KAVRAM KAVRAM YANILGISI KAVRAMSAL DEĞİŞİM

Transkript

1 KAVRAM KAVRAM YANILGISI KAVRAMSAL DEĞİŞİM Dr. Hasan YOLCU

2 Bir kavramın tanımını birkaç örneğinin vermenin ilgili kavramı öğrenilmesi için yeterli olduğunun düşünüldüğü, kavramın öğrenilmesindeki başarısızlığın nedeninin çoğu kez öğrencinin kendinde aradığı, öğretmenlerin de kavram öğretimi konusundaki kuramsal bilgiden yoksun olması kavram öğretimindeki problemli durumlardır.

3 Kuramsal bilgi öğretmenin bir kavramın gerçekte ne olduğunu görmesi ve kavramı doğru anlamasını sağlayacak bilgidir.

4 Ne olduğunu anlamadan fen i kullanabilirsiniz, daha da kötüsü fen i hiç anlamadan öğretmenize izin verilebilir. (King 2002)

5 Bir canlının yaşamını sürdürebilmesi, canlının dış dünyanın çok çeşitli özellikleri karşısında gerçekleştirdikleri şu üç temel biyolojik etkinliğe bağlıdır. Ayırt etme Tanıyıp öğrenme Ayıklayıp seçme.

6 Evrenin en zeki canlıları olarak bizler, çok karmaşık zihinsel işlemleri yapabilmemizi soyutlama becerisine borçluyuz. Bu beceri en üst düzeyde dil aracılığıyla biçimlenir. Dil zihni kavramlar yoluyla biçimlendirir.

7 Yapay zeka üzerine çalışan bilimin isanlarının aşmaya çalıştıkları bir dizi temel sorun arasında en önemlisinin nesne tanıma problemi olduğu belirtilmiştir. Bir robota gözlük kabıyla cep telefonunu ayırt etmeyi öğretmek gibi çok önemsiz görülen bir problemin çözümünün çok güç olduğu ortaya çıkarılmıştır.

8 Kavram?? Olay, obje ve olguların, sınırlı sayıda da olsa gözlemler sonucunda, ortak özelliklerinden yola çıkılarak bir genellemeye varılır, bu genellemenin insan zihninde oluşturduğu yapı (imaj) KAVRAM dır.

9 Kavram??? Kavramlar gerçek dünyada değil, düşüncelerimizde vardır. Gerçek dünyada kavramların ancak örnekleri bulunabilir. Kavramlar olay, olgu ve nesnelerin benzer özelliklerini toparlayıp özetleyen bilgilerdir

10 Kavramlar bilgilerin yapı taşlarını oluşturur. İnsan zihnindeki kavramsal öğrenme ve yeniden yapılanma süreci her yaşta sürüp gider.

11 Kavramlara örnekler verelim?

12 Kavramlara örnek olmayanları söyleyelim?

13 KAVRAMLAR OLMASAYDI??? Bir anda ayırt etme ve tanıma yeteneklerinizi yitirdiğinizi düşünün. Dünya bir anda karmaşanın egemen olduğu bildiğimiz zihinsel düzenlemelerin hiçbirini yapamayacağımız bir gezegene dönüşür, çünkü her şey birbirine karışır.

14 KAVRAMLAR OLMASAYDI??? Bu bir kaos olurdu, sistemli bir edinim veya bilgi olmazdı. Hayvanları, sıvıları, katıları, teknolojileri veya kaynama olaylarını düşünelim, teker teker yüzlercesiyle karşılaşmış olabiliriz.

15 Kavram Öğretimine Önem Verilmesinin Nedenleri 1. Kalıcı öğrenmede kavram öğretiminin daha etkili olması 2. Bilgilerin yeni durumlara uygulanabilmesinin kavramsal öğrenmeyi gerektirmesi 3. Bilgilerin gelişimi ve değişimi öylesine hızlı olmaktadır ki, bu insanın algı sınırını aşmaktadır. Bundan dolayı, kavramsal olarak temel bilgiler kazanmak daha önemli hale gelmektedir.

16 KAVRAM ÖĞRETİMİ Eğitimimiz boyunca çeşitli bilim dallarına ait çok sayıda tanım öğreniriz. Bu tanımlar ilgili bilim dallarında çalışan uzmanların araştırmaları sonucu oluşturulurlar. Öğretmenlerden beklenen kavramların ilgili bilim dalının ortaya koyduğu biçimiyle öğrenilmesinde öğrencilere yardımcı olmaktır.

