V. Anadolu International Conference in Economics, May 11-13, 2017, Eskişehir, Turkey. Davranışsal İktisat Perspektifinden Öğrencilerin Lüks Tüketim Alışkanlıkları Üzerine Bir İnceleme: Ege Üniversitesi Örneği Hakan İNKE* Ayça Gizem BALLI** ÖZET Bir ekonomik sistem içerisindeki denge noktalarının belirlenmesinde en önemli aktörlerden biri tüketicilerdir. Tüketicilerin karar verme mekanizmalarını psikolojik ve sosyolojik olarak belirleyebilmek, gerek firma davranışlarının gerekse hükümet politikalarının doğru şekilde planlanmasına büyük yardımda bulunacaktır. Günümüzde iktisadi açıdan tüketici davranışları, neoklasik iktisat çerçevesinde modellenmektedir. Bu noktada tüketici davranışları hakkında en temel varsayım, tüketicilerin rasyonel davranmasıdır. Ancak, özellikle Nobel Ekonomi Ödülü sahibi psikolog Daniel Kahneman ın insan davranışları üzerine yaptığı çalışmalarda, insanların her zaman rasyonel hareket etmediği kanıtlanmıştır. Bu çalışmada, davranışsal iktisat perspektifinden Ege Üniversitesi öğrencilerinin lüks tüketim alışkanlıkları incelenmiştir. 250 öğrenci üzerinde uygulanan anket çalışması sonucunda, öğrencilerin cep telefonu ve bilgisayar malları üzerine tercih ve kullanım durumları belirlenmiş; neoklasik iktisadın iddia ettiği rasyonel davranış varsayımına aykırı sonuçlara ulaşılmıştır. Anket verileri SPSS programında incelenmiş ve veriler üzerinde yapılan ANOVA uygulamalarıyla gelir ile harcamalar arasındaki bağlantının anlamlı olup olmadığı test edilmiştir. Çalışmaya göre öğrenciler, Veblen in Sosyo-Psikolojik Modeli nde öngördüğü gibi, kendileri için bir sosyal statü belirleyicisi olabilecek cep telefonu alım tercihinde, kendi ve aile gelirlerinden bağımsız hareket ederken; kendi sosyal ortamlarında pek yanlarında taşımadıkları bilgisayar alım tercihlerinde ise, Marshall Harcama Modeli nin öngördüğü şekilde, gelirlerine bağımlı hareket etmektedirler. * : Ege Üniversitesi, İktisat Tezli Yüksek Lisans Öğrencisi, inke.hakan@gmail.com **: Ege Üniversitesi, İktisat Tezli Yüksek Lisans Öğrencisi, aycagizemballi@gmail.com

2 Anahtar Kelimeler: Davranışsal iktisat, tüketici davranışları, lüks tüketim, öğrenci, Ege Üniversitesi, anket ABSTRACT One of the most important actors in determining the equilibrium points in an economic system is the consumers. To be able to psychologically and sociologically determine the decision making mechanisms of the consumers will be of great help for the correct planning of the company's behavior and government policies. Today, consumer behavior in economics is based on neoclassical economics. At this point, the most basic assumption about consumer behavior is the rational behavior of consumers. However, in particular, studies conducted by the Nobel Prize-winning psychologist Daniel Kahneman on human behavior have proven that people do not always act rationally. In this study, luxury consumption habits of Ege University students were examined from the perspective of behavioral economics. As a result of the questionnaire survey conducted on 250 students, preference and usage status of students on mobile phone and computer goods were determined; the results were contrary to the hypothesis of "rational behavior" claimed by neoclassical economics. Survey data were analyzed in SPSS program and method of ANOVA on the data were used to test whether the link between income and expenditure was significant. According to the study, while students are independent on their own and family incomes, in the preference of mobile phone purchasing, which may be a social status determiner for them as Veblen predicted in the Socio-Psychological Model. They are dependent on their incomes, in their preferences for computers as the Marshall Spending Model predicts. Key Words: Behavioral economics, consumer behaviors, luxury consumption, student, Ege University, survey. 2

3 1. GİRİŞ Şirketler, üretim planlamalarını ve satış stratejilerini belirlerken birçok etmeni göz önünde bulundururlar. Bu etmenlerin bir kısmı, piyasa şartları ve şirketin ölçeğine göre yerel veya küresel ekonomik koşullarla doğrudan ilişkili olurken, bir kısmı ise yine ekonomik verilere bağlı olmakla beraber tüketicilerin üretilen mallara verdiği ve vereceği tahmin edilen reaksiyonlarla ilgilidir. Tüketici istek ve ihtiyaçlarının doğru bir şekilde ortaya konması ve hedef kitlenin belirlenmesi bu hedef kitleye yönelik olarak gerçekleştirilecek pazarlama faaliyetlerinin başarısında büyük rol oynamaktadır (Aracıoğlu ve Tatlıdil, 2009). Munnukka (2008) ve bu tarz konular üzerine yoğunlaşan birçok iktisatçı, çalışmalarında bir malın veya hizmetin fiyatının belirlenmesinde, serbest piyasa ekonomisindeki arz-talep dengesinin yanında tüketici davranışlarının da tahmin edilmesinin bir ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. Tüketicilerin kalite algısının yanında, tüketilen mallara biçtiği sosyal değer, malın fiyatının belirlenmesinde çok etkilidir. Neoklasik yaklaşımda, tüketici davranışları basit varsayımlar üzerinde tanımlanmaktadır. Ancak 1990 lı yılların sonlarında gündeme gelmeye başlayan davranışsal iktisat yaklaşımında iktisadi bireyin ve doğal olarak tüketicinin- serbest piyasa koşullarındaki rol tanımı değişmeye başlamıştır. Özellikle Kahneman ın bireylerin risk altında davranışlarını incelediği çalışmasıyla 2008 yılında Nobel Ekonomi Ödülü nü kazanması, neoklasik iktisadın tanımladığı tüketici kavramının tekrar tartışılmasına yol açmıştır. 3

