Kırsal Kalkınmada Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri Daha Etkin Rol Alabilir mi? Başarılı Bir Kooperatif Örneği. M. Can¹, M. Sayılı, Ş.

Transkript

1 Kırsal Kalkınma Kırsal Kalkınmada Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri Daha Etkin Rol Alabilir mi? Başarılı Bir Kooperatif Örneği M. Can¹, M. Sayılı, Ş. Kalanlar 1 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Ankara E-posta:canmetin2000@yahoo.com ÖZET Toslak Yeniköy Hacıkerimler Köyleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 2005 yılında 3 köyün birleşmesi ile kurulmuştur. Bu köylerdeki nüfus miktarı; kişi, tarım işletmesi sayısı ise 900 civarındadır. Kooperatifin 80 adet üyesi bulunmaktadır. Kooperatif bünyesinde; Migros Ticaret A.Ş.'ye sebze-meyve tedarik işleri (yıllık yaklaşık ton meyve-sebze) yapılmakta, iyi tarım uygulamaları gerçekleştirilmekte, sertifikalı domates yetiştiriciliği kursu düzenlenmekte, ayda iki sefer olmak üzere bölge çiftçilerine yönelik eğitim seminerleri gerçekleştirilmekte ve ayrıca haftalık rutin sera kontrolleri ile reçeteye bağlı gübre ve ilaç kullanımı konusunda danışmanlık hizmetleri yapılmaktadır. Tüm bu veriler ışığında kooperatif bölge kalkınması açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Çalışmanın ana materyalini; kooperatife üye olan 75 adet ve üye olmayan 430 adet çiftçi ile toplam 505 adet anketten elde edilen veriler oluşturmaktadır. Çalışmada ki-kare başta olmak üzere kooperatif üyeleri ve üye olmayanlar arasındaki farklılıkları belirlemek üzere logistik regresyon analizi ve ortalamalar arasındaki farkları belirlemek için ise one-sample t testinden yararlanılmıştır. Araştırma alanında anket yapılan kişilerden; kooperatife üye olanların %93,33 ü ve üye olmayanların %97,21'i erkeklerden oluşmaktadır. Yaş ortalaması kooperatife üye olanlarda 49, kooperatife üye olmayanlarda ise 48 dir. Kooperatife üye olanların %86,67 si, üye olmayanların ise %88,61'i ilkokul mezunudur. Ayrıca çalışmada, ankete katılanların diğer sosyo-demografik özellikleri de ortaya konmuştur. İşletme başına düşen cam sera alanı; kooperatife üye olan işletmelerde ortalama 1.832,35 m 2 ve üye olmayan işletmelerde ise 1 897,76 m 2 olarak hesaplanmıştır. Kooperatif kendi ortaklarının ve diğer çiftçilerin ürünlerini alabilmekte ve pazarlayabilmektedir. İncelenen işletmelerin %42,67'si kooperatife üye olduktan sonra gelirlerinde olumlu yönde bir değişiklik olduğunu ifade etmişlerdir. Sonuç olarak, çalışmada kırsal kalkınmada tarımsal kalkınma kooperatiflerinin daha etkin rol alabileceği belirlenmiştir. Bu bağlamda ele alınan kooperatifin başarısının altında yatan nedenler iyice araştırılmalı ve başka üretici örgütlerine de model olabileceği unut ulmamalıdır. Anahtar Kelimeler: Kırsal Kalkınma, Tarımsal Kalkınma Koop eratifi, Pazarlama Can Agricultural Development Cooperative Play a More Active Role in Rural Development? A Successful Cooperative Model ABS TRACT Toslak Yeniköy Hacıkerimler Villages Agricultural Development Cooperative was founded in 2005 by uniting three villages. The population of these villages is people and the number agricultural enterprise is about 900. The cooperative has got 80 members. In the structure of the cooperative, fruit-vegetable provision to the Migros Trade Incorporate Company (about tonnes of fruit-vegetables yearly) is done, good agricultural practices are performed. Certificated training of tomato production is organized, farmer-oriented educational seminars are practised twice a month and also consultation service about weekly greenhouse controls and recipe fertilizer and medicine uses. According to this data cooperative is quite important for the development of the region. Basic material of this study is composed of 505 survey results in total from 75 cooperative members and 430 non-member farmers. In t he study, chi-square, logistic regression analysis to define the differences between cooperative members and nonmember and one-sample t test define the differences between averages was used. Of all the people questionnaire, 93,33% of cooperative members and 97,21% of the non-members are male. The average of age in cooperative members is 49 and it is 48 in non-members. 86,67% of members and 88,61% of non-members are primary school graduates. In t he study, the other socio-demographic characteristic of survey participants was also introduced. Glassed greenhous e space per enterprise among coop erative member enterprises was calculated as 1.832, 35 m2 in average and 1.897,76 m2 among non-members enterprises. Cooperative can buy and market the products of its members and other farmers. 