17 KAVRAM ÖĞRETİMİ Çoğumuzun doğrudan tanık olduğu biçimde; öğretilmesi gereken kavram gerek sınıf ortamında gerekse ders kitaplarında daha çok sözlü biçimde dile getirilmekte ve çoğu kez öğrenciye eksik aktarılmaktadır.

18 KAVRAM ÖĞRETİMİ Bir ders kitabı çok iyi de yazılmış olsa(genellikle çok iyi yazılmaz) içerdiği bilgiler eksiksiz olamaz. Örneğin bir kavramın bütün örneklerini, ilişkili olduğu diğer kavramlarla bir ders kitabında göstermek olanaksızdır.

19 KAVRAM ÖĞRETİMİ Biyoloji dersi kapsamında mantar kavramını öğrenmesi gereken öğrencilerin ders kitaplarında genellikle mantarların tanımı, türleri ve birkaç mantar türünün de fotoğrafı yer alır. Bu çok sınırlı bilgi nedeniyle birçok farklı türü, rengi, şekli, yaşam koşulu olan ve zehirli ve zehirsiz olarak belirtebileceğimiz mantarlar hakkında yeterli düzeyde bilgi sahip olması beklenemez.

20 Mantarlar konusunda zihninde doğru sınıflamalar oluşturmasını istediğimiz öğrencinin örneğin hiçbir mantar türünün besinini kendisi üretmediğini, bütün mantar türlerinin besinlerini dışarıdan aldığını bilmesi gerekir.

21 Mantarların dışarıdan besin aldığını öğrenen kişi doğru sınıflama yapabilmesi için bazı mantarların canlı bazılarının da cansız besin kaynaklarından beslendiklerini ve türlerine göre farklı yaşam alanlarına sahip olduklarını bilmesi gerekir.

22 Görüleceği gibi, mantar kavramının doğru biçimde öğrenilmesinde önemli rol oynayan bilgilerden bazıları mantarların ayırtedici özellikleri bazıları da ayırtedici olmayan özellikleri ilgilidir.

23 Öğretilmek istenen kavramın ayırtedici özellikleriyle ayırt edici olmayan özelliklerinin öğrenciye doğru ve açık biçimde gösterilmemesi durumumun da öğrencinin kavram hakkında doğru düşünceye sahip olmayactır.

24 Tanım Bir kavram sınıfının bütün üyelerinin yalnızca ortak özelliklerini içeren önermedir.

25 TANIM Efradına cami, ağyarini mâni olmalıdır. EFRADINI CAMİ: Cami kelimesi cemaatten gelir, toplamak demek. Yani onda olan özelliklerin hepsini toplamak demek. AĞYARINI MANİ: Mani, dışarıda bırakmak anlamında kullanılmış. onda olmayan özellikleri dışarıda bırakmak demek. Kısacası ne bir eksik ne de bir fazla demektir.

26 Her zaman böyle tanımlar yapmak kolay değildir. Dokunarak, işiterek, tadarak, koklayarak edindiğimiz sayısız anlamı söze dökemediğimiz, bunları ifade edecek terimler bulamadığımız veya yanlış anlamalar oluşturduğumuz durumlar hiç de az değildir(özellikle Fen Öğretiminde)

27 Her zaman böyle tanımlar yapmak kolay değildir. Edinmiş olduğumuz pek çok anlamın tam-eksik, doğru-yanlış, nesnel-öznel olup olmadığı üzerinde durmayız. Belli belirsiz anlamlara konuşma ve düşünmek bizim belirgin bir özelliğimizdir. Tam ve doğru olmayan anlamalara dayanan zihinsel işlemler, doğal olarak yanlış veya eksi anlamlar üretmemize neden olur.

28 Bilimde anlatım aracı olarak seçilen dilin açık, seçik ve kesin olması istenir ancak; günlük dil, sözcüklerin çoğu kez anlam belirsizliği taşıması ya da çok anlamlı olması nedeniyle açık, seçik ve kesin olma özelliklerini taşımamakta; bilimsel amaç yönünden elverişsiz ve yetersiz kalmaktadır. Bir bilim alanını ilgilendiren kavramı tanımlamak ve açık seçik hale getirmek bilim adamının en önemli görevidir.