4 Bu çalışmada, cep telefonu ve bilgisayar kullanımı özelinde, üniversite öğrencilerinin lüks tüketim davranışları incelenmiştir. Bu amaç doğrultusunda ilk olarak tüketici kavramı üzerinde durulmuş ve tüketici davranış modellerine kısaca değinilmiştir. Sonraki bölümde ise üniversite öğrencilerinin gelir ve harcama bilgilerine dair Ege Üniversitesi öğrencileri üzerinde uygulanan anket sonuçları analiz edilmiş ve sonuçlar hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur. Anket sonuçlarına göre, Ege Üniversitesi ndeki öğrencilerin, bilgisayar alım tercihlerinde, neoklasik iktisadın da öngördüğü gibi aile gelirlerine bağımlı hareket ettiği, ancak cep telefonu alım tercihlerinde, neoklasik öğretinin aksine, aile gelirlerinden bağımsız hareket ettiği belirlenmiştir. Bu durum, tüketici davranış modellerinden biri olan, Veblen in Sosyo-Psikolojik Modeli kapsamında açıklanmıştır. 2. KLASİK ÖĞRETİDE ve DAVRANIŞSAL İKTİSATTA TÜKETİCİ KAVRAMI 2.1. Rasyonel Birey Olarak Tüketici (Klasik İktisat) Tüketici, en kaba haliyle, talep ettiği mal ve hizmetleri bir bedel karşılığında satın alan gerçek veya tüzel kişidir. Ekonomi sistemlerinde tüketici, sistemin aktif unsurlarından biridir. Tüketicinin talep ettiği mal ve hizmetleri arz eden üreticiler yani şirketler, pazarlama stratejilerini oluştururken tüketici davranışlarını göz önünde bulundurmak zorundadır. Tüketici davranışlarının doğru bir şekilde tahminlenebilmesi, iktisadi politika yapıcıların faaliyetlerinde ve iktisadi teorilerin oluşturulup test edilmesinde de büyük önem taşımaktadır. Fakat tüketici davranışlarını öngörülebilir kılmak, kolay bir faaliyet değildir. Tüketici davranışlarındaki belirsizliği aşmak adına, neoklasik iktisat teorilerinde bu davranışlar belirli varsayımlara dayandırılmıştır. Bu temel varsayımlar şu şekildedir: Birey, mallar, piyasalar ve diğer ekonomik konularda tam bilgiye sahiptir. Bireyler, ekonomik seçimlerini faydalarını maksimize edecek şekilde kullanırlar. Bir topluluk içerisindeki tüm bireyler eşit ve özgürdür (Candan ve Hanedan, 2005). 4

5 Bu varsayımlar, iktisadi teoriler belirlenirken matematiği bir araç olarak kullanmada çok yardımcı olmaktadır. İnsanın sosyal değişimlerinin göz ardı edilmesiyle hazırlanan modellerle birçok iktisadi olay açıklanmaktadır. Ancak bu durum, iktisadi teorilerin gerçek hayattaki pratiklerinden uzaklaşmasına sebep olmaktadır Sosyal Bir Birey Olarak Tüketici (Davranışsal İktisat) Matematik dilinin iktisat biliminin konu edindiği problemler açıklamakta sürekli olarak kullanılması, iktisadın kurumsal ve tarihsel yönünün ihmal edilmesine yol açmıştır. Bu nedenle iktisat, gerçekle bağdaşmayan varsayımlara dayalı teorilerle açıklanan bir bilim haline gelmeye başlamıştır (Durusoy, 2008). Ancak iktisat sosyal bir bilimdir ve literatürdeki diğer sosyal bilimlerle ilişkisini korumaya devam etmelidir. Bu gerçek doğrultusunda, daraltıcı varsayımlar altında modellenen neoklasik paradigma içerisindeki tüketici davranışları da, psikoloji ve sosyoloji gibi bilimlerin yöntemleri kullanılarak tekrar tanımlanmalıdır li yıllardan itibaren, birey davranışları psikoloji bilimi ışığında yorumlanmaya başlamıştır. Bu bilimin ilerlemesiyle, iktisadi davranışlar da, psikolojinin yöntemlerinden yararlanılarak tekrar yorumlanmış ve rasyonel birey tanımının dışında gözlemlenen eylemlere farklı bilimsel açıklamalar getirilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda klasik iktisadın tanımladığı tüketici davranış modelleri de şekil değiştirmeye başlamıştır. Bu değişim, klasik iktisadın temelini oluşturan fayda maksimizasyonu ve denge koşullarının tamamen terk edilmesiyle değil, birey davranışları tanımlanırken psikolojinin de dikkate alınması biçiminde gerçekleşmiştir (Camerer ve Loewenstein, 2004). Psikolojinin iktisatla iç içe geçmesiyle birlikte birçok iktisadi teori yeniden test edilmiş ve psikolojinin etkisiyle yeniden yorumlanmıştır: 5