42,67% of the analysed enterprises expressed that their incomes charged positively after being a member of t he cooperative. As a result, the study points out that agricultural development cooperative can play a more active role in rural development. In this context, the reasons under the success of dealt cooperative should be searched completely and it shouldn t be forgotten that it can be a model for other producer organizations. Keyvord: Rural Development, Agricultural Development Cooperative, Marketing 1.GİRİŞ Kırsal kalkınma açısından; tarımda geliri artırmaya yönelik politikalar oluşturmak ve uygulamak amacıyla tarımsal kalkınma kooperatiflerini daha etkin hale getirmek büyük önem taşımaktadır. Kırsal alanın kalkınmas ı ekonomik faktörler kadar, örgütlenme ve insan kaynaklarının geliştirilmesine de bağlıdır. Bu açıdan, tarımsal kalkınma kooperatiflerine ve üreticilere büyük görevler düşmektedir Üreticilerin kooperatif çatısı altında birleşmelerindeki zorluklar ve var olan kooperatiflerin sürdürülebilirliğ i, 312

2 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun günümüz şartlarında her ne kadar zor görülse de kooperatifler; birlikte karar alma gücü ve demokratik yönetim (eşitlik ve hakkaniyet), sorumluluk alma, etkin ve kontrollü yönetim mekanizmalarının oluşturulması; tüm insan (katılımcılık) ve fizik kaynaklarının bir araya getirilmesi ve her türlü birlikte davranma, tutum ve alışkanlıklarının geliştirilmesine olanak sağlayan bir yapılanmalardır. Bu bağlamda kırsal alandaki toplumun ekonomik ve sosyal gelişimi açısından etkin rol alabilirler. Genellikle ülkemizde is e üreticilerin öngörüldüğü kadar ve beklenen oranda örgütlendiği, var olan örgütlerin etkin hizmet ve mal ürettiği söylenemez. Kırsal alandaki yapısal sorunların çözümlenmesi, üretici birliğinin kurulması, temel niteliklerde paylaşım ve katılımın sağlanmas ı için örgütsel araçların yeniden düzenlenmesi ve etkinleştirilmesi gerekmektedir. Türkiye de en yaygın tarımsal örgütler sıralamasında tarımsal kooperatifler ön sıralarda yer almaktadır. Bu itibarla söz konusu bu çalışmada tarımsal kooperatifler kırsal kalkınma açısından değerlendirmeye alınmıştır. Çizelge 1.1 de Türkiye deki tarımsal örgütlere ilişkin bilgiler sunulmuştur. Çizelge 1.1. Türkiye de tarımsal örgütlenme tablosu ( tarihi itibariyle) Birim Kooperatifler Kooperatif Bölge Birlikleri Kooperatif Merkez Birlikleri T abi Olduğu Ortak Ortak Ortak Kanun T ürü Sayısı T ürü/çeşidi Sayısı Koop. Sayısı birlik Koop. 1163, 3476 S.K. Tarımsal Kalkınma Ortak Sayısı Ortak Sayısı Ortak Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Köy-Koop Tarım Hayvancılık Ormancılık Çay , 3476 Sulama Sulama S.K. 1163, 3476 Su Su Ürünleri S.K. Ürünleri 1163, 3476 Pancar Pancar Ekicileri S.K. Ekicileri ARA TO PLAM , 5330 Tarım Tarım Kredi S.K. Kredi ARA TO PLAM Tarım 4572 S.K Tarım Satış Sat ış GENEL TO PLAM TO PLAM Kaynak: Anonim 2014b Çizelge 1.1 de Türkiye deki tarımsal kooperatiflerin dağılımı gösterilmiştir. Söz konusu çizelgede Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin; birim kooperatif sayısı ölçütünde %60, ortak sayısı ölçütünde %19 oranında tarımsal örgütlenmede yeri olduğu görülmektedir. Bu oranlar; Tarım Kredi Kooperatifleri için %13 ve %24, Tarım Satış Kooperatifleri için ise %3 ve %13 olarak bulunmuştur. Gelişmiş ve kalkınmış her toplum örgütlüdür. Bundan dolayı, tarım kesiminde, katılımcılık ilkesini göz ardı etmeksizin, var olan örgütleri yeniden yapılandırarak ve her türlü destekle etkinleştirilmesi ve yaygınlaştırılmas ı gerekmektedir. Bu noktada kırsal kalkınma açısından yürüttüğü faaliyetler dolayısıyla bölgedeki üreticilerin sosyal ve ekonomik açıdan gelişmesine öncülük eden kooperatifler incelenmeli başarılı uygulamaları diğer kooperatiflere aktarılmalıdır. Bu bağlamda çalışmamız kırsal kalkınma açısından örnek teşkil edebilecek S.S. Toslak Yeniköy Hacıkerimler Köyleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi (bundan sonra "Kooperatif" olarak anılacaktır) incelenmiştir. Kooperatif 2005 yılında 3 köyün birleşmesi ile kurulmuştur. Bu köylerdeki nüfus miktarı; Toslak köyünde kişi, Yeniköy köyünde 576 kişi ve Hacıkerimler köyünde ise 354 kişidir. Bu köylerdeki toplam tarım işletmesi sayısı 816 dır (Anonim 2014a). Kooperatifin bulunduğu bölgede; yaklaşık dekar örtü altı üretim ve dekar açık alan üretim (iklim ve tabiat şartlarının uygunluğu nedeniyle 12 ay boyunca) yapılmaktadır. Satışı yapılan ürünler; meyvelerden portakal, kivi, avokado, hindistan cevizi, muz ve hurma; sebzelerden domates, karnabahar, enginar, patlıcan, araka bezelye ve kornişon salatalıktır. Kooperatifin 80 adet üyesi bulunmaktadır. Kooperatif, ilgili köylerdeki çiftçilere hizmet vermektedir (Anonim 2013). 2.MATERYAL ve METO T Çalışmanın ana materyalini; kooperatife üye olanlardan 75 adet ve üye olmayanlardan da 430 adet olmak üzere toplamda ise 505 adet çiftçi ile yapılan anketten elde edilen veriler oluşturmuştur. Anketler; Ocak-Şubat 2013 tarihleri arasında gerçekleştirilmiş olup 2012 yılı ve öncesine ait dönemi kapsamaktadır. Yapılan anketler bilgisayar ortamına aktarılmış ve gerekli analizler yapılmıştır. Bu kapsamda, anket sonuçları aritmetik ortalama ve yüzde hesapları şeklinde değerlendirilmiş ve tablolar haline getirilerek yorumlanmıştır. Çalışmada ki-kare başta 313