29 Tanımları yapanların konu alan bilgisinin yetersiz olması, tanımlar yapılırken küçük yaştaki öğrencilerin bu özellikleri anlamayacakları düşüncesiyle tanımın az sayıda özelliğinin belirtilmesi veya tanımların birkaç özelliği içeren daha genel bir terimle belirtilmesi ve ayırtedici özelliklerin yer verilmemesi öğretimini zorlaştırmaktadır.

30 Öğretmenin kavram analizi yapabilmesi için, belli bir konu alanının kavramları, bu kavramlar arasındaki ilişkiler ve yine bu kavramların kullanımı konusunda uzman olması gerekmektedir; çünkü, kavramların tanımlayıcı özellikleriyle ilgili belirsizlikleri gidermek için yeterli bilgiye uzmanlar sahiptir.

31 Kavram geliştirme süreçleri Kavramların geliştirilmesinde önemli zihin süreçlerinden biri genelleme sürecidir. Kişi kavramlarını çoğu halde sınırlı sayıda gözlem ve deneyimlerden genellemelere giderek geliştirir. Aynı şekilde önceden tasarlanmış deneylerden bir takım sonuçlar çıkararak bir genel ilkeye varmak da genellemedir.

32 Çocuk birçok kuşu gözledikten sonra onların ortak özellikleri olan tüylü olmak, uçmak, yumurtlayarak üremek gibi niteliklerden genellemeye varırsa zihninde kuş kavramı oluşur.

33 Ancak, genellemelerin hatalı olabileceği de unutulmamalıdır. Bu süreçte ilgilendiğimiz varlıkların hepsine ulaşmamız mümkün değildir. Bir kategoriye dahil varlıkların ancak bir kısmını gözleriz, fakat kategorinin tümüne ilişkin bir genellemeye varırız.

34 Kategoriye dahil olmayacak varlıkları da kategorideymiş gibi düşünmeye gereğinden fazla genelleme denir. Bir kategoriye dahil olması gereken bir varlığı dışarıda bırakmak da gereğinden az genelleme olur.

35 Sıvı kavramını dikkate alalım. Çocuk sıvılarla ilgili deneyimlerini süt, çay, su, vb. gibi içilen örneklerle kazandıysa, şampuan onun için sıvı değildir. Bu, sıvı sayılması gereken bir örneği kategori dışı bırakmaktır; içilmeyen sıvılar olamayacağı gibi yanlış bir düşünceye götürür.

36 Çocuk sıvıların akıcılık, bulunduğu kabın şeklini alma, v.b. gibi özelliklerinden hareket ederek ince kumu da bulundukları kabın şeklini aldıkları için sıvı sayarsa, gereğinden fazla genelleme hatasına düşmüş olur.

37 Buharlaşma ve yoğuşma kavramlarını farkında olmadan yalnız suyun buharlaşması ve yoğuşmasıyla ilgili örneklerle anlatan bir öğretmenin, bu kavramları öğretirken hemen akla gelebilecek şu kolay ve açık örnekleri kullandıklarını düşünün. 1. İçi soğuk su dolu şişenin dışında su damlacıklarının oluşması. 2. Meyve dolu bir poşeti buzdolabına koyduğumuzda poşetin içinde su damlacıklarının oluşması.

38 3. Yağmurun oluşması. 4. Kışım camların iç taraflarında su damlacıklarının oluşması. 5. Kaynatılan suyun buharlaşması. 6. Yazın sıcaklık nedeniyle, denizlerdeki ve göllerdeki suyun buharlaşması.

39 Örnekler yermede yöntem 1. Örnekler çok tipik olandan az tipik olana doğru dizilmeli. 2. Örnek olanlar kadar örnek olmayanlarda verilmeli. 3. Tipik örneklere bazı açılardan benzeyen örnek olmayanlar verilmeli.

40 Herhangi bir kavramın ayırtedici özellikleri, o kavram sınıfının her örneğinde aynı kalan, örnekten örneğe değişmeyen özelliklerdir. Bu niteliğiyle ayırtedici özellikler, bir kavram sınıfını öteki kavram sınıfından ayırır.

41 Bir kavramın tanımında ayırtedici olmayan özelliğin yer alması çoğu kez kez kavramın her örneğinin ayırtedici olmayan bu özelliği taşıması gerektiği düşüncesine yol açarak öğrenciyi yanıltmaktadır.

42 Yalnızca bu örneklerle karşılaşmış olan öğrencilerin sudan başka maddelerin de buharlaşıp buharlaşmadığı, yoğuşup yoğuşmadığı konusunda bilgi edinmeleri olanaksızdır çünkü verilen örneklerin hepsi suyun buharlaşması ve yoğuşması ile ilgilidir.