6 Von Neumann ve Morganstern tarafından 1944 yılında ortaya atılan beklenen fayda teorisi, Allais ve Ellsberg in ortaya attığı paradoksla çürütülmüş ve tüketicilerin iktisadi tercihlerini yaparken seçeneklere farklı karar ağırlığı verdikleri ortaya çıkmıştır. Buna göre tüketiciler, düşük olasılıklara daha büyük ağırlık vermektedirler (Eser ve Toigonbeva, 2011). Klasik iktisat teorilerinde tüketicinin kararını belirleyen en önemli iki değişken, refah ve fiyattır. Ancak 1980 yılında yaptığı çalışmayla Richard Thaler, sahiplik etkisini de tüketici kararlarını etkileyen fonksiyona dahil etmiştir. Daha sonra yapılan deneylerde de, bireylerin, sahip oldukları mallara özel anlamlar yüklediği ve bu malların zamanla sahipleri için daha değerli hale geldiği ispatlanmıştır. Bu durum, tüketicilerin yeni bir ürün alırken karar verme motivasyonlarını etkileyen önemli bir faktördür. Klasik iktisadi sistemde, ekonomik denge noktaları arz ve talebin kesiştiği noktalarda oluşmaktadır. Ancak Nobel Ekonomi Ödülü sahibi matematikçi Nash, ortaya attığı oyun teorisi ile çok aktörlü bir ekonomik sistemde denge noktalarının alınan stratejik kararlar sonucunda farklı noktalarda oluşabileceğini ispatlamıştır. Yine aynı çalışma, aktörlerin aynı durumla birden çok karşılaşması sonucunda kararlarını öğrenme yoluyla geliştirdiğini ve farklı davranışlar sergileyebildiğini göstermiştir. Nash in oyun teorisine ek olarak, Enrst Fehr ve Klaus M. Schmidt 1999 yılında yaptıkları çalışmada, sistemdeki aktörlerin faydasının diğer aktörlerin ödeme yapmasına bağlı olduğu durumda, klasik öğretinin aksine, bireylerin yalnızca kendi faydalarını maksimize etmeye çalışmadıkları, sosyal faydayı arttırmak için fedakarlık yapabildikleri ortaya çıkmıştır. Klasik öğretinin bireye yüklediği tanımlara eleştiri olarak yapılan bu çalışmalardan en ünlüsü aslında bir psikolog olan Kahneman tarafından yapılmış ve bireylerin risk ve belirsizlik altında 6

7 verdikleri kararlarda rasyonel davranmadıkları sonucuna ulaşılmıştır. Bu çalışmalardan yola çıkarak psikolojik etkileri de tüketici davranışları incelemesinin içine katan davranışsal iktisatta tüketici davranışları şu şekilde sıralanabilmektedir: Fayda maksimizasyonu yerine referans bağımlı tercihler yapmaktadır. Tüketicinin fayda maksimizasyonu sübjektif toplamlara değil, net olarak hesaplanamayan olasılık değerlerine bağlıdır. Yalnızca bireysel çıkarlarını değil, sosyal faydayı da göz önünde bulundurarak hareket etmektedirler. Denge noktaları belirlenirken, aynı durum karşısında sürekli öğrenme yeteneğine sahiptirler (Eser ve Toigonbeva, 2011). 3. TÜKETİCİ DAVRANIŞ MODELLERİ 3.1 Marshall Ekonomik Modeli Bu model, ekonomik kararlar alınırken bütçeyi merkeze koymaktadır. Satın alma kararları, rasyonel hesaplamalara ve doğrudan gelire bağlıdır(tozlu, 2002). Hirsh (1993), modeli açıklarken, tüketicilerin satın alma kararlarını bilinçli ve akılcı hesaplamalar sonucu aldığını savunmaktadır. Aynı zamanda Çubukçu ya(2009) göre bu model aşağıdaki varsayımları doğurmuştur: Fiyat düştükçe malın satışları artar. İkame malın fiyatı arttıkça, ikame edilen malın satışı artar Freud un Psikanaliz Modeli Bu modele göre, tüketici davranışlarında temel değişken bireyin bilinçaltıdır. Bilinçaltını oluşturan faktörler ise bireyden bağımsız olarak aile yapısı, bireyin çevreyle olan sosyokültürel ilişkileri ve kendi farkında olmadan bilinçaltına gönderilen mesajlardır. Freud a göre bilinçaltındaki etkileşimler elbet bir gün ve bir şekilde kişinin davranışlarına yansıyacaktır. 7

8 Bütün bunların ışığında bu model, tüketici davranışları tahminlenirken asıl önemli etkenin bireylerin bilinçaltına ulaşmak olduğunu savunmaktadır Pavlov un Öğrenme Modeli Pavlov un meşhur köpek örneğinden yola çıkan Watson, insanların da koşullu öğrenme refleksine sahip olduklarını öne sürmüş ve bunun bir pazarlama stratejisi olarak kullanılabileceğini savunmuştur. Watson a göre, insanlar da bir koşul altında öğrendikleri bir olguyu, aynı koşul sağlanmasa da tekrarlayabilmektedir. Bu modelin pratikte esas aldığı pazarlama stratejisi şu şekilde işlemektedir: Örneğin, bir tüketici evinde komedi programı izlemekte ve buna bağlı olarak mutluluk hormonunda bir artış söz konusu olmaktadır. Eğer bir ürün, sürekli olarak bu komedi programının reklam aralarında gösterilirse, koşullu öğrenme gereği, bu ürün insan bünyesi üzerinde mutluluk hormonu arttıran bir etki yaratmaya başlayacaktır. Şüphesiz bu durum şirket açısından satışları ve kârlılığı arttıracaktır. İslamoğlu(2000) a göre bu modelin eksik yönü, bilinçaltı, kişiler arası etkileşim ve ilgi gibi önemli değişkenleri göz önünde bulundurmamasıdır. Modelin temelinde tüketiciye, tüketime yönelik uyarılar verme ve satın alma duygusunu empoze etme düşüncesi vardır(gerlevik, 2012) Veblen in Sosyo-Psikolojik Modeli Veblen e göre insanın gereksinmeleri ve davranışı büyük ölçüde üyesi olmayı arzuladığı grup ile üyesi bulunduğu grup tarafından belirlenmektedir(kotler,1984). Yine Kotler aynı çalışmasında, insanların göze batmaktan çok içinde bulunduğu koşulun gerekliliklerini yerine getirme eğiliminde olduğundan bahsetmiştir. 8

