KONUKLU ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş. KONALGA REGÜLÂTÖRÜ ve HES PROJESİ

Transkript

1 KONUKLU ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş. KONALGA REGÜLÂTÖRÜ ve HES (Malzeme Ocakları, Kırma-Eleme Tesisi ve Beton Santrali) PROJESİ (30,566 MWm / 29,649 MWe) ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU VAN İLİ, ÇATAK İLÇESİ x x NİHAİ MÜHENDİSLİK İNŞAAT SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. Nisan 2014 ANKARA

2 Proje Sahibinin Adı: Adresi: Telefonu: Fax no su: KONUKLU ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş. Mahatma Gandi Cad. No: 47 GOP Çankaya ANKARA 0 (312) (312) Projenin Adı: Konalga Regülâtörü ve HES (Malzeme Ocakları, Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali) Projesi (30,566 MWm / 29,649 MWe) Projenin Bedeli: Proje için Seçilen Yerin Açık Adresi: TL Van İli, Çatak İlçesi Proje için Seçilen Yerin Koordinatları, Zone: Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektörü, Alt Sektörü): Koordinatlar arka sayfada sunulmaktadır tarih ve sayılı ÇED Yönetmeliğinin Geçici 1. Maddesi kapsamında tarih ve sayılı ÇED Yönetmeliği 16. Madde Kurulu gücü 25 MW m ve üzeri olan nehir tipi santraller kapsamında Raporu Hazırlayan Kuruluşun Adı: Adresi: Telefonu: Fax no su: Raporu Hazırlayan Kuruluşun Yeterlilik Belge No su, Tarihi: VADİ MÜHENDİSLİK İNŞAAT SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. Cinnah Caddesi No:31/B Çankaya ANKARA 0 (312) (pbx) 0 (312) / Raporun Sunum Tarihi (Gün/Ay/Yıl): Nisan- 2014

3 Proje İçin Seçilen Yerin Koordinatları, Zone Regülâtör Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Santral Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Yükleme Havuzu Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , İletim Tüneli Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

4 Cebri Boru Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Kaya Malzeme Ocağı Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , , , Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Şantiye Sahası Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Fosseptik Alanı Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Kazı Depo Sahası 1 Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: -

5 Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kazı Depo Sahası 2 Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , , , , , , , , ,

6 İçindekiler Listesi İçindekiler Listesi... i Tablolar...x Şekiller... xv Ekler...xvii Bölüm I: Projenin Tanımı ve Amacı (Proje konusu faaliyetin tanımı, ömrü, hizmet amaçları, projede kurulacak tesislere ait karakteristik verileri gösterir tablo (Su Alma Kotu, Türbin Eksen Kotu, Brüt Düşü, Santral Tipi, Net Düşü, Türbin Tipi, Ünite Sayısı, Ünite Gücü, Kurulu Güç (MWm/MWe), Firm Enerji, Sekonder Enerji, Toplam Enerji, Proje Debisi, Türbin Verimi, Jeneratör Verimi,Trafo Verimi vb.), pazar ve hizmet alanları ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yönden ülke, bölge ve/veya il ölçeğinde önem ve gereklilikleri, (Proje alanı ve çevresindeki su kaynaklarını görünebileceği, ölçekte renkli harita üzerinde su kaynakları yerleri ve proje alanına mesafeleri, Raporu hazırlanırken proje kapsamındaki tüm işlemlerin DSİ tarafından onaylanmış olan Fizibilite Raporuna uygun olarak hareket edilmesi ve buna ilişkin bilgi ve su kullanma anlaşması hakkında bilgi)...1 Bölüm II: Proje İçin Seçilen Yerin Konumu II.1. Projenin yeri (İlgili Valilik veya Belediye tarafından doğruluğu onanmış olan proje yerinin, lejant ve plan notlarının da yer aldığı onanlı Çevre Düzeni Planı ve İmar Planı üzerinde, bu planlar yoksa mevcut arazı kullanım haritası üzerinde gösterimi), II.2. Proje kapsamındaki (varsa malzeme ocağı, beton santrali ve kırma-eleme dâhil) ünitelerin konumu, teknik altyapı üniteleri, idari ve sosyal üniteler, varsa diğer üniteler, bunlar için belirlenen kapalı ve açık alan büyüklükleri, bu ünitelerin proje alanı içindeki konumlarını vaziyet planı, proje kapsamında yer alan ünitelerin ve geçici-nihai depolama alanlarının 1/25000, 1/5000 ve/veya 1/1000 lik haritalar üzerinde gösterimi) Şantiye yerleşim planı, hafriyat döküm sahaları, baraj, regülatör, tünel, yükleme havuzu, cebri boru, santral binası, (birbirleri ile olan mesafelerinin de belirtilmesi) v.b. yapılara ait plan ve kesitler ile yağış alanı ve akım gözlem istasyonlarının gösterir çizimler teknik resim standartlarına uygun olarak, proje ünitelerinin yerlerini (koordinatlarını) içeren sayısal CD (ED 50 formatında) Bölüm III: Projenin Ekonomik ve Sosyal Boyutları III.1. Projenin gerçekleşmesi ile ilgili yatırım programı ve finans kaynakları, bu kaynakların nereden temin edileceği, III.2. Projenin gerçekleşmesi ile ilgili iş akım şeması veya zamanlama tablosu, III.3. Projenin fayda-maliyet analizi, III.4. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleşmesine bağlı olarak, proje sahibi veya diğer yatırıcımlar tarafından gerçekleştirilmesi tasarlanan diğer ekonomik, sosyal, alt yapı projeleri, III.5. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleşebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleştirilmesi planlanan diğer ekonomik, sosyal ve alt yapı projeleri, III.6. Proje için seçilen (baraj, regülatör ve HES in alanları, iletim tüneli güzergahları, hafriyat depo sahaları ) yerlerin mülkiyet durumu, kamulaştırma, yeniden yerleşimin nasıl yapılacağı, kamulaştırma kapsamında halkı bilgilendirme yöntemlerine ilişkin bilgi, III.7. Diğer hususlar Bölüm IV: Proje Kapsamında Etkilenecek Alanın Belirlenmesi ve Bu Alan İçindeki Mevcut Çevresel Özelliklerin Açıklaması* i