43 Öğretmen örnek sayısını ne kadar çoğaltırsa çoğaltsın, başka maddelerin de buharlaşıp buharlaşmadığını gösteren örnekler vermediği sürece, öğrencilerin zihninde buharlaşma ve yoğuşma kavramlarının eksi veya yanlış oluşmasına neden olacaktır.

44 Ayırımları yapabilmek genelleme yapmak kadar kolay değildir. Ayırımlar kavramlarımızda netleşmeye ve bilgilerimizde kesinleşmeye götürür. Ayırımlara ulaşılmayan hallerde kavramlarımızın anlamı genel kalır, bazen de hatalı olur.

45 Kavram geliştirmede kullanılan diğer bir zihin işlemi tanımlamadır. Aslında bilinmeyen bir kavramı tanımlama, onu bilinen diğer kavramlarla anlatma demektir. Tanımlar da hatalı olabilir. Bir tanım bir kavramı oluşturan kategorinin gerçek elemanlarından birini dışarıda bırakıyorsa kavramın anlamını daraltır.

46 Birçok kavramda tanımlayıcı nitelikler ve ayırt edici nitelikler açıkça belirlenemez. Böyle hallerde tanımın kapsadığı kategorinin tüm elemanlarını değil, kavrama en çok uyan elemanı tanımlamaya çalışırız.

47 KAVRAM YANILGISI

48 Kavram yanılgısı bireyin doğru olarak kabul edip birçok beceriyi sergilemede kaynak olarak kullandığı yanlış kavramlar ya da kavramalardır. Uzman kişilerin kabul ettiği bilgilere ters düşen açıklamalardır. Kavram Yanılgısı Nedir?

49 Kavram yanılgıları rastgele yapılan hatalardan farklı özellikler gösterir. Kişi yaptığı hatayı ufak bir uyarı ile farkedebilir ve düzeltebilir. Ancak belirli bir kavram yanılgısına sahip birey bu sebepten dolayı hata yaptığı zaman ve birisi tarafından uyarıldığı zaman once kendini savunmaya geçer. Kişiyi tatmin edemediğiniz takdirde bildiğinden vazgeçmez. Kavram Yanılgısı Nedir?

50 Kavram yanılgısı, öğrencilerin herhangi bir konuda o konunun uzmanlarından farklı olarak düşünmeleri şeklinde tanımlanabilir. Kavram yanılgısı zihinde bir kavramın yerine oturan fakat bilimsel olarak o kavramdan farklı yapı demektir. Öğrenciler, hatalarının doğru olduğunu sebepleri ile birlikte açıklıyorsa ve ısrar ediyorlarsa o zaman kavram yanılgıları var diyebiliriz. 50

51 Okul öncesindeki yaşam döneminde ya da ilköğretim, Ortaöğretim, Üniversite ve lisansüstü eğitim olmak üzere örgün eğitimin her seviyesinde de şekillenebilir. Kavram Yanılgısı

52 Öğrencilerdeki kavram yanılgıları sınav yaparak, deney yaparak veya ev ödevi vererek düzeltilemez. Öğrenci sahip olduğu kavram yanılgılarını kullanarak karşılaştığı problemleri çözdüğü veya çözdüğünü düşündüğü sürece kavram yanılgıları zihinde kalmaya devam eder. 52

53 Öğrenci sahip olduğu kavram yanılgısı ile yüzleşmediği ve bu bilgi ile açıklayamayacağı olay ve problemlerle karşılaşmadığı sürece zihinde kalmaya devam eder. 53

54 Oluşum nedenleri: 1. Ödüllendirilen kavram yanılgıları kalıcıdır. Bazı sınav soruları öyle hazırlanır ki öğrenci kavram yanılgısına sahip olsa dahi doğru cevap verebilir. Bu durumda öğrencinin kavram yanılgısı ödüllendirilmiş olur. 2. Benzetmeler ve modellemeler yapılırken hedef ile model arasındaki ortak yönler ve ortak olmayan farklı yönler mutlaka belirtilmelidir. 54

55 Oluşum nedenleri: 1. Birçok kavram yanılgısı ise derinliğine inmeyen yüzeysel açıklamalardan kaynaklanmaktadır. Bu açıklamalar ilk bakışta zaman kazancı gibi görünse de aslında öğrenci zihnine ekilen kötülük tohumlarıdır. 2. Bu öğrencilerin bazı test sorularını çözmeleri için etki, tepkiye eşittir gibi sloganlar yeterli oluyor ve bu şekilde kavram yanılgıları ödüllendiriliyor. 55