3 Kırsal Kalkınma olmak üzere kooperatif üyeleri ve üye olmayanlar arasında farklılıkları belirlemek üzere logistik regresyon analizi ve ortalamalar arasındaki farkları belirlemek için ise one-sample t testinden yararlanılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. İncelenen İşletmelerde Anket Yapılan Kişilere İlişkin Genel Bilgiler Araştırma alanında anket yapılan kişilerden; kooperatife üye olanların %93,33 ve üye olmayanların da %97,21'i erkekler, geriye kalanlar ise kadınlardan oluşmaktadır. Tarım işletmelerindeki işletme yöneticilerinin genelde yaş ortalamaları yüksektir. Ankete katılan işletme yöneticilerinin yaş ortalaması; kooperatife üye olanlarda 48,68 yıl ve kooperatife üye olmayanlarda ise 47,44 yıl olarak hesaplanmıştır. Her iki grupta da, işletme yöneticileri çoğunlukla (yaklaşık %44) yıl arası yaşa sahiptirler. Yapılan t testi analizlerine göre kooperatife üye olan ve olmayan işletme sahiplerinin yaş ortalamalarının, istatistikî açıdan farklı olmadığı belirlenmiş tir (p:0,332 >0,05). Anket yapılan gerek kooperatif üyesi ve gerekse üye olmayan kişilerin büyük çoğunluğunun ilkokul mezunu olduğu (bu oran kooperatife üye olanlarda %86,67 ve üye olmayanlarda ise %88,61'dir) saptanmıştır (Çizelge 3.1). Bununla birlikte lise ve üniversite mezunu olan çiftçilerin de olması dikkat çekmektedir. Çizelge 3.1. İncelenen işletmelerde anket yapılan kişilerin eğitim durumu EĞİTİM DURUMU Kooperatife Üye Olanlar (75) Kooperatife Üye Olmayanlar (430) Frekans (adet) Oran (%) Frekans (adet) Oran (%) Okur-yazar 1 1,33 9 2,09 İlkokul 65 86, ,61 Ortaokul 5 6, ,81 Lise 4 5,33 7 1,63 Üniversite 0 0,00 8 1,86 İncelenen işletmelerde aile başına düşen ortalama birey sayısı; kooperatife üye olanlarda 4,48 kişi ve üye olmayanlarda ise 4,72 kişi olarak hesaplanmıştır (Çizelge 3.2). Bu sonuçlar, incelenen işletmelerin büyük sayılabilecek bir aile yapısına sahip olduğunu göstermektedir. Çizelge 3.2. İncelenen işletmelerde anket yapılan kişilerin ailelerindeki birey sayısı BİREY SAYISI (kişi) Kooperatife Üye Olanlar (75) Kooperatife Üye Olmayanlar (430) Frekans (adet) Oran (%) Frekans (adet) Oran (%) , , , , , , , ,86 Ortalama 4,48 4,72 İncelenen işletmelerde tarım en önemli uğraş alanıdır. Bundan dolayı, aile fertlerinin önemli bir kısmı tarımd a çalışmaktadır. Nitekim anket gerçekleştirilen işletmelerden kooperatife üye olanlarda aile fertlerinden ortalama 2,56 kişi tarımda çalışırken bu değer kooperatife üye olmayan işletmelerde ise 2,98 kişi olarak saptanmıştır. Yapılan t testi analizlerine göre kooperatife üye olan ve olmayan işletme sahiplerinin tarımda çalışan aile ferdi sayısının, istatistikî açıdan farklı olmadığı belirlenmiştir (p:0,224 >0,05). Anket yapılan kişilerden %41,33'ü ilgili kooperatifin yönetim faaliyetlerine aktif olarak katıldıklarını ifade etmişlerdir. Bu kişilerin kooperatifin yönetim faaliyetlerine aktif katılımı; yönetici (%3,22), denetim kuruluğu üyeliği (%3,23), denetim faaliyeti (%9,68) ve üye olma (%83,87) şeklindedir. Bununla birlikte anket yapılan her iki gruptaki işletmelerin bazılarının başka tarımsal kuruluşlara da üye oldukları belirlenmiştir. Nitekim kooperatife üye olan işletmelerden %73,33'ü Ziraat Odası, %18,67'si Sulama Kooperatifi, %16,00'sı da Tarım Kredi Kooperatifine üyedirler (Çizelge 3.4). Bu değerler, kooperatife üye olmayanlarda sırasıyla; %40,93, %2,33 ve %6,51 olup aynı zamanda %0,23'ünün de başka bir tarımsal kalkınma kooperatifine üye olduğu belirlenmiştir. 314

4 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Çizelge 3.4. İncelenen işletmelerde ankete katılan kişilerin üye oldukları diğer tarımsal kuruluşlar ÜYE OLUNAN DİĞER TARIMSAL Kooperatife Üye Olanlar (75)* Kooperatife Üye Olmayanlar (430) KURULUŞLAR Frekans (adet) Oran (%) Frekans (adet) Oran (%) Tarım Kredi Kooperatifi 12 16, ,51 Sulama Kooperatifi 14 18, ,33 Ziraat Odası 55 73, ,93 Tarımsal Kalkınma Koop eratifi 0 0,00 1 0,23 * Birden fazla şık işaretlendiğinden dolayı, toplam %100,00 ü aşmaktadır. İncelenen işletmelerin esas geçim kaynağı tarımsal üretimdir. Ancak işletmeler arazi yapısından dolayı serada üretime yönelmiş olduğundan traktöre çok fazla ihtiyaç duymamaktadırlar. Kooperatife üye işletmelerin %14,67 sinde üye olmayan işletmelerin ise %17,67 sinde traktör bulunmaktadır. İşletmelerin tarımda elde ettikleri gelir kooperatife üye olanlarda ,33 TL iken üye olmayan işletme sahiplerinin ,56 TL gelir ortalamasına sahip olduğu ve gelir ortalamaları arasında istatistikî açıdan fark olmadığı belirlenmiştir (p:0,709 >0,05). Ayrıca bazı