9 Veblen in sosyo-psikolojik modelinde tüketicilerin satın alma davranışlarını yönlendiren kültür alt kültür, sosyal sınıf, danışma grubu ve aile etkisinin önemli bir yeri vardır. Sayılan faktörler toplumsal etkinin türlü halkalarını oluştururlar ve tüketiciyi etkileyebilme önceliğine göre aile, yüzyüze gruplar, danışma grubu, sosyal grup, alt kültür ve kültür olarak sıralanırlar(papatya, 2005). Bu çalışmada özellikle incelenen öğrenci sınıfının davranışları ve lüks tüketim eğiliminde gelir-davranış ilişkisi, Veblen in sosyo-psikolojik modelinin güzel bir örneğini oluşturmaktadır. Bu nedenle ilerleyen bölümlerde Veblen in düşüncelerine tekrar atıfta bulunulmuştur Howard ve Sheth Modeli Genel hatlarıyla dört ögeden oluşan bu modelde Howard ve Sheth(1969), tüketici davranışlarını etkileyen ögeleri marka, ürün, kalite ve fiyat gibi uyarıcılar (girdi değişkenleri), dikkat, algı, uyum ve satın alma (çıktı değişkenleri), varsayılan ögeler ve son olarak satın almanın önemi, sosyo-kültürel etkiler, finansal durum (dış değişkenler) olarak sıralamaktadır. Bunları dört ana başlıkta topladıkları çalışmalarında, insanların tüketim davranışlarında aynı anda birden çok değişkenin etkisi altında kaldığından ve son kararı bu değişkenlere bağlı olarak verdiklerinden bahsetmektedir Engel-Kollat-Blackwell (EKB) Modeli Bu modelde girdi ve çıktılar, tüketiciyi etkileyen uyaranlar ve davranış tarafından oluşturulmaktadır. Modele göre uyaranlar, tüketiciyi etkileyen faktörler girdi olarak fonksiyonda bulunmakta, bu girdiler bellek ve düşünmenin yer aldığı merkezi kontrol ünitesinde bilgi, tecrübe ve inanç gibi faktörlerin etkisi altında algılanmakta ve karşılaştırılmaktadır. Bu işlemler sonucunda tüketici, daha iyi bir alternatif bulamadığı 9

10 noktada davranışını gerçekleştirmektedir. Çubukçu(2009) ya göre modelin esas noktası, uyaranların, tüketicide fayda doğuracak ya da ihtiyacı tatmin edecek düzeyde olması halinde işlem göreceği, aksi durumda ise tüketici tarafında bir karşılık bulamayacağıdır. 4. UYGULAMA 4.1. Araştırmanın Yöntemi Çalışmanın evrenini Ege Üniversitesi oluşturmaktadır. YÖK ün 2015 verilerine göre Ege Üniversitesi bünyesinde öğrenci bulunmaktadır. Kabul edilebilir %10 hata payı için gerekli örneklem büyüklüğü 194 olarak belirlenmiştir. Bu doğrultuda 121 öğrenciye yüz yüze, 129 öğrenciye internet üzerinden olmak üzere toplam 250 öğrenciye bir anket uygulaması yapılmıştır. Anket soruları 4 ayrı bölüm olarak oluşturulmuştur. İlk bölümde ankete katılan öğrencilere demografik özelliklerine yönelik sorular sorulmakta ve gerekli gruplandırmaların yapılabilmesi için anne ve baba meslekleri öğrenilmektedir. İkinci bölüm, öğrencilerin ve öğrencilerin ailerinin aylık ortalama gelir bilgilerini öğrenmeye yönelik sorulardan oluşturulmuştur. Ayrıca öğrencilerin gelirlerini oluşturan etmenlerin neler olduğunu tam olarak anlayabilmek için, öğrencilerin bir işte çalışıp çalışmadıkları veya herhangi bir burs/kredi imkanından yararlanıp yararlanmadıkları öğrenilmiştir. Anketin üçüncü bölümünü öğrencilerin genel tüketim bilgilerine yönelik sorular oluşturmaktadır. Her öğrencinin mutlak ihtiyacı olan barınma ihtiyacı ve beslenme alışkanlıkları hakkında sorular anketin bu bölümünde yer almaktadır. 10