7 IV.1. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi, (etki alanının nasıl ve neye göre belirlendiği açıklanacak ve etki alanı harita üzerine gösterilecek) IV.2. Etki Alanı İçerisindeki Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve doğal kaynakların kullanımı, IV.2.1. Meteorolojik ve İklimsel Özellikler IV.2.2. Jeolojik Özellikler IV Bölgesel jeoloji, sahanın 1/ ölçekli jeoloji haritası, stratigrafik kolon kesitleri, IV Proje alanı jeolojisi, inceleme alanına ait büyük ölçekli (1/5000 ya da varsa 1/1000 ölçekli) jeoloji haritası ile proje kapsamındaki ünitelerin kesitleri, harita ölçekleri ve lejantları metindekine uygun olmalı, yapılan büyütme ya da küçültmeler çizgisel ölçekte gösterilmeli, jeolojik harita ve kesitlerinin harita alma tekniğine uygun olarak hazırlanması jeolojik bilgilerin formata uygun olarak detaylandırılması), IV Kitle hareketleri (heyelan/moloz akıntısı akması), duyarlılık analizi, heyelan risk haritası, heyelan yağış ilişkisi IV Proje sınırları içindeki alan için yamaç stabilitesi, yamaçlardaki kayma hareketlerini gösteren harita, kayma analizi (hafriyat atığı olması durumunda da uygulanmalıdır), IV Depremsellik ve doğal afet potansiyeli, IV Jeoteknik etüt raporu (proje kapsamındaki tüm ünitelerin detaylı jeoteknik etütleri), IV.2.3. Hidrojeolojik özellikler (yer altı su seviyeleri; halen mevcut her türlü keson, derin, artezyen vb. kuyu; emniyet çekim değerleri; suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik özellikleri; yeraltı suyunun mevcut ve planlanan kullanımı, debileri, proje alanına mesafeleri), IV.2.4. Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklarından deniz, göl, dalyan, akarsu ve diğer sulak alanların fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellikleri, bu kapsamda akarsuların debisi ve mevsimlik değişimleri, taşkınlar, su toplama havzası oligotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak sınıflandırılması, sedimantasyon, drenaj, tüm su kaynaklarının kuyu ekosistemleri), IV.2.5. Kurulacak regülatörün su toplama havzası ile ilgili, Alakan Deresine ilişkin en az 10 yıllık aylık maksimum, aylık minimum ve aylık ortalama debilerinin m3/sn olarak verilmesi, IV.2.6. Kurulacak regülatörün su toplama havzası su kullanım durumu, (içme kullanma suyu amaçlı her hangi bir su kaynağı havzasında kalıp kalmadığı, kalması durumunda yapılacak HES lerin mutlak ve kısa mesafeli koruma alanının dışına çıkarılması v.s. dahil), yağış-akış ilişkisi, ekolojik potansiyeli, projenin kurulacağı su kaynağının/kaynaklarının uzun yıllara ait aylık ortalama değerleri (m 3 /sn), akım gözlem istasyonları ve regülatör yerlerini temsil eden uzun yıllara ait akım değerlerinin, ilgili kurum (bu verilerin temin edildiği kurum) onayı alınarak sunulması, IV.2.7. Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan kullanımı, varsa havza özelliği (içme, kullanma, sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, göl, gölet, su ürünleri üretiminde ürün çeşidi ve üretim miktarları), proje alanının içme ve yüzeysel su temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalıp kalmadığı, söz konusu derenin her hangi bir içme suyu kaynağını besleyip, beslemediği, söz konusu dereden içme ve kullanma suyu alınıp alınmadığı, IV.2.8. Toprak özellikleri ve kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanım kabiliyeti, sınıflaması, taşıma kapasitesi, yamaç stabilitesi, kayganlık, erozyon, toprak işleri için kullanımı, doğal bitki örtüsü olarak kullanılan mera, çayır vb.), IV.2.9. Tarım alanları (tarımsal alan varlığının olup olmadığı, var ise tarımsal gelişim proje alanları, sulu ve kuru tarım arazilerinin büyüklüğü, ürün desenler ve bunların yıllık üretim miktarları, ürünlerin ülke tarımındaki yeri ve ekonomik eğerleri), ii