işletmelerin tarım dışında da gelire sahip oldukları (bu oran kooperatife üye olanlarda %18,67 ve üye olmayanlarda ise %6,98'dir) tespit edilmiştir (Çizelge 3.5). Çizelge 3.5. İncelenen işletmelerin tarım dışı geliri olma durumu Kooperatife Üye Olanlar (75) Kooperatife Üye Olmayanlar (430) TARIM DIŞI GELİR DURUMU Frekans (adet) Oran (%) Frekans (adet) Oran (%) Evet 14 18, ,98 Hayır 61 81, ,02 Sözleşmeli olarak organik tarım yapma durumu incelendiğinde; kooperatife üye olanların %5,3 ünün üye olmayanların ise %0,02 sinin sözleşmeli olarak organik tarım yaptıkları belirlenmiştir İncelenen İşletmelere İlişkin Genel Bilgiler İncelenen işletmelerde arazi varlığı Kooperatifin bulunduğu bölgede yaklaşık adet tarım işletmesi ve toplam dekar (3.000 dekarı örtü altı ve dekarı da açık alan olmak üzere) arazi bulunduğu belirlenmiştir. İşletme başına ortalama yaklaşık 11 dekar arazi düşmektedir. Tarım işletmelerinin arazilerinin tamamına yakını mülk arazi şeklinde olup çok az olarak da kiralanan arazi mevcudu bulunmaktadır. Toplam işletme arazisinin parçalılık durumu incelendiğinde işletme başına yaklaşık olarak 4 adet arazi parçası (bu değer kooperatife üye olan işletmelerde 3,61 adet ve üye olmayan işletmelerde ise 3,76 adettir) düştüğü belirlenmiştir İncelenen işletmelerde sera varlığı İncelenen işletmelerin sera varlığına ilişkin bilgiler Çizelge 3.6'da verilmişt ir. Anket yapılan işletmelerden kooperatife üye olanların %98,67'sinin ve üye olmayanların ise %95,58'inin seraya sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu durum, işletmelerin büyük bir çoğunluğunun açık alan ile birlikte serada da tarımsal üretim yaptıklarını göstermektedir. Anket yapılan tarım işletmelerinin cam, naylon (plastik) ya da cam+naylon seralara sahip oldukları saptanmıştır. İşletmelerin çoğunlukla (yaklaşık %95) naylon seralara sahip iken, cam seraların payı da azımsanmayacak seviyededir. İşletme başına düşen cam sera alanı; işletmelere göre değişmekle birlikte kooperatife üye olan işletmelerde 1.832,35 m 2 ve üye olmayan işletmelerde ise 1.897,76 m 2 olarak hesaplanmıştır. Kooperatife üye olan işletmelerin daha çok m 2, üye olmayanların ise m 2 ve daha düşük seralara sahip oldukları görülmektedir. Görüşülen tarım işletmelerinin sahip oldukları cam sera sayısı, işletmelere göre değişmekle birlikte çoğunlukla 1-2 arasındadır (bu değer kooperatife üye olanlarda 1,59 adet ve üye olmayanlarda ise 1,61 adettir). 315

5 Kırsal Kalkınma Çizelge 3.6. İncelenen işletmelerde sera varlığı Kooperatife Üye Olanlar (75) Kooperatife Üye Olmayanlar (430) Frekans Oran (%) Frekans Oran (%) Seraya Sahip Olma Durumu Sera Yapısı* Cam Sera Alanı (m 2 ) Plastik Sera Alanı (m 2 ) Cam + Naylon Sera Alanı (m 2 ) Serada Sürekli Çalışan Sayısı (kişi) Evet 74 98, ,58 Hayır 1 1, ,42 Cam 17 22, ,25 Naylon (Plastik) 71 95, ,11 Cam+Naylon 4 5, ,92 1, , ,21 1,001 2, , ,84 2,001 3, , ,79 3, , ,16 TOPLAM , ,00 Ortalama 1.832, , , , , , , , , , , ,33 TOPLAM , ,00 Ortalama 3.522, , ,00 1 8, , , , , , ,00 TOPLAM 4 100, ,00 Ortalama 2.575, , ,00 3 0, , , , , , , , , ,35 6 1,46 TOPLAM , ,00 Ortalama 2,86 2,84 * Birden fazla şık işaretlendiğinden dolayı, toplam %100,00 ü aşmaktadır. İncelenen işletmelerin cam seralar ile kıyaslandığında daha büyük ölçekli plastik seralara sahip oldukları (işletme başına düşen plastik sera alanı işletmelere göre değişmekle birlikte kooperatife üye olanlarda 3.522,54 m 2 ve üye olmayanlarda ise 3.654,53 m 2 'dir) belirlenmiştir. Yine cam seralar ile kıyaslandığında, incelenen işletmelerde işletme başına düşen plastik sera sayısının daha fazla olduğu (kooperatife üye olan işletmelerde 2,58 adet ve üye olmayanlarda ise 2,52 adet) görülmektedir. Bazı işletmelerin ise hem cam ve hem de plastik kaplı seralara sahip oldukları tespit edilmiştir. Bu şekilde olan seraların alanı; kooperatif üye olan işletmelerde m 2 /işletme iken üye olmayan işletmelerde m 2 /işletme olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde işletme başına düşen cam+naylon sera sayısı; kooperatife üye olan işletmelerde 1,25 adet olmakla beraber üye olmayan işletmelerde ise 1,67 adettir. Sera alanı ve sayısına ilişkin tüm veriler incelendiğinde; kooperatife üye olmayan işletmelerin üye olan işletmelere kıyasla daha fazla sayı ve alanda cam, naylon ile cam+naylon sera varlığına sahip olduğu söylenebilir. İncelenen işletmelerdeki seralarda sürekli olan çalışan işgücü miktarı; kooperatife üye olan işletmelerde 2,86 kişi/işletme ve üye olmayan işletmelerde ise 2,84 kişi/işletme olarak saptanmıştır. Kooperatife üye olan ve olmayan işletmelerdeki birey sayısı sırasıyla 4,48 kişi ve 4,72 kişi olduğu ve bunların da 2,56 kişi ve 2,98 kişisinin tarımda çalıştığı dikkate alındığında, seralarda gerekli olan işgücünün tamamının aile işgücü ile karşılanamadığı ve dışarıdan işgücü temin edildiği görülmektedir İncelenen İşletmelerin Kooperatif ile İlişkileri Kooperatif üyeleriyle görüşme işletmelerin gelirini ve tarımsal pazarlama yapısını olumlu ve olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu bağlamda kooperatif üyeleriyle görüşme durumu incelenmiştir. Kooperatife üye bireylerin %57,3 ünün, üye olmayanların ise %42,7 sinin kooperatif üyeleriyle görüştükleri belirlenmiştir. Kooperatif üyeleriyle görüşmeyenlerin büyük bir çoğunluğunun ise kooperatife üye olmayan bireyler (%96) olduğu 316