11 Lüks tüketim tercihleri üzerine olan dördüncü bölümdeki sorular, öğrencilerin cep telefonu ve bilgisayar kullanımı özelinde, lüks tüketim tercihlerini belirlemek için hazırlanmıştır. Bu bölümde ayrıca öğrencilerin sigara ve alkol tüketimlerini belirlemeye yönelik sorular da yer almaktadır. Çalışmada elde edilen veriler, SPSS programında analiz edilmiştir. Öğrencilerin gelir farklılıklarıyla cep telefonu ve bilgisayar kullanım tercihleri arasındaki anlamlı varyans farklılıkları, ANOVA uygulamasıyla test edilmiştir Bulgular ve Verilerin Yorumlanması Demografik Bilgiler Ankete yaş aralığında (ortalama:21,75; standart sapma:1,91), 31 farklı bölümden 250 öğrenci katılmıştır. Katılan öğrencilerin %41 ını (101) erkek, %59 unu (149) kadın öğrenciler oluşturmuştur. Ankete en fazla katılım 58 öğrenci ile iktisat bölümünden olurken en düşük katılım 1 öğrenci ile Klasik Arkeoloji bölümünden olmuştur. Katılan 246 öğrenci lisans, 4 öğrenci yüksek lisans öğrencisidir. Ankete katılan 40 öğrenci ailesiyle beraber, 91 öğrenci ailesinden ayrı evde yaşamaktadır. 119 öğrenci ise yurtta kalmaktadır Öğrenci Ailelerinin Ortalama Aylık Gelir Bilgileri Ankete katılan öğrencilerin ailelerinin gelir durumlarını sınıflandırabilmek için öğrencilere 5(beş) şıklı bir soru sorulmuştur ve verilen cevaplara göre sınıflandırma tamamlanmıştır. Gruplar, aylık 2000 TL den az kazananlar, 2000 TL TL arası kazananlar, 4500 TL TL arası kazananlar, 7000 TL TL arası kazananlar ve TL den fazla kazananlar olarak belirlenmiştir. Ankete katılan ailelerin ortalama aylık geliri 4092 TL olarak hesaplanmıştır. 11

12 Gini katsayısı, belirli bir toplulukta yaşayan insanların sahip olduğu toplam sermayenin, sermayeyi oluşturan gruplara ne derece eşit dağıldığını gösteren, 0 ile 1 arasında bir sayıdır. Gini katsayısının 0 olması olabilecek en adil dağılımı, 1 olması ise olabilecek en dengesiz dağılımı ifade etmektedir. Ankete katılan ailelerin verilerine göre hesaplanan Gini katsayısı, 0,28 dir. TUİK 2015 raporunda Türkiye Gini katsayısı 0,38 olarak belirtilmiştir. 28 Aralık 2015 tarihli Türk-İş haber bültenine göre, Türkiye de 4 kişilik bir aile için açlık sınırı 1385 TL, yoksulluk sınırı ise 4512 TL olarak belirlenmiştir. Ve TUİK raporlarına göre Türkiye de açlık oranı %15,1, yoksulluk oranı ise %29,4 tür. Ankete katılan öğrencilerin ailelerin gelir gruplarında, aylık geliri 2000 TL den az olan aileleri açlık sınırının altında, 2000 TL den az veya TL arası geliri olan aileleri de yoksulluk sınırı altında kabul ederek yapılan değerlendirmede, ankete katılan aileler özelinde açlık oranı %12, yoksulluk oranı ise %71,2 olarak hesaplanmıştır. Ankete katılan öğrencilerin %59 unun (148 aile) ailesinin aylık geliri, 2000 TL-4500 TL arasındadır. %19 u (48 aile) ise aylık 4500 TL TL aralığında gelire sahiptir. Ailelerin %12 sinin (30 aile) aylık geliri 2000 TL nin altındayken %5 i (13 kişi) 7000 TL TL arasında gelire sahiptir. Anketin en yüksek gelir grubunu temsil eden aileler ise ankete katılan toplam öğrenci ailelerinin %4 ünü (11 kişi) oluşturmaktadır. Şekil 4.1: Öğrenci Ailelerinin Aylık Gelirleri 12

13 Öğrencilerin Aylık Gelir Bilgileri Ankete katılan öğrencilerin aylık gelirlerini oluşturan kalemler farklılık göstermektedir. Ailelerinden aldıkları harçlığa ek olarak bazı öğrenciler devlet burs imkanından veya geri ödemeli kredi seçeneğinden yararlanmaktadır. Ayrıca ek gelir için ayrı bir işte çalışan öğrenciler de söz konusudur. Ankette, öğrenci gelirleri de tıpkı aile gelirlerinde olduğu gibi farklı gruplara bölünmüş ve 7(yedi) farklı grup oluşturulmuştur. Bu gruplar sırasıyla, 400 TL den az geliri olanlar, 400 TL- 750 TL arasında geliri olanlar, 750TL TL arasında geliri olanlar, 1250 TL TL arasında geliri olanlar, 1600 TL TL TL arasında geliri olanlar, 2000 TL TL arasında geliri olanlar ve 3000 TL den fazla geliri olanlar şeklindedir. Öğrencilerin cevapları göstermektedir ki; en fazla öğrenci 750 TL TL arasında gelire sahiptir. Bu grupta 98 öğrenci bulunmaktadır. En az öğrenci ise en yüksek gelir grubunu gösteren 3000 TL den fazla geliri olan öğrenci grubunda bulunmaktadır, bu gruptan ankete katılan öğrenci sayısı 5 tir. 400 TL- 750 TL gelir aralığında 56, 1250 TL TL gelir aralığında 54, 1600 TL TL gelir aralığında 16, 2000 TL TL gelir aralığında 7 13