8 IV Orman Alanları (ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve/veya kullanım amaçları, 1/ ölçekli Meşhere haritası) IV Koruma alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Çevre Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mera Kanunu kapsamındaki alanları, Projenin korunan alanlara uzaklıklarının 1/ lik ölçekli haritada anlaşılır ve renkli gösterilmesi) IV Faaliyet alanının mevcut çevresel özellikleri bölümünde yer alacak flora, fauna ve biyoçeşitlilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak detaylı araştırma ve arazi, çalışmaları, biyoçeşitliliğe yönelik olarak yapılan arazi çalışmaları vejetasyon dönemini kapsamalıdır. Yapılan biyolojik çeşitlilik çalışması ile faaliyet alanı ve yakın çevresinin flora ve fauna elemanlarının detaylı incelenmesi, alanın biyoçeşitlilik özellikleri irdelenmeli ve özellikle nesli tehlike altında, lokal endemik ve nadir türler belirlenmeli, faaliyet alanının habitat yapısı ve ekosistem özellikleri detaylandırılmalıdır IV Flora; yapılacak arazi çalışmaları sonucu elde edilen flora elemanlarının tümünü kapsayacak şekilde familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri, korunma statüsü (Ulusal Mevzuat ve Uluslar arası sözleşmeler kapsamında koruma altında bulunan türler) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, Arazide yapılacak flora çalışmalarının vejetasyon döneminde gerçekleştirilmesi ve bu dönemin belirtilmesi, flora için Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBİVES) kullanılarak kontrol yapılması, (flora ve fauna elemanlarının tespiti alanlarında uzman iki ayrı biyolog tarafından arazi çalışmaları yapılarak belirlenmeli, literatür çalışmaları ile doğrulanmalı) IV Fauna; yapılacak arazi çalışmaları sonucu elde edilen fauna elemanlarının (sürüngenler, memeliler, kuş vb. gruplar) familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri (IUCN), populasyon durumu, korunma statüsü, kayıt alma şekli (gözlem veya örnek) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, arazi çalışmalarının vejetasyon dönemi dikkate alınarak yapılması, RDB (Kırmızı Liste), Bern Sözleşmesi verilmesi, Merkez Av Komisyonu Kararları, IUCN, MAK Kararları, CITES gibi uluslar arası anlaşmalara göre durumu, Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBİVES) kullanılarak kontrol yapılması, IV Sucul flora ve fauna, iç sulardaki (göl, akarsu) canlı türleri (bu türlerin tabii karakterleri, ulusal ve uluslar arası mevzuatla koruma altına alınan türler; bunların üreme, beslenme, sığınma ve yaşama ortamları; bu ortamlar için belirlenen koruma kararları), IV Endemik, hassas, nesli tehlike altındaki balık türleri için gerekli optimum su yükseklikleri, miktarı, çözünmüş oksijen miktarı, su hızı gibi parametrelerin incelenerek, projenin bu türler üzerinde etkilerinin değerlendirilmesi, alınacak tedbirlerin belirtilmesi, IV Madenler ve Fosil Yakıt Kaynakları (rezerv miktarları, mevcut ve planlanan işletilme durumları, yıllık üretimleri ve bunun ülke veya yerel kullanımlar için önemi ve ekonomik değerleri), IV Hayvancılık (türleri, beslenme alanları, yıllık üretim miktarları, bu ürünlerin ülke ekonomisindeki yeri ve değeri), IV Peyzaj değeri yüksek yerler ve rekreasyon alanları, IV Devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarrufu altında bulunan araziler (Askeri Yasak Bölgeler, kamu kurum ve kuruluşlarına belirli amaçlarla tahsis edilmiş alanlar, v.b.), IV Proje yeri ve etki alanının mevcut kirlilik yükü, iii

9 IV Diğer özellikler IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri IV.3.1 Ekonomik özellikler (yörenin ekonomik yapısının oluşturan başlıca sektörler, yöresel iş gücünün bu sektörlere dağılımı, sektörlerdeki mal ve hizmet üretiminin yöre ve ülke ekonomisi içindeki yeri ve önemi, diğer bilgiler), IV.3.2. Nüfus (yöredeki kentsel ve kırsal nüfus, nüfus hareketleri; göçler, nüfus artış oranları, ortalama hane halkı nüfusu, diğer bilgiler), IV.3.3. Gelir (yöredeki gelirin iş kollarına dağılımı, işkolları itibari ile kişi başına düşen maksimum, minimum ve ortalama gelir), IV.3.4. İşsizlik (yöredeki işsiz nüfus ve faal nüfus oranı), IV.3.5. Yöredeki sosyal altyapı hizmetleri (eğitim, sağlık, kültür hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumu), IV.3.6. Kentsel ve kırsal arazi kullanımları (yerleşme alanlarının dağılımı, mevcut ve planlanan kullanım alanları, bu kapsamda, sanayi bölgeleri, konutlar, turizm alanları vb.), IV.3.7. Diğer özellikler Bölüm V: Projenin Bölüm IV de Tanımlanan Alan Üzerindeki Etkileri ve Alınacak Önlemler (**): (Bu bölümde; projenin fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri, bu etkileri önlemek, en aza indirmek ve iyileştirmek için alınacak yasal, idari teknik önlemler V.1 ve V.2 başlıkları için ayrı ayrı ve ayrıntılı bir şekilde açıklanır V.1. Arazinin hazırlanması, inşaat ve tesis aşamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler (Regülatör, HES, Derivasyon tüneli, İletim hattı, Cebri boru ve Servis yolları için varsa Malzeme Ocağı, Beton Santrali, Kırma-eleme tesisi, v.b. dahil), yapılacak tüm çalışmaları, inşaat aşamasındaki etkiler her bir regülatör, HES ve bunlara ait iletim tesisleri ve diğer yapılar için ayrı ayrı irdelenecektir V.1.1. Arazinin hazırlanması için yapılacak işlemler kapsamında nerede ve ne kadar alanda hafriyat yapılacağı, hafriyat miktarı, hafriyat sırasında kullanılacak malzemeler, patlayıcı maddeler, varsa patlatma ile ilgili bilgiler etkiler ve alınacak önlemler, hafriyat artığı toprak, taş, kum vb maddelerinden nerelere taşınacakları, nerelerde depolanacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, hafriyat döküm alanlarını koordinatları, özellikleri ve 1/1000 ölçekli plan ve kesit görünüşleri ile birlikte hafriyat malzemesi düzenleme ve restorasyon planı, alınacak görüşler ve geçici depolama alanı özellikleri, V.1.2. Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek işlerden, insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli olanlar sağlık koruma bandı mesafesi, (Patlatma yapılması durumunda, patlatmaların kesinlikle galeri yöntemi ile yapılmayacağına dair taahhüt, patlayıcıların yer altı suyuna ve dolaylı olarak suya etkilerinin araştırılması ve patlatma yerine başka alternatiflerin açıklanması, patlayıcıların nerelerde tutulacağı), patlayıcı miktarı ve cinsi arazi hazırlanmasında kullanılacak işler için kullanılacak aletler ve makineler, acil eylem planı hakkında bilgi verilmesi 189 V.1.3. Proje kapsamındaki ulaşım altyapısı planı, proje alanının karayollarına uzaklıkları, karayoluna bağlantı yolları, ulaşım için kullanılacak mevcut yolların zarar görmemesi için alınacak tedbirler ile trafik güvenliği açısından alınacak önlemler, ulaştırma altyapısının inşası ile ilgili işlemler, yeni yapılacak yolların özellikleri, kullanılacak malzemeler, kimyasal maddeler, araçlar, makineler; altyapının inşası sırasında kırma öğütme, taşıma, depolama gibi toz yayıcı mekanik işlemler, araç yükü, cinsi ve sayısı, artışın hesaplanması, haritası (bu kapsamda alınacak görüşler, izinler), iv