6 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun belirlenmiştir. İstatistikî açıdan bu farkın anlamlı olduğu belirlenmiştir (p:0,000 <0,05). Anket yapılan dönem itibariyle, kooperatife üye olan işletmelerin %9,33'ünün kooperatife borcu olduğu ve borç miktarının işletme başına ,14 TL olduğu hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerin kooperatif ile ilişki durumlarını ortaya koyabilmek amacıyla işletmelerin yılları arasında kooperatiften girdi satın alma ve girdi bedellerinin ödenme durumları tespit edilmiştir (Çizelge 3.7). Yıllar itibariyle hem kooperatife üye olan ve hem de üye olmayan işletmelerin kooperatiften girdi alma oranlarında artışlar söz konusudur. Çizelge 3.7. İncelenen işletmelerin kooperatiften girdi alma durumu Kooperatife Üye Olanlar (75) Frekans Oran 2012 Kooperatiften Girdi Alma Durumu Alınan Girdi Bedelinin Ödenme Şekli Kooperatife Ürün Teslim Etme Durumu Koop eratife Teslim Edilen Ürün Bedelinin Alınma Şekli Kooperatife Üye Olmayanlar (430) Frekans Oran (%) Evet 33 (%) 44, ,21 Hayır 42 56, ,79 Peşin 16 48, ,55 Vadeli 1 3,04 2 6,45 Ürün Bedelinden Düşme 16 48,48 0 0,00 TOPLAM , ,00 Evet 42 56, ,49 Hayır 33 44, ,51 Peşin 2 4,76 0 0,00 Vadeli 40 95, ,67 Karışık 0 0, ,33 TOPLAM , ,00 Kooperatife Teslim Edilen Ürün Bedelinin Vadesi (gün) 30,40 29,31 Evet 46 61, ,35 Özel Sektöre Ürün Teslim Hayır 29 38, ,65 Etme Durumu Peşin 7 15, ,76 Özel Sektöre Teslim Edilen Vadeli 38 82, ,24 Ürün Bedelinin Alınma Şekli Avans + Vadeli 1 2,17 0 0,00 TOPLAM , ,00 Özel Sektöre Teslim Edilen Ürün Bedelinin Vadesi (gün) 30,38 29,77 Kooperatife üye olup da kooperatiften girdi satın alan işletmelerin oranı; 2010 yılında %12,00, 2011 yılında %17,33 ve 2012 yılında da %44,00'tür. Bu değerler, kooperatife üye olmayan işletmelerde ise sırasıyla %0,70, %3,26 ve %7,21 olarak gerçekleşmiştir. Kooperatife üye olan işletmeler diğerlerine kıyasla daha fazla oranda kooperatiften girdi satın almaktadırlar. Tarım işletmeleri, kooperatiften satın alınan girdilerin bedellerini ya peşin, ya vadeli ya da kooperatife teslim edilen ürün bedelinden kesilmek suretiyle ödemektedirler. Kooperatife üye olmayan işletmeler, girdi bedellerinin tamamını (2010 yılı) ya da tamamına yakınını (2011 ve 2012 yılları) peşin ve geriye kalanını ise vadeli olarak ödemişlerdir. Kooperatife üye olan işletmeler ise, girdi bedellerini oranı her yıl azalan şekilde birlikte çoğunlukla peşin, oranı her yıl artan şekilde ürün bedelinden düşme ya da çok az bir şekilde de vadeli ödemektedirler. Kooperatif kendi ortaklarının yanında diğer çiftçilerin de ürünlerini almaktadır. Kooperatife teslim edilen ürünlerin bedelleri çoğunlukla vadeli olmak üzere işletmelere ödenmektedir. Ürünlerini vadeli olarak kooperatife teslim eden işletmeler ürün bedellerini ortalama 30 gün (vade süresi) sonra alabilmektedir. Bazı işletmeler ürünlerini kooperatife verdikleri gibi özel sektöre de satabilmektedir. Ankete katılan işletmelerden kooperatife üye olanların %61,33'ü ve üye olmayanların da %95,35'i ürünlerini özel sektöre sattıklarını ifade etmişlerdir. Özel sektöre satılan ürünlerin bedelleri kooperatife verilenlere benzer şekilde çoğunlukla vadeli (ortalama vade süre 30 gün) olarak alınmaktadır. Bununla birlikte, peşin ve avans+vadeli satış gerçekleştiren işletmeler de söz konusudur. Kooperatifler gerçekleştirdikleri faaliyetler neticesinde yapmış oldukları masrafları da düştükten sonra elde ettikleri kârları "risturn" (kooperatifte ortakların yaptıkları alışveriş tutarına göre kar paylaşılması) adı altında ortakları arasında paylaştırabildikleri gibi yeni yatırım alanları için de kullanabilmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, kooperatif ortak olan işletmelerin hiçbiri kooperatifin risturn dağıtmadığını ifade etmişlerdir. Üreticiler arasındaki örgütlenme veya üreticilerin örgütlü davranışları kendileri açısından birçok yararlar sağlayacaktır. Örneğin, üreticilerin beraber kurdukları bir kooperatif sayesinde; girdiler toplu ve dolayısıyla daha ucuz alınabilecek, ürünler toplu ve dolayısıyla daha iyi fiyata satılabilecek, eğitim çalışmaları gerçekleştirilebilecek, kooperatif bünyesinde danışman çalıştırmak suretiyle üreticilerin üretim aşamasındaki teknik bilgi eksikliği giderilecek ya da sorunlarına çözümler ü retilebilecek, risturn dağıtmak suretiyle üreticiler 317