14 öğrenci bulunmaktadır. En düşük gelir grubunu gösteren 400 TL den az gelir grubunda bulunan öğrenci sayısı ise 17 dir. Bütün öğrencilerin ortalama aylık geliri ise 1161,2 TL olarak hesaplanmıştır. Şekil 4.1: Öğrencilerin Ortalama Aylık Gelir Grafiği TL [YÜZDE] TL [YÜZDE] TL [YÜZDE] >3000 TL [YÜZDE] <400 TL [YÜZDE] TL [YÜZDE] TL [YÜZDE] Öğrencilerin, ailelerinin yaşadığı şehirde okuyup okumamaları, aylık gelirlerinin miktarının değişimde önemli bir etkendir. Ailelerin, şehir dışında okuyan çocukları için daha fazla bütçe ayırdıkları genel bir kanıdır. Anket sonuçları da, bu kanıyı doğrular nitelikte olmuştur. En düşük gelir grubuna dahil olan 17 öğrenciden 12 si, ailesinin yanında kalmaktadır. Geliri 400 TL den düşük olan diğer 5 öğrenci ise yurtta kalmaktadır. 400 TL den az geliri olan öğrencilerin oluşturduğu grubun bir üst grubunu oluşturan 400 TL- 750 TL arası geliri olan toplam 56 öğrencinin 18 i ailesiyle beraber yaşıyorken, 29 öğrenci yurtta kalmaktadır. Bu grup içerisinde geriye kalan yalnızca 9 öğrenci evde yaşamaktadır. Toplamda 40 öğrenci 14

15 ailesiyle beraber yaşarken, 91 öğrenci ailesinden ayrı bir evde yaşamakta, 119 öğrenci ise yurtta kalmaktadır. Yapılan ANOVA uygulaması, öğrencilerin kaldıkları yer ile aylık gelirleri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu göstermiştir. Ailesiyle beraber yaşayan öğrenciler ortalama 677 TL gelire sahipken, yurtta kalan öğrencilerde bu değer 1067 TL dır. Ayrı evde yaşayan öğrencilerin ortalama aylık geliri ise 1451 TL dır. Aile gelirleri ve öğrenci gelirleri arasında da anlamlı bir ilişki mevcuttur. Fakat öğrenci gelirlerinin farklı kalemlerden oluşması nedeniyle bu ilişki direkt olarak öğrencilerin aylık gelirlerinin aile gelirlerine bağlı değişimi şeklinde incelenememektedir. Bu çalışmada daha sağlıklı bir analizin yapılabilmesi için burs ve kredi alan öğrenciler tek tek belirlenmiş ve aldıkları burs veya kredi miktarları aylık gelirlerinden çıkartılarak bahsedilen iki değişken arasında bir ilişki kurulmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak, burs ve kredi miktarının aylık gelirden çıkartıldığı durumda öğrenci geliri ve aile geliri arasındaki korelasyon değeri 0,51 olarak bulunurken, burs ve kredi miktarları dikkate alınmadan yapılan analizde ise bu değer 0,42 olarak hesaplanmıştır. Aile gelirleri ve öğrenci geliri arasında yapılan ANOVA uygulamasının sonuçları Tablo 4.1 ve Tablo 4.2 de gösterilmiştir. Tablo 4.1: Aile Geliri ve Öğrenci Geliri Arasında ANOVA Uygulaması(Burs ve kredi miktarları dikkate alınmadan) SUMMARY Groups Count Sum Average Variance <2000 TL , , TL TL , , TL TL , , TL TL ,7 > TL ,

16 ANOVA Source of Variation SS df MS F P-value F crit Between Groups , ,66x , Within Groups Total 1,03x Tablo 4.2. Aile Geliri ve Öğrenci Geliri Arasında ANOVA Uygulaması(Burs ve kredi miktarları dikkate alındıktan sonra) SUMMARY Groups Count Sum Average Variance <2000 TL , , TL TL , , TL TL , , TL TL > TL ANOVA Source of Variation SS df MS F P-value F crit Between Groups , ,54x , Within Groups ,7 Total 1,15x Bu tablolar oluşturulurken daha sağlıklı bir analiz yapılabilmesi açısından, ailesinin yanında kalan 40 öğrenci göz ardı edilmiştir. Anket verilerine göre aile geliri arttıkça öğrenci gelirinde de anlamlı bir artış söz konusu olmaktadır. Burs ve kredi olanaklarından faydalanan öğrencilerden, aldıkları miktar aylık gelirlerinden çıkartıldığında aile aylık geliri

17 TL nin üzerinde olan öğrencilere kadar olan grubun altında kalan her grupta, 200 TL lık bir azalma görülmektedir. Burs ve kredi seçeneğinin etkilenmediği tek grup, en yüksek gelir grubu olan TL ve üzeri gelir kazanan ailelerin grubudur. Bu durum, aylık geliri TL nin üzerinde olan aileler hariç, diğer bütün aile grupları burs veya kredi seçeneklerinden yararlandığını göstermektedir Gelir- Harcama İlişkileri ve Anlamlılık Testleri Anket uygulamasında öğrencilerin harcamaları, genel harcamalar, sigara/alkol harcamaları ve cep telefonu/bilgisayar harcamaları olarak gruplandırılmıştır. Genel harcamalar kısmı ise öğrencilerin temel ihtiyaçları olan barınma ve beslenme harcamaları olarak belirlenmiştir. İlk olarak öğrencilerin genel harcamaları ile ortalama aylık gelirleri arasındaki ilişki analiz edilmiş ve aralarında istatiksel bir anlamlılık görülmüştür. Yapılan ANOVA uygulamasının sonuçları şu şekildedir: Tablo 4.3: Aylık Öğrenci Geliri ile Öğrencilerin Genel Harcamaları Arasında ANOVA Uygulaması SUMMARY Groups Count Sum Average Variance 400 TL- 750 TL , , TL TL , , TL TL , , TL TL , , TL TL , ,3 ANOVA Source of Variation SS df MS F P-value F crit Between Groups , , , ,4168 Within Groups , ,72 17