10 V.1.4. Zemin emniyeti, regülatör ve kanal yapılarından su kaçağı olmaması için yapılacak işlemler, V.1.5. Proje alanının taşkın etüdü, taşkın önleme ve drenaj ile ilgili işlemlerin nerelerde ve nasıl yapılacağı, V.1.6. Proje alanı içindeki su ortamlarında her hangi bir amaçla gerçekleştirilecek kazı, dip taraması, vb. işlemler nedeni ile çıkarılacak taş, kum, çakıl ve benzeri maddelerin miktarları, nerelere taşınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, dere yatağında yapılacak olan çalışmaların etkileri (bulanıklık, suyun debisi vb) V.1.7. İnşaat işlemleri süresince su ortamında, dere yatağında ve proje alanında mevcut canlı türlerine (karasal ve sucul flora-fauna) olabilecek etkiler ve hassas türlerin ne şekilde korunacağı, alınacak önlemler, V.1.8. Proje kapsamındaki tesislerin (Baraj, Regülatör, HES, iletim kanalı, tünel yapımı ve servis yollarının v.s.) yapımı dolayısıyla kullanılacak malzemenin nereden, nasıl ve ne miktarda temin edileceği, V.1.9. İnşaat aşamasında kullanılmak üzere taşocağı, kum ocağı, kil ocağı, gibi malzeme ocaklarının (açılması durumunda) sayısı, ocakların alan büyüklükleri, işletme alan büyüklükleri ve koordinatları, yıllara bağlı planlanan üretim miktarları, uygulanacak üretim yöntemleri, basamak yüksekliği, genişliği, şev açısı, basamak sayısı, ocakların başlangıç ve nihai durumlarının imalat haritaları üzerinde gösterimi, V Malzeme ocağının açılıp açılmayacağının belirtilmesi, açılması durumunda patlatma işleminin ne şekilde yapılacağının açıklanması, patlatma pateni, bir atımda kullanılacak patlayıcı madde miktarı, taşınımları, depolanmaları ve kullanımları, hava şoku ve kaya fırlamaları hesaplarının yapılarak etkilerinin değerlendirilmesi, V Malzeme ocaklarında (açılması durumunda) üretim miktarlarının çalışma süreleri (gün-ayyıl), nakliye güzergâhları, ulaşım altyapısı planı, altyapının inşası ile ilgili işlemler, Ocak alanının çevresinde yer alan en yakın yerleşim birimleri, ocak alanına ait imalat haritası ve kesiti, yakın çevresini de gösteren vaziyet planı, kullanılacak makine ekipmanları, V Kırma-eleme tesisinin kurulup kurulmayacağının belirtilmesi, kurulması durumunda kurulacağı alanın, teknolojisi, üretim miktarlarının çalışma süreleri (gün-ay-yıl), nakliye güzergâhları, ulaşım altyapısı planı, alt yapının inşası ile ilgili işlemler, alanın koordinatları, kapladığı alan büyüklüğü, tesis kapasitesi, tesis alanı çevresinde yer alan en yakın yerleşim birimleri, (toz gürültü v.s. alınacak önlemler), tesisi iş şeması, tesis alanının mevcut kullanımı ve mülkiyeti, tesis alanının 1/ ölçekli haritada gösterilmesi, kullanılacak makine ekipmanları, V Beton Santrali tesisinin kurulup kurulmayacağının belirtilmesi kurulması durumunda kapasitesi, teknolojisi, üretim miktarlarının çalışma süreleri (gün-ay-yıl), ulaşım alt yapısı planı, altyapının inşası ile ilgili işlemler, kullanılacak makine ekipmanları, V Derivasyon (regülatör inşaat alanının kuru tutulabilmesi için akarsu güzergahının geçici olarak değiştirilmesi) amacıyla veya diğer nedenler akarsu havzasında yapılacak her türlü doldurma, kazıklar üzerine inşaat ve benzeri işlemler ile bunları nerelerde ne kadar alanı kaplayacağı ve kullanılacak malzemeler, araç ve makineler, V Olabilecek heyelanlara karşı alınacak önlemler, V Yeraltı suyuna etkiler, V İnşaat esnasında kırma, öğütme, yıkama-eleme, taşıma ve depolama gibi toz yayıcı işlemler, kümülatif değerler, S S S v