7 Kırsal Kalkınma kooperatifin karından pay sahibi olabilecek gibi üreticilere gerek teknik ve gerekse ekonomik anlamda birçok faydalar sağlanabilecektir. Bu açıdan, üreticilerin örgütlü davranışı ya da tarımsal bir örgüte üye olması tavsiye edilmektedir. İncelenen işletmelerin %42.67'si kooperatife üye olduktan sonra gelirlerinde olumlu yönde bir değişiklik olduğunu ifade etmişlerdir. Bu sonuç, yukarıdaki açıklamaları doğrular niteliktedir. Kooperatif birçok teknik (eğitim düzenleme gb.) ve ekonomik (girdi temini, ürün pazarlama gb.) faaliyette bulunmaktadır. Bu faaliyetleri yöneten ve denetleyen kişiler söz konusudur. Bunların dışındaki üyelerin kooperatifin faaliyetleri ve hesapları konusunda araştırma, bilgi edinme gibi istekleri bulunabilmektedir. Nitekim kooperatife üye olan işletmelerin %32,00'si kooperatifin faaliyetleri sonucundaki hesaplar ile ilgili bilgi edindiklerini belirtmişlerdir. İncelenen işletmelerin bir kısmının ürünlerini kooperatif ya da özel sektöre sattıkları, bir kısmının ise kendilerinin pazarlama yaptıkları tespit edilmiştir. Ürün satışı gerçekleştirecek işletmelerin bir kısmı kooperatif yöneticileriyle (kooperatife üye olan işletmelerin %36,00'sı ve üye olmayanların da %3,95'i) veya kooperatif üyeleriyle (kooperatife üye olan işletmelerin %77,33'ü ve üye olmayanların da %10,23'ü) ürün pazarlaması konusunda görüş alış-verişinde bulunduklarını ifade etmişlerdir. Kooperatif yönetici ve üyelerinin kooperatif üyeleri ile birlikte üye olmayan çiftçilere de bu konuda destek vermeleri çok önemlidir ve faydalıdır. Bu durum, kooperatif yönetici ve üyeleri ile diğer çiftçiler arasındaki sıkı ve başarılı ilişkiyi göstermektedir. İncelenen işletmelerden kooperatife üye olan işletmelerin %81,33 gibi önemli bir kısmı kooperatifi başarılı ve %18,67'si ise başarısız bulmaktadır. Çizelge 3.8. İncelenen işletmelere göre, kooperatife üye olmanın avantaj ve dezavantajları* Kooperatife Üye Kooperatife Üye AVANTAJ VE DEZAVANTAJLAR Olanlar (75) Olmayanlar (430) Frekans Oran Frekans Oran (adet) (%) (adet) (%) Birlik açısından daha avantajlı olması 2 2,67 0 0,00 Kesintinin/komisyonun düşük olması 34 45, ,42 Kooperatifin köyü kalkındırması 2 2,67 0 0,00 Avantajlar Koop eratifin işletmeye/araziye/seraya yakın olması 38 50, ,35 Borç ödemelerinde uzun süre vade avantajı sunması 2 2,67 0 0,00 Ürünü iyi değerlendirmesi 1 1,33 2 0,47 Ürün fiyatının iyi/yüksek olması 24 32, ,00 Ürün satışının kolay olması 1 1,33 2 0,47 Nakit avans vermemesi 11 14, ,37 Dezavantajlar Ürün bedelinin geç ödenmesi 3 4,00 1 0,23 Dengesiz/düzensiz çalışması 1 1,33 0 0,00 Ürünün peşin satın alınmaması 1 1,33 0 0,00 * Birden fazla şık işaretlendiğinden dolayı, toplam %100,00 ü aşmaktadır. Kooperatif gerek kendi üyeleri ve gerekse üye olmayanlar tarafından başarılı bulunmasına karşın daha başarılı olması için yapılması gerekenler araştırılmıştır. Bu kapsamda ön plana çıkan hususlar; pazarlamaya ağırlık vermesi, şeffaf olması, kişiler arasında birliğin olması, yönetimin dürüst ve güvenilir olması, üyelere destek olunması, borcunun olmaması, ürün bedellerini zamanında ödemesi ile üye sayısının artırılmasıdır. Bu hususlar, kooperatif yönetimi tarafından irdelenip değerlendirilmelidir. Gerek kooperatife üye olan ve gerekse üye olmayan üreticilerin kooperatife üye olmanın avantaj ve dezavantajları belirlenmeye çalışılmıştır (Çizelge 3.8). Her iki gruba göre, kooperatife üye olmanın en önemli avantajları; kooperatifin işletmeye/araziye/seraya yakın olması, kooperatife teslim edilen ürün karşılığında kesintinin ya da komisyonun düşük olması ve kooperatifin ödediği ürün satış fiyatının iyi ya da yüksek olmasıdır. Buna karşın, her iki gruptaki işletmelere göre kooperatife üye olmanın en önemli dezavantajı ya da kooperatifin en önemli eksikliği üretim dönemi içerisinde (ürün tesliminden önce) nakit avans vermemesidir. Üreticilerin yarıdan fazlası yapılan toplantıların yeterli olduğunu beyan etmiş iken, eğitim, broşür dağıtımı, ilan ve demonstrasyonları başarılı bulanların oranı çok düşük düzeylerdedir. Bu sonuçların, kooperatif yönetimi tarafından dikkate alınması ve üyelerin memnuniyet düzeylerini artırıcı çalışmalar yapması gerekmektedir. İncelenen işletmeler farklı yerlerde (kooperatif, tüccar, kabzımal, perakende satış, market, yaş sebze-meyve hali gb.) ürün satmaktadırlar. Bu satış yerlerinin tercihi işletmelere göre farklılık arz etmektedir. İncelenen işletmelerin ürünleri pazarlarken tercih ettikleri satış yerlerinde karşılaştıkları problemler tespit edilmiştir. İncelenen işletmelere göre, ürün satışında karşılaşılan en önemli problemler; ürünün düşük fiyatla satın alınması, ürün bedelinin peşin ödenmemesi ve kesintinin/verginin yüksek olmasıdır. Bununla birlikte, oranları düşük olmakla beraber birçok problem daha (satış yerinin işletmeye uzak olması, ürün bedelinin düzenli ödenmemesi, ürün bedelinin erken ödenmemesi, nakit avans verilmemesi gb.) görülmektedir. Gerek kooperatife üye olan ve gerekse üye olmayan işletmelerin ürünlerini pazarlama aşamasındaki ihtiyaç veya beklentileri de tespit edilmiştir. 318