56 1. Öğretmen faktörü: Öğretmenini sahip olduğu yanlış bilgiler 2. Kitaplarda doğrudan yanlış bilgilerin verilmesi 3. Kitaplarda bazı kavramların kapsamlarının dar tutulması 4. Kitaplarda kullanılan dil Kavram Yanılgılarının Nedenleri

57 6. Kullanılan dilden kaynaklanan 7. Gündelik hayatta kullanılan bazı kelimelerini bilimde farklı anlamalara gelmesi 8. Genellemelerden kaynaklanan kavram yanılgıları 9. Kullanılan öğretim yönteminden kaynaklı kavram yanılgıları 10. Kullanılan benzetme ve analojiler 11. Modeller kullanma Kavram Yanılgılarının Nedenleri

58 Fisher (1985) kavram yanılgılarının aşağıda belirtilen ortak özellikleri taşıdığını ileri sürmektedir : a) Kavram yanılgıları beraberinde alternetif inanışlar yaratabilmektedirler. b) Çoğu kavram yanılgısı en azından geleneksel metotlarla ortadan kaldırılamayacak kadar ısrarcıdırlar. c) Bazı kavram yanılgıları bireyin çok eski geçmişinde yaşadığı deneyimlere dayanmaktadır.

59 Öğrenciler okullara boş beyinler olarak gelmezler(resnick, 1983). Hayatı anlamlandırma ve ifade etmede kullanılan bu düşünme sistemlerinin bazıları hatalı ya da eksik olabilmektedir. İşte bunlar kavram yanılgıları ya da kavram yanılgılarının temelleridir (Mestre, 1987).

60 1. Özellikle öğrencilerin bunları kullanarak yeni deneyimleri yorumlamaya ve anlamlandırmaya çalıştıkları zamanlarda sorun olmakta ve öğrenmeye sekte vurmaktadırlar. 2. Genellikle kavram yanılgılarını öğrenciler kendi algı biçimlerine göre kişisel olarak geliştirdikleri için bunları ortadan kaldırmak çok zor olmakta ve büyük çaba gerektirmektedir. Kavram yanılgıları genellikle iki sebepten dolayı problem yaratır:

61 Yeni bir kavramı öğrenebilmek için öğrenciler mevcut düşünme sistemlerini kendi aktif katılımları ile yeniden şekillendirme ve yeniden yapılandırma süreci içerisine sokulmalıdır.

62 Kavramsal değişim yaklaşımında: 1. Mevcut kavramlardan rahatsızlık duyulmalıdır. 2. Yeni kavram akla yakın, mantıklı, olmalıdır. 3. Yeni kavram birçok durumu çözme ve anlamlandırma sözü veren bir yapıda olmalıdır

63 Kavramsal değişmeyi meydana getirme yönünde tasarlanan öğretim aşağıdaki özellikleri taşıyabilir : 1. Bilişsel zıtlık yaratan öğretim ortamları yaratın (Stavy & Berkovitz, 1980) 2. Öğretimi öğrencilerin sahip oldukları kavram yanılgılarını ortaya çıkarıcı yönde organize edin (Posner et al., 1982) 3. Öğrencilerin sahip oldukları kavram yanılgılarını ortadan kaldırmada yardımcı olacak stratejiler geliştirin (Postner & Gertzog, 1982).

64 Bilişsel zıtlık birçok yolla sağlanabilir: 1. Kişinin beklentilerine ya da tahminlerine uymayan bir sonuç yaratılabilir. 2. Kişinin kavram repertuvarında boşluklar ve eksiklikler olduğu hissi yaratılabilir. 3. Kişi mevcut bilgileriyle çözmeyeceği ve dengesizlik, tutarsızlık yaşayacağı bir duruma sokulabilir.

65 Kavramlara örnek verme 1. Bir kavramın örnekleri verilirken sayısına karar vermek ve örnek olmayanlarla ilişkisini vurgulamak ise öğretmenin ders sırasında gerçekleştireceği bir etkinlik olmayıp çok dikkatli bir çaba gerektirmektedir. 2. Öğretmenlerin çoğunun ders anlatırken, öğrencilerin kolayca anlayabilecekleri basit örnekleri seçtikleri iki veya üç örneği yeterli buldukları söylenebilir. 3. Bu durum öğrencilerde dar genellemeye neden olmaktadır.