11 V Arazinin hazırlanması ve inşaat alanı için gerekli arazinin temini amacıyla, elden çıkarılacak tarım alanlarının büyüklüğü, bunların arazi kullanım kabiliyetleri ve tarım ürün türleri, tarım arazilerinin tarım dışı amaçla kullanımı ile ilgili bilgiler, mera alanları, projenin 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu, 4342 sayılı Mera Kanunu, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında değerlendirilmesi, V Arazinin hazırlanması ve inşaat alanı için gerekli arazinin temini amacıyla kesilecek ağaçların tür ve sayıları, meşhere tipi, kapalılığı, kesilecek ağaçların bölgedeki orman ekosistemi üzerine etkileri, gerekli izinler, görüşler, projenin ya da bir kısmının orman alanı dışında olması halinde orman alanlarına mesafesi, etkilerin değerlendirilmesi, alınacak tedbirler, V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına kadar yapılacak işlerde kullanılacak yakıtların türleri, özellikleri, oluşacak emisyonlar, V Su temini sistemi planı, nereden temin edileceği, suyun arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek işlemler sonucu meydana getirilecek atık suların cins ve miktarları, bertaraf yöntemleri, deşarj edileceği ortamlar, bir kroki üzerinde atıksu hatları ile varsa atıksu artıma tesisinin yerinin gösterilmesi, atıksuların biriktirilmesi halinde fosseptik planının Rapora eklenmesi, (projenin memba ve mansabı dikkate alınarak su kalitesinin ilgili mevzuat kapsamında bir defaya mahsus çevre iznine esas ölçüm ve değerlendirmesinin yapılması, analiz sonuçlarının rapora eklenmesi), (alınacak gerekli görüşler, izinler), V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek meydana gelecek katı atıkların cins ve miktarları, bu atıkların nerelere taşınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek yapılacak işler nedeni ile meydana gelecek vibrasyon, gürültünün kaynakları ve seviyesi, kümülatif değerler, V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek işlerde çalışacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer teknik/sosyal altyapı ihtiyaçlarının nelerden ve nasıl temin edileceği, V Proje alanında, peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemelerinin (ağaçlandırmalar ve/veya yeşil alan düzenlemeleri vb.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun içi seçilecek bitki ve ağaç türleri, V Yeraltı ve yerüstünde bulunan kültür ve tabiat varlıklarına (geleneksel kentsel dokuya, arkeolojik kalıntılara, korunması gerekli doğal değerlere) olabilecek etkilerin belirlenmesi, V Diğer özellikler V.2. Projenin işletme aşamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler, V.2.1. Proje kapsamındaki tüm ünitelerin özellikleri, hangi faaliyetlerin hangi ünitelerde gerçekleştirileceği, kapasiteleri, ünitelerde üretilecek eneri üretim miktarları, (Santralin çalışma süreleri) V.2.2. Su kaynağına ait varsa diğer kullanım şekilleri (mansapta kalan yerleşim yerlerine ilişkin su hakları, içme- kullanma, sulama, tarımsal faaliyetler, balık üretim tesisi vb) ve etkileri (Projenin memba ve mansap kısmında yer alan diğer projelerin ekosistem üzerindeki etkilerinin birlikte değerlendirilmesi), V.2.3. Su Kullanım Hakları Raporuna (Regülatörün Yapılacağı Yer Esas Alınarak Su Kullanım Haklarının Belirlenmesi) ilişkin açıklama ve öneriler V.2.4. Mansaba bırakılacak su hesabı (havza özellikleri, yatak ve kesit durumu, yağış-akış ilişkisi, ekolojik potansiyel, varsa ulusal ve uluslar arası mevzuatla korunan balık türleri ve muhtemel ihtiyaçları, su hakları savaklanan sular ve periyotları dikkate alınmalı), doğal akımlar ile çizilen vi

12 debi süreklilik eğrileri ile uzun dönemli akımları gösteren tablo-şekiller, nehirdeki akımın son on yıllık akım değerleri, enerji üretimine başlanıldığında mansaba bırakılan su miktarı ölçümleri için ölçüm istasyonları yeri (Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son 10 yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar arttırılabilecektir. Doğa Koruma Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün tarih ve sayılı yazısı uyarınca biyolojik çeşitliliğin devamının sağlanması için gerekli çevresel akış miktarını belirlemek üzere Hidrojeoloji Mühendisi, Hidrobiyoloji ve Ekoloji bilim dallarında en az doktora yapmış öğretim görevlilerince Ekosistem Değerlendirme Raporunun hazırlanarak rapora eklenmesi, belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Akımın son 10 yıllık ortalamanın %10 undan az olması halinde tamamı bırakılacaktır. Havzada teessüs etmiş su hakları (içme suyu, sulama suyu tahsisleri, balık çiftlikleri vs.) rapor içerisinde yer almalıdır.) [havzanın hidrolojik karakteri, ekolojik potansiyeli ile havzada önerilen diğer tesislerde alınan çevre koruma tedbirlerinin yanına bırakılan miktarının enerji üretimine etkisinin dikkate alınması] V.2.5. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması sonucu su kalitesine ve su ortamındaki canlılara (Can suyunun bırakılacağı güzergahtaki canlı türleri ve ekolojik envanteri) olabilecek etkiler, proje için tespit edilen balık türlerine ait geçiş sistemleri ile mansap can suyu çıkış yerinin gösterildiği çizim (Balık geçidi ve merdivenleri çalışır duruma geldiklerinde, içlerinin tam su dolu ve bölmelerin üzerinde su taşıracak halde işlevsel olması, gerektiğinde nehre kilitli olan ve kısmi göç yapan türlerin balık geçidi yaklaşımını bulmalarına yardımcı ilave donanım montajının dahil edilmesi) V.2.6. Kati proje aşamasında; doğal hayatın sağlanabilmesi için dere yatağına bırakılacak su miktarı ölçümleri, Akım Gözlem İstayonu yerlerinin (AGİ) istasyon kurulmasına uygun olarak dizayn edilmesi, AGİ kurulum aşamasında ilgili DSİ Bölge Müdürlüğüne müracaat edilmesi ve söz konusu istasyonun ilgili firma tarafından GPRS modemli cihazla donatılması ile ilgili işlemler, V.2.7. Ulusal Ve Uluslar Arası Mevzuatla Korunması Gereken Alanlar Üzerine Etkiler V.2.8. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması, su tutulması sonucu mansapta olabilecek değişimler, bu değişimlerin su kalitesine ve su ortamındaki canlılara etkileri, doğal yaşam üzerine etkiler (heyelan, erozyon, nehir hidrolojisi, sucul yaşam, sediment gelişi vb.), bu etkilerin ortadan kaldırılmasına yönelik alınacak önlemler (olabilecek heyelana karşı alınacak önlemler dâhil) V.2.9. Yer altı ve yüzeysel su kaynaklarına olabilecek etkiler (su kullanımı (tarım alanlarını sulanması v.b.), proje debisi, iletim kanalının uzunluğu, Su kaynağı yatağının genişliği, alüvyon yapısı içme suyu sondaj kuyu yerlerinin gösterilmesi, vb. parametrelerin değerlendirilmesi), V Orman alanlarına olabilecek etki (orman yangınları da dahil) ve bu etkilere karşı alınacak tedbirlerin tanımlanması, V Tarım alanlarını olabilecek etkiler ve bu etkilere karşı alınacak tedbirlerin tanımlanması,. 299 V Projenin işletilmesi sırasında çalışacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer sosyal/teknik altyapı ihtiyaçlarının nerelerde, nasıl temin edileceği, V İdari ve sosyal ünitelerde içme ve kullanma amaçlı suların kullanımı sonrasında oluşacak atıksuların arıtılması için uygulanacak arıtma tesisi karakteristiği, prosesin detaylandırılması ve arıtılan atık suların içme suyu havzası dışına çıkarılması, ne miktarlarda, nasıl verileceği, V Konut, sosyal ve idari tesislerden oluşacak katı atık miktar ve özellikleri, bu atıkların nerelere ve nasıl taşınacakları veya hangi amaçlar için ve ne şekilde değerlendirileceği, V Proje ünitelerinin işletilmesi sırasında oluşacak gürültünün kaynakları tesisin en yakın yerleşim birimine uzaklığı ve kontrolü için alınacak önlemler, vii