8 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun İşletmelerin pazarlama aşamasındaki problemlerinin çözümüne yönelik en önemli beklentileri; ürün bedellerinin zamanında ve düzenli olarak yapılması, ürünün işletmeden satın alınması, kesintiler/vergilerin daha düşük olması, ürün satış fiyatlarının daha yüksek olması ile ürünün uygun zaman ve değerinde alınmasıdır. Bunların çözümü, gerek işletme ve gerekse ülke ekonomisine önemli katkılar yapacaktır. Aynı şekilde ilgili kurum/kuruluşlar da bu hususları dikkate almalıdırlar. İncelenen işletmeler girdi tedariki, ürün satışı, teknik bilgi yardımı gibi birçok değişik konularda gerek kooperatif ve gerekse özel sektör ile çok yakın ilişki içerisindedir. İncelenen işletmelere göre, değişik kriterler açısından etkili olan kurumlar ve etki dereceleri tespit edilmeye çalışılmıştır (Çizelge 3.9). Çizelge 3.9. İncelenen işletmelere göre, değişik kriterler açısından etkili olan kurumlar Kooperatife Üye Olanlar (75) Kooperatife Üye Olmayanlar (417) KRİTERLER Kooperatif Özel Sektör Kooperatif Özel Sektör Frekans Oran Frekans Oran Frekans Oran Frekans Oran (adet) (%) (adet) (%) (adet) (%) (adet) (%) Ürünün yüksek fiyat ile satılması 63 84, , , ,75 Ucuz girdi temini 44 58, , , ,70 Pazarlama kolaylığı 46 61, , , ,41 Ürün bedelinin ödenmesi (peşin, uzun vadeli gb,) 30 40, , , ,19 Teknik eğitim 67 89, , , ,35 Danışmanlık hizmeti 67 89, , , ,63 İncelenen işletmelere göre, kooperatifin pazarlama fonksiyonları açısından önemi tespit edilmiştir. Kooperatife üye olan işletmeler ürünlerin reklamı anlamında kooperatifi çok etkin, finansman açısından ise en etkisiz görmektedirler. Genel olarak bakıldığında, incelenen tüm faktörler açısından kooperatif büyük ölçüde etkili görülmektedir. Kooperatife üye olmayan işletmeler ise kooperatifi orta derece etkili ile büyük ölçüde etkili arasında görmektedirler. Bu işletmelere göre, kooperatifin en etkili olduğu konu yine reklam, en etkisiz olduğu konu ise finansman (avans verme, çek verme gibi) durumudur. Tüm veriler incelendiğinde, kooperatifin özellikle ürün satışında çok önemli görevler üstlendiği (markalaşma, tüketici araştırmaları, pazar araştırmaları gb.) görülmektedir ve bu çok önemlidir Kooperatife üye olmaya etki eden değişkenlere göre çok değişkenli lojistik regresyon çözümlemesi Araştırmanın bu bölümünde kooperatife üye ve üye olmayan üreticilerin davranışlarına etki eden çeşitli unsurlar lojistik regresyon yöntemi kullanılarak analiz edilmiştir. Burada amaç pazarlama açısından kooperatife üye olmaya etki eden faktörlerin belirlenmesidir. Bu modellerde kullanılan işletme özelliklerine ait değişkenler ve özellikleri aşağıdaki gibidir: Bağımlı Değişken Kooperatife üye olma durumu (1=üye, 0=üye değil), Bağımsız Değişkenler: X1 Tarımsal Örgütlere Üyelik 1=üye, 2=üye değil X2 Üreticilerin cinsiyetleri 1=erkek, 2=kadın X3 Üreticilerin yaşları X4 Üreticilerin tarım dışı gelirleri 1=var, 2=yok X5 Kooperatif üyeleriyle görüşme 1=evet, 2=hayır X6 Deneklerin traktör varlığı 1=var, 2=yok X7 Üreticilerin ailesindeki birey sayısı 1=40 yaş altı, 2=41-50 yaş arası, 3=51-60 yaş arası, 4=61 yaş üzeri 1= TL ve altı, 2= TL arası, X8 Üreticilerin tarımdan yılda elde ettikleri gelir 3= TL arası, 4= TL ve üzeri X9 Üreticilerin sözleşmeli tarım yapma durumları 1=evet, 2=hayır 1=1-5 dekar arası, 2=6-10 dekar arası, 3=11-15 dekar X10 Üreticilerin arazi varlıkları arası, 4=16 dekar ve üzeri Yukarıda açıklanan kooperatife üye olmaya etki eden on adet bağımsız değişkenlerle kurulan modelde temel amaç, bağımlı değişkendeki değişimi (varyasyonu) en iyi açıklayan ya da bağımlı değişkenin çeşitli düzeylerin i birbirinden ayırmada etkili olabilecek bağımsız değişkenlerin seçimidir. Bu amaçla 10 adet bağımsız değişken teker teker modele alınarak bu değişkenlere ait odds oranlarının %95 olasılık güven aralıkları, wald istatis tiği olasılığı, standart hata, bağımsız değişkenlere ilişkin regresyon katsayılarının serbestlik dereceleri ve önemlilik düzeyleri araştırılmıştır. Söz konusu p değeri 0,05 dan küçük olan (p<0,05) bağımsız değişkenler modele dâhil edilmiştir. Modele ait bağımlı değişkenin sınıflandırmada ki başarı oranını gösteren sonuçlar Çizelge 3.10 da sunulmuştur. 319