18 Total , Bu analiz yapılırken, daha sağlıklı bir ilişki kurulabilmesi için 400 TL den az gelir grubuna giren öğrenciler ve 3000 TL den yüksek gelir grubuna giren öğrenciler göz ardı edilmiştir. Tabloda, 400 TL- 750 TL arası geliri olan öğrencilerin genel harcamaları toplamı ortalama 419,76 TL iken, tablodaki en yüksek gelir grubunu oluşturan 2000 TL TL arası aylık gelire sahip öğrencilerin genel harcamaları ortalaması 1414,54 TL dir. Anketteki diğer harcama kalemini oluşturan alkol ve sigara harcamalarının da öğrenci geliriyle anlamlı bir ilişki içerisinde olduğu görülmüştür. ANOVA uygulaması sonucunda p değeri 0,05 ten küçük bulunmuş ve alkol/sigara harcamalarının da öğrenci geliriyle doğru orantılı olarak arttığı tespit edilmiştir. Tablo 4.4: Öğrenci Geliri ve Sigara/Alkol Harcamaları Arasında ANOVA Uygulaması SUMMARY Groups Count Sum Average Variance 400 TL- 750 TL , , TL TL , , TL TL , , TL TL , , TL TL , ,1 ANOVA Source of Variation SS df MS F P-value F crit Between Groups , , ,44x10-7 2, Within Groups ,59 Total

19 Öğrencilerin telefon ve bilgisayar harcamaları, daha çok aile geliriyle ilişkili olduğu için, gerekli analizler öğrencilerin kullandıkları telefon ve bilgisayarların fiyatları ile aile gelirleri arasında uygulanmıştır. İlk olarak, aile gelirleri ile öğrencilerin kullandıkları telefon fiyatları arasındaki ilişki incelenmiş, p değeri 0,83 olarak bulunmuştur. P değerinin 0,05 değerinden yüksek olması nedeniyle, aile gelirleri ve telefon fiyatları arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığı belirlenmiştir. Bu iki değişken arasındaki ANOVA uygulaması Tablo 4.5 te gösterilmiştir. Tablo 4.5: Aile Gelirleri ve Öğrencilerin Kullandıkları Telefonların Fiyatları Arasındaki İlişkiyi Gösteren ANOVA Uygulaması SUMMARY Groups Count Sum Average Variance <2000 TL , , TL TL , TL TL , , TL TL , ,1 ANOVA Source of Variation SS df MS F P-value F crit Between Groups ,3 0, , , Within Groups 1,02E ,5 Total 1,03E Tabloda, daha sağlıklı bir analiz yapabilmek amacıyla en yüksek gelir grubuna dahil öğrencilerin verileri göz ardı edilmiştir. Her ne kadar gelir grubu arttıkça, telefon için ödenen ortalama miktarlarda artış olduğu görülse de ANOVA uygulaması sonucunda bu artışın rastsal bir artış olduğu, bu iki değişken arasında anlamlı bir ilişki kurulamadığı görülmektedir. 19

20 Öğrencilerin telefon tercihlerinde ailelerinin gelirinin etkisinin olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Benzer uygulama aile gelirleri ile öğrencilerin bilgisayar tercihleri arasında yapıldığında ise sonucun farklı olduğu görülmektedir. ANOVA uygulaması sonucu p değeri 0,010 bulunmuş ve bu iki değişken arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmüştür. Tablo 4.6: Aile Gelirleri ve Bilgisayar Fiyatları Arasındaki ANOVA Uygulaması SUMMARY Groups Count Sum Average Variance <2000 TL , TL TL , , TL TL , TL TL , ANOVA Source of Variation SS df MS F P-value F crit Between Groups , , , Within Groups 1,45x ,6 Total 1,52x Öğrencilerin en sık kullandığı iki lüks tüketim malı olan cep telefonu ve bilgisayar kullanımı arasındaki bu farklılığın sebebi, Veblen in Psikanaliz Modeli doğrultusunda yorumlanmıştır. Bu modele göre tüketiciler tercihlerini içlerinde bulundukları sosyal sınıfta göze batmamak amacıyla şekillendirmektedir. Yine tüketicilerin amaçladıkları bir başka hedef, kendilerini, kendilerinden aşağıda gördükleri sosyal sınıflardan ayırmak ve tercih ettikleri tüketim mallarını bu şekilde belirlemektir. Günümüzde kullanım koşullarını göz önünde 20