13 V Proje alanında peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemeleri, (ağaçlandırmalar ve/veya yeşil alan düzenlemeleri v.b.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türleri V Proje kapsamında yapılacak bütün tesisi içi ve tesisi dışı taşımaların trafik (araç) yükünün ve etkilerinin değerlendirilmesi V Projenin işletilmesi aşamasındaki faaliyetlerden insan sağlığı ve çevre açısından riskli ve tehlikeli olanlar, V Diğer özellikler V.3. Projenin Sosyo-Ekonomik Çevre Üzerine Etkileri V.3.1. Proje ile gerçekleşmesi beklenen gelir artışları, yaratılacak istihdam kaynakları, nüfus hareketleri, göçler, eğitim, sağlık, kültür, diğer sosyal ve teknik alt yapı hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumlarında değişiklik vb. (Projenin yapımı dolayısıyla etkilenecek yöre halkı ile görüşmeler yapılarak sosyal etkinin ortaya konulması) V.3.2. Çevresel fayda-maliyet analizi V.3.3. Projenin gerçekleşmesine bağlı olarak sosyal etkilerin değerlendirilmesi. (Proje Alanı ve Etki Alanındaki tarım, hayvancılık, balıkçılık, arıcılık vb. faaliyetlere etkileri, projenin inşası ve işletmesi aşamasında çalışacak insanlar ile yerel halk ilişkileri, bunların insan yaşamı üzerine etkileri ve Sosyo-Ekonomik Açıdan Analizi, uygulamaya geçirilecek sosyal sorumluluk projeleri) Bölüm VI. İşletme Proje Kapandıktan Sonra Olabilecek ve Süren Etkiler Bu Etkilere Karşı Alınabilecek Önlemler VI.1 Arazi Islahı Ve Reklamasyon Çalışmaları VI.2 Mevcut su kaynaklarına etkiler VI.3 Olabilecek hava emisyonları Bölüm VII. Projenin Alternatifleri (Bu bölümde yer seçimi, teknoloji, alınacak önlemler, alternatiflerin karşılaştırılması ve tercih sıralaması belirtilecektir.) Bölüm VIII: İzleme Programı VIII.1 Faaliyetin inşaatı için önerilen izleme programı, faaliyetin işletilmesi ve işletme sonrası için önerilen izleme programı ve acil müdahale planı, Çevre Yönetim ekibi, VIII.2 ÇED Olumlu Belgesinin verilmesi durumunda, Yeterlilik Tebliği nde Yeterlilik Belgesi Alan Kurum/Kuruluşların Yükümlülükleri başlığı altında belirtilen hususların gerçekleştirilmesi ile ilgili program Bölüm X: Yukarıdaki Başlıklar Altında Verilen Bilgilerin Teknik Olmayan Bir Özeti (Projenin inşaat ve işletme aşamalarında yapılması planlanan tüm çalışmaların ve çevresel etkiler için alınması öngörülen tüm önlemlerin, mümkün olduğunca, basit, teknik terim içermeyecek şekilde ve halkın anlayabileceği sadelikte anlatılması) Bölüm IX: Halkın Katılımı (Projeden etkilenmesi muhtemel yöre halkının nasıl ve hangi yöntemlerle bilgilendirildiği, proje ile halkın görüşlerinin ve konu ile ilgili açıklamalar) Bölüm VIII: Sonuçlar (Yapılan tüm açıklamaların özeti, projenin önemli çevresel etkilerinin sıralandığı ve projenin gerçekleşmesi halinde olumsuz çevresel etkilerin önlenmesine ne ölçüde başarı sağlanabileceğinin belirtildiği genel bir değerlendirme, proje kapsamında alternatifler arası seçimler ve bu seçimlerin nedenleri) Ekler: viii

14 (Raporun hazırlanmasında kullanılan ve çeşitli kuruluşlardan sağlanan bilgi, belge ve tekniklerden rapor metninde sunulamayanlar,) Notlar ve Kaynaklar: nu hazırlayanların tanıtımı (Adı Soyadı, Mesleği, 1 kişi için 1 sayfayı geçmeyecek şekilde hazırlanmış kısa özgeçmiş, Referansları ve rapordan sorumlu olduğunu belirten imzası) (kapsam ve özel format belirleme toplantısında; nu hazırlayacak meslek gurubunda, ÇED Başvuru Dosyasında bulunan meslek gurubuna ilave olarak Maden Müh. İnşaat Mühendisi, Biyolog bulunması komisyon tarafından belirlenmiştir.) Bu meslek gurubuna ait imza sirkülerinin asılları üst yazı ekinde yer almalıdır ix