9 Kırsal Kalkınma Çizelge Bağımlı Değişken (Y) İçin Sınıflandırma Sonuçları Tahmin Edilen Kooperatife üye Kooperatife üye değil Doğrulama Oranı (%) Kooperatife üye Kooperatife üye değil ,3 Genel 90,0 Bağımlı değişkene ait sınıflandırma sonuçlarına ait en yüksek değer altıncı stepte gerçekleşmiştir (genel doğrulama oranı %90,6). Uygulama sonucunda denklemdeki 10 bağımsız değişkene ait katsayılar (standart hatalar, wald istatistiğine ait serbestlik dereceleri, katsayılara ilişkin önemlilik düzeyleri (p), R değerleri, odds (Exp (B) ve %95 güven aralıklı değerleri Çizelge 3.11 de sunulmuştur. Ayrıca modelin Nagelkerke R Square değeri 0,535 ve -2 Log likelihood değeri 234,692 olarak hesaplanmıştır. Çizelge Kooperatife üye olmaya etki eden bazı faktörlere göre en uygun lojistik regresyon çözümlemesi DEĞİŞKENLER B S.E. Wald df Sig. Exp(B) Kooperatif üyeleriyle ürün pazarlaması konusunda görüş 3,270 0,366 79, ,000 26,300 alışverişi (1) Tarımsal gelir 7, ,047 Tarımsal gelir (1) -1,285 0,496 6, ,010 0,277 Step 6 a Tarımsal gelir (2) 0,083 0,416 0, ,841 1,087 Tarımsal gelir (3) 0,470 0,405 1, ,246 1,600 Tarım dışı gelir (1) 1,564 0,509 9, ,002 4,779 Cinsiyet (1) -1,534 0,834 3, ,066 0,216 Tarımsal Örgütlere Üyelik (1) 1,299 0,405 10, ,001 3,667 Sabit Terim 0,273 0,456 0, ,549 1,314 Çizelge 3.11 e göre, p<0,05 önemlilik düzeyi dikkate alındığında, bağımsız değişkenlerden; kooperatif üyeleriyle ürün pazarlaması konusunda görüş alışverişi, tarımsal gelir, tarım dışı gelir ve tarımsal örgütlere üyelik değişkenlerinin denkleme önemli katkılarda bulunduğuna ve bu nedenle denkleme alınması gerektiğine karar verilmiştir. Önemli bulunan dört bağımsız değişken dışındaki diğer değişkenler ise p<0,05 kriterine uymadıkları için denkleme alınmamıştır. İstatistiksel açıdan önemsiz bulunan bağımsız değişkenlerin kooperatife üye olmaya karar verme davranışı üzerinde etkili olmadıkları söylenebilir. Kooperatif üyeleriyle ürün pazarlaması konusunda görüş alışverişi değişkeni de yapılan analizde önemli bulunmuştur. Yani kooperatif üyeleriyle ürün pazarlaması konusunda görüş alışverişi deneklerin kooperatife üye olma olasılıkları 26,300 kat daha fazladır. Tarımsal gelir değişkeni de yapılan analizde önemli bulunmuştur. Tarımsal gelir değişkeninin katsayısının negatif olması kooperatife üye olma olasılığı ile tarımsal gelir değişkeni arasında negatif bir ilişki olduğunu göstermektedir. Olasılıklar oranı 1 den küçük olduğu için bu değişken kooperatife üye olma olasılığını düşürmektedir. Lojistik regresyonun varsayımından gelen bir olayın olma olasılığı olmama olasılığının tersidir. Yorumlama kolaylığı için olasılıklar oranı değerinin 1 den küçük çıkması durumunda 1 olasılıklar değerine bölünür ve çıkan sonuç yorumlanırken olması değil de olmaması şeklinde yorumlanır. Yani üreticilerin tarımsal gelirlerinin TL ve üzerinde olması kooperatife üye olma olasılığını, kooperatife üye olmayan üreticilere göre 3,610 (1/0,277) kat daha arttırmaktadır. Tarım dışı gelir değişkeni kooperatife üye olma olasılığı üzerinde istatistiksel olarak önemli bulunan bir değişkendir. Yani Tarım dışı geliri olan deneklerin kooperatife üye olma olasılıkları 4,779 kat daha fazladır. Tarımsal örgütlere üyelik değişkeni de kooperatife üye olma olasılığı üzerinde istatistiksel olarak önemli bulunan bir değişkendir. Yani herhangi bir tarımsal örgüte üye olan deneklerin kooperatife üye olma olasılıkları 3,667 kat daha fazladır. Aşağıda kurulan modele ilişkin logit fonksiyonu verilmiştir (Gürlük ve Rehber, 2009); Log = Pr (Y=1 kooperatife üye) 1- = 0,273 + (3,270) (kooperatif üyeleriyle ürün pazarlaması konusunda görüş alışverişi (1)) + ((-1,285) (tarımsal gelir (1)) + (1,564) (tarım dışı gelir (1)) + (1,299) (Tarımsal Örgütlere Üyelik (1)) 320

10 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun 4. SONUÇ Yapılan bu araştırma neticesinde, incelenen işletmelerde tarımsal faaliyetin (özellikle sebze yetiştiriciliği) çok yoğun olarak yapıldığı, ekonomik katkı sağlandığı ve bundan sonra da devam ettirileceği görülmüştür. Üreticilerin gerek girdi temini ve gerekse ürün pazarlamasında birlikte hareket etmesi (kooperatif gibi örgütler şeklinde) önemli ekonomik katkılar sağlayacaktır. İncelenen kooperatifinde bu katkıları gerek üyelerine ve gerekse üye olmayan diğer çiftçilere verdiği saptanmıştır. Bunda; kooperatifin iyi yönetilmesi, yönetimdeki kişilere duyulan güven, üreticilerin sosyal ve ekonomik fayda sağlamaları gibi birçok faktör etkilidir. Bu durumun devam ettirilmesi, gerek bölge ve gerekse ülke ekonomisine büyük yararlar sağlayacaktır. Bunun gerçekleştirilmesi için birçok kurum/kuruluş ile kişilere büyük görevler düşmektedir. Mevcut kooperatifin başarısının altında yatan nedenler iyice araştırılmalı ve başka üretici örgütlerine de model olabileceği unutulmamalıdır. 5. KAYNAKLAR Anonim S.S. Toslak Yeniköy Hacıkerimler Köyleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Verileri. Antalya. Anonim 2014a. Köyler ve Nüfus Durumu. [Ulaşım: ]. Anonim 2014b. Tarımsal Örgütlenme Tablosu. aspx?ogeid=136&liste=duyuru [Ulaşım: ]. Gürlük, S., Rehber, E., Manyas Gölü nün Çevresel Değerlendirmesi Üzerine Bir Araştırma. Tarım Ekonomisi Dergisi, 15(1):