21 bulundurduğumuzda cep telefonlarının, bilgisayarlara göre daha göz önünde olan aletler olduğu şüphesizdir. Bu doğrultuda öğrenciler, cep telefonu tercihlerinde, sosyal statülerini belli etmek amacıyla gelirden bağımsız tercih yapmakta, aynı durum bilgisayar tercihinde görülmemektedir. 5. SONUÇ İktisat teorileri oluşturulurken, matematiği bir araç olarak daha etkin kullanmak için tüketici davranışı gibi aslında çok kompleks yapıya sahip olan bir konu basit varsayımlara indirgenmiştir. Bireyin rasyonel davrandığı varsayımından yola çıkarak oluşturulan birçok teori, bireylerin davranışlarını açıklamada yetersiz kalmaktadır. Nitekim klasik iktisat öğretilerinden bağımsız olarak yapılan pek çok deneyde, birey davranışlarının teoride beklenenden çok farklı olduğunu gösteren sonuçlar elde edilmiştir. İktisat bu eksikliği, psikoloji ve sosyoloji gibi bilimlerden yardım alarak gidermeye çalışmalıdır. Psikoloji biliminin yöntemlerini kullanarak yapacağı açıklamalarla iktisat, sosyal bir bilim olma özelliğini de devam ettirebilecektir. Bu çalışma, literatürdeki diğer deney ve gözlem çalışmalarının paralelinde, Ege Üniversitesi nde eğitim görmekte olan öğrencilerin lüks tüketim davranışlarının, fiyat ve refah düzeyinden farklı birçok faktörden etkilenebileceğini göstermiştir. Çalışmaya göre, öğrenciler, harcamalarını planlarken Marshall Ekonomik Modeli nde bahsedildiği gibi gelirlerini göz önünde bulundurmakta ve rasyonel davranmaktadır. Beslenme ve barınma gibi temel harcamalar ile öğrenci gelirleri arasında sıkı bir ilişki söz konusudur. Fakat bu durum cep telefonu kullanım alışkanlıklarında görülememektedir. Bu durum akla Veblen in Sosyo- Psikolojik Modeli nde bahsettiği sosyal statü kavramını getirmektedir. Bilinmektedir ki cep telefonları sürekli göz önünde kullanılan ürünler olmakla beraber, öğrenciler için bir statü göstergesi olarak algılanabilmektedir. Öğrenciler de bu düşünceden yola çıkarak hem kendi 21

22 statülerini belli etmek hem de sınıfın geri kalan üyelerine uyum sağlayabilmek arzusuyla cep telefonu tercihlerinde gelir durumlarından bağımsız hareket etmektedir. Nitekim günümüzde piyasa değeri olarak cep telefonuna yakın ve yine öğrencilerin hemen hepsinin kullandığı bir diğer ürün olan bilgisayar tercihi konusunda öğrencilerin gelirlerine bağlı davranması, bu düşünceyi destekler niteliktedir. Bilgisayarların genelde ev içerisinde ve fazla göz önünde bulunmayan aletler olması, öğrencilerin bu ürüne yükledikleri anlamı sınırlandırmaktadır. Bu noktada, iktisat bilimi, bireylerin davranışlarını formüle ederken, standart klasik öğretinin yararlandığı varsayımların dışına çıkıp, daha belirsiz ihtimalleri de kapsayan olasılık fonksiyonlarını kullanmalıdır. KAYNAKÇA Aracıoğlu, B. ve Tatlıdil, R. (2009) Tüketicilerin Satın Alım Davranışında Çevre Bilincinin Etkileri Ege Akademik Bakış Dergisi, 9(2): Camerer, C. F. ve G. Loewenstein (2004) Behavioral Economics: Past, Present, Future Editors: Colin F. Camerer, George Loewenstein ve Matthew Rabin, Advances in Behavioral Economics, New York: Princeton University Pres. Candan, E. ve Hanedar A. Ö. (2005) İktisat neden kapalı bir kutudur? Hakim İktisadın Değer Yargısı- Sınama İlişkisi Gazi Üniversitesi Ekonomik Yaklaşım Dergisi Kongreler Dizisi, Ekim, Ankara. Çınar, R. ve Çubukçu, İ.(2009) Tüketim Toplumunun Şekillenmesi ve Tüketici Davranışları Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1): Durusoy, S. (2008) İktisat Biliminin Yeri ve Yöntemi Neden Sorgulanıyor? Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 5(1), Fehr, E. ve K. M. Schmidt (1999) A Theory of Fairness, Competition and Cooperation Quarterly Journal of Economics, 114(3),

23 Gerlevik, D. (2012) İnternet Üzerinden Alışverişin Tüketici Davranışı Üzerindeki Etkisi Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. İslamoğlu, H. (2000) Pazarlama Yönetimi, İstanbul: Beta Yayınları. Kahneman, D. (2003) Maps of Bounded Rationality: Psychology for Behavioral Economics, The American Economic Review, 93(5), Kahneman, D. ve A. Twersky (1979) Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk Econometrica 47(2), Kotler, P. (1984) Marketing Management: Analysis, Planning and Control [Elektronik Sürüm], Prentice Hall International Editions. Nash, J. (1951) Non-Cooperative Games The Annals of Mathematics, Second Series, 54 (2), Papatya, N. (2005) Tüketici Davranışlarıyla İlgili Motivasyon Modelleri Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(1): Simon, H. (1955) A Behavioral Model of Rational Choice, Quarterly Journal of Economics, 69(1), Thaler, R. H. (1980) Toward a Positive Theory of Consumer Choice Journal of Economic Behavior and Organization, 1(1), Tomer, J. F. (2007) What is Behavioral Economics? The Journal of SocioEconomics, 36(3), Tozlu, A., Güneş, O., Çebi, G. ve Demirkaya Y. (2002) Tüketici Davranışlarını Etkileyen Faktörler 19 Mayıs Üniversitesi Amasya Meslek Yüksek Okulu, İktisadi ve İdari Bilimler Pazarlama Programı, Amasya. 23

24 24