15 Tablolar Tablo 1 Kaya Gereç Alanı Bilgileri... 2 Tablo 2 Kırma-Eleme-Yıkama Tesisi Bilgileri... 2 Tablo 3 Beton Santrali Bilgileri... 2 Tablo 4 Proje ve Ünitelere Ait Karakteristik Bilgiler... 2 Tablo 5 Kaya Malzeme Sahası Özellikleri... 4 Tablo 6 Tipik Hazır Beton Özellikleri... 4 Tablo Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Tüketimi... 7 Tablo ve 2012 Yılları Elektrik Üretim Programı ve Gerçekleşmesi (GWh)... 8 Tablo ve 2012 Yılları Kurulu Güç Dağılımı... 9 Tablo 10 Talep Tahmini (Yüksek Talep)... 9 Tablo 11 Talep Tahmini (Düşük Talep) Tablo 12 Üniteler, Yardımcı Tesisler ve Malzeme Alanının Büyüklükleri Tablo 13 Proje Alanı Civarındaki Akım Gözlem İstasyonları Tablo 14 İş ve Yatırım Programı (Zamanlama Tablosu) Tablo 15 Yatırım Bedeli Hesaplama Tablosu Tablo 16 İşletme-Bakım ve Yenileme Gideri Hesap Tablosu Tablo 17 Konalga Regülâtörü ve HES Projesi Gelir, Gider, Rantabilite ve İç Karlılık Tablosu Tablo 18 Proje Birimlerinin Yakın Yerleşim Yerlerine Olan Mesafeleri Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Sıcaklık Değerleri Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Yağış Değerleri Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Nispi Nem Değerleri Tablo Yılları Arası Yağışlı, Sisli, Dolulu, Kırağılı, Orajlı Günler Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Maksimum Kar Kalınlığı Değerleri Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Esme Sayıları Değerleri Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Mevsimlik Esme Sayıları Toplamı Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Yönlere Göre Ortalama Rüzgâr Hızları Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Aylık Ortalama Rüzgâr Hızı Değerleri Tablo Yılları Arası Maksimum Rüzgâr Hızı ve Yönü Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri Tablo 31 Bitlis Metamorfitlerinin Tünel Açısından RMR Kaya Sınıflaması (Bieniawski,1989) Tablo 32 Van İli Ve Çevresinde 5 ve Daha Büyük Magnitude Sahip Depremlerin Dönemlere Göre Gerçekleşme Olasılıkları Tablo 33 Van İli Yeraltı Su Kaynakları Tablo 34 Çeşitli Kamu Kuruluşlarınca Açılan Sondaj Kuyularının Özellikleri Tablo 35 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Kimyasal Analizleri Tablo 36 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Anyon ve Katyon İyonlarının % Meg/lt Değerleri Tablo 37 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Bor (B+3), Nitrit (NO+2), Nitrat (NO-3), Organik Madde, Renk, Bulanıklık, SA'R, %Na, RSC ve Sodyum Sınıfı Değerleri Tablo 38 Sondaj ve Kaynak Sularındaki İyonların Sıralanışı Tablo 39 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Üçgen Diyagramda Bulunduğu Bölgeler Tablo 40 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Piper Diyagramda Bulunduğu Bölgeler Tablo 41 İnceleme Alanında Yer Alan Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Sertliği Tablo 42 Van İli Jeotermal Enerji Kaynakları Sahaları ve Sondajlar x

16 Tablo Su Yılı İçerisinde Yapılan Akarsu Debi Ölçümleri Tablo 44 Van İli Akarsu Yüzeyleri Tablo 45 Van İlinde Bulunan Doğal Göl Yüzeyleri Tablo 46 Van İli İşletmedeki ve İnşa Halinde Taşkın Koruma Tesisleri Tablo 47 Konalga Regülâtörü Su Toplama Havzası Son 10 Yıllık Aylık Maksimum Debileri (m 3 /s) Tablo 48 Konalga Regülâtörü Su Toplama Havzası Son 10 Yıllık Aylık Minimum (m 3 /s) Tablo 49 Konalga Regülatörü Su Toplama Havzası Son 10 Yıllık Aylık Ortalama Debileri (m 3 /s) Tablo 50 Konalga Regülâtör yerinde yılları arasında gözlenen aylık ve günlük ortalama akım değeri Tablo 51 Konalga Regülâtör Yeri Aylık ve Yıllık Ortalama Akımları Tablo 52 Van İlindeki İşletme Halindeki Göletlerin Brüt Yüzey Alanları Tablo 53 Van İli İşletmedeki Sulama Tesisleri Tablo 54 Van İlindeki Barajların Özellikleri Tablo 55 Van İli Sınırları İçinde EPDK Elektrik Üretim Lisansı Almış Hidroelektrik Santralleri Tablo 56 Balık Üretim Durumu Tablo 57 İlçeler Üzerinden Arazi Dağılımı Tablo 58 Van İli Arazi Dağılımı ve Dağılım Oranları Tablo 59 Tarım Arazileri ve Durumları Tablo 60 Tarım Arazilerinin İlçeler Bazında Kullanımı Tablo 61 Tarım Arazilerinin Ürün Bazında Dağılımı Tablo 62 Proje Alanında Tespit Edilen Bitki Türleri Tablo 63 Toplanan Bitkilerin Büyük Bitki Gruplarına Göre Dağılımları Tablo 64 Bitkilerin Fitocoğrafik Bölgelere Göre Dağılımı Tablo 65 Endemik Türler Listesi ve Tehlike Kategorileri Tablo 66 Bölgedeki Karasal Ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan İkiyaşamlı (Kurbağa) Türleri Tablo 67 Bölgedeki Karasal ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan Sürüngen Türleri Ve Koruma Statüleri Tablo 68 Bölgede Karasal ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan Kuş Türleri ve Koruma Statüleri Tablo 69 Bölgedeki Karasal ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan Memeli Türleri ve Koruma Statüleri Tablo 70 Avlanmasının Serbest Olduğu İllerde Ve Sahalarda Av Hayvanlarına Göre Avlanma Tablo 71 Sucul Omurgasız Taksonları Listesi Tablo 72 Balık Tür Listesi Tablo 73 Hedef Türler ve Bu Türlerin Habitat Gereksinimleri Tablo 74 Van İli Sanayi Madenleri Tablo 75 Van İli Metalik Madenleri Tablo 76 Van İli Enerji Madenleri Tablo Senesi Van İli ve Çatak İlçesi Hayvan Sayısı ve Hayvansal Üretim Tablo Yılları Arasında Van İli Koyun ve Keçi Sayıları Tablo 79 Van İli Et-Yapağı ve Deri Üretimi Tablo Senesi Van İli Su Ürünleri (avlanan tatlı su ve kültür balıkçılığı) Miktarları Tablo 81 Kükürtdioksit ve Partikül madde (PM) konsantrasyonları, Tablo 82 Van Hava Kalitesi İzleme İstasyonu, İzleme En Düşük, En Yüksek Değerler Tablo 83 Hava Kalitesi İndeksi Tablo 84 DSİ 17. Bölge Müdürlüğü nce Yürütülen Su Kalitesi Gözlem Çalışmaları kapsamında Van İli Sınırları içerisinde Su Numunesi Alınan İstasyon Yerleri Tablo 85 Van Gölüne Boşalan Akarsularda Azot Grubu Parametrelere Göre Kirlilik Sınıflaması (DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, 2011) Tablo 86 Van Gölünde Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları xi

17 Tablo 87 Van-Merkez'deki Yerleşim Birimine Ait Katı Atık Kompozisyonu (Van Belediye Başkanlığı,2010) 157 Tablo senesinde Kullanılan Pestisit Miktarları Tablo 89 Van İli Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilenler, Tablo 90 Van İli İşteki Duruma Göre İstihdam Edilenler, Tablo 91 Van İli İlçe, Belde/Köy Toplam Nüfusları ve Kadın, Erkek Nüfuslar Tablo 92 Çatak İlçesi Şehir, Belde/Köy Toplam Nüfusları ve Kadın, Erkek Nüfuslar Tablo 93 Van İli Göç Durumu Tablo 94 Van İli Hane Halkı Verileri Tablo 95 Ekonomik faaliyet kısımlarına göre TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) bölgesinde çalışanlar sayısı, maaş ve ücretler, yerel birim sayısı, ciro, Tablo 96 TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Çalışan kişi başına yıllık, aylık ve saatlik işgücü maliyeti, maaş ve ücretler (doğrudan ödemeler), TL, Tablo 97 TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yoksulluk Sınırı,Yoksul Sayısı, Yoksulluk Oranı, Tablo 98 Temel İşgücü Göstergeleri, Tablo 99 Van İli İş Gücüne Dâhil Olmayan Nüfus ve Nedenleri, Tablo 100 TRB2 Van, Muş, Bitlik, Hakkâri Bölgesi Eğitim Durumuna Göre İşgücü, İşsiz, İstihdam Durumu (15+ yaş) (1000 kişi) Tablo 101 Eğitim Seviyesine Göre Okul, Şube, Öğrenci, Öğretmen ve Derslik Sayısı, Tablo 102 İlk ve Ortaokullarda Okullaşma Oranı (%), Tablo 103 Okuma yazma durumu ve cinsiyete göre il/ilçe merkezleri nüfusu ( 15+yaş ), Tablo 104 Van İli Sağlık Kurumları ve Yatak Sayıları Tablo 105 Van İli Sağlık Görevlileri Tablo 106 Van İli Kültür Hizmetleri Tablo 107 Zemin Cinslerine Göre Yoğunluklar Tablo 108 Kazı Fazlası Malzeme Geçici Depo Koordinatları Tablo 109 İnşaat Süresince Kullanılacak İş Makineleri ve Ekipmanlar Tablo 110 İnşaat Süresince Yolları Kullanacak İş Makineleri Tablo 111 Bölgesel Frekans Analizi Sonucu Bulunan ve Projede Kullanılacak Olan Taşkın Değerleri Tablo 112 Kaya Malzeme Sahası Özellikleri Tablo 113 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Bilgileri Tablo 114 Beton Santrali Bilgileri Tablo 115 Tipik Hazır Beton Özellikleri Tablo 116 Kaya Malzeme Ocağı Koordinatları Tablo 117 Kaya Malzeme Sahası Özellikleri Tablo 118 Kaya Malzeme Ocağı Üretim Miktarları Tablo 119 ANFO nun Teknik Özellikleri Tablo 120 Patlatma Deliği Şarj Yoğunluğu Tayini Tablo 121 Kaya Malzeme Ocağı Üretim Miktarları Tablo 122 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Koordinatları Tablo 123 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Bilgileri Tablo 124 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Üretim Miktarları Tablo 125 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Sahası Koordinatları Tablo 126 Beton Santrali Bilgileri Tablo 127 Tipik Hazır Beton Özellikleri Tablo 128 Beton Santrali Üretim Miktarları Tablo 129 İnşaat Aşamasında Oluşacak Toz Emisyonunun Hesaplanmasında Kullanılan Emisyon Faktörleri. 224 Tablo 130 Regülâtör ve Çökeltim Havuzu Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri xii

18 Tablo 131 İletim Tüneli Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Tablo 132 Yayılım Sınıfları ve M değeri Tablo 133 Rüzgâr hızları Tablo 134 Yayılma Sınıflarını Tespiti Şeması Tablo 135 Madencilik Faaliyetleri ve Etkin Baca Yüksekliği 50m nin Altında Olan İşletmeler İçin Kullanılan Yayılma Katsayıları Tablo 136 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m 3 ) Tablo 137 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m 2 -gün) Tablo 138 Yükleme Havuzu Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Tablo 139 Cebri Boru Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Tablo 140 Santral Binası Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Tablo 141 Kaya Malzeme Ocağı Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Tablo 142 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m3) Tablo 143 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m 2 -gün) Tablo 144 Tüpraş-403 Dizel Yakıtının Genel Özellikleri Tablo 145 Dizel Araçlardan Yayılan Kirlenmenin Yayın Faktörleri (kg/t) Tablo 146 Dizel Araçlardan Yayılan Kirlenmenin Yayın Faktörleri (kg/t) Tablo 147 Fosseptik Yeri Koordinatları Tablo 148 Teçhizat Tipi ve Net Güç Seviyesine Uygun Olarak Tanımlanan Ses Gücü Seviyeleri Tablo 149 Arazi Hazırlanması Esnasına Kullanılacak İş Makineleri ve Ekipmanlar, Motor Güçleri ve Ses Gücü Seviyeleri Tablo 150 Arazi Hazırlama Aşaması Gürültü Kaynakları Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Tablo 151 Atmosferik Yutuş Hesabı Tablo 152 Düzeltme Faktörleri Tablo 153 Arazi Hazırlama Aşaması Gürültü Kaynakları Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Tablo 154 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo 155 Arazi Hazırlama Aşaması Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Tablo 156 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Motor Güçleri ve Ses Gücü Seviyeleri Tablo 157 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Gürültü Kaynakları Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Tablo 158 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Gürültü Kaynakları Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Tablo 159 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo 160 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Tablo 161 Kaya Malzeme Ocağında Kullanılacak İş Makineleri ve Ekipmanlar, Motor Güçleri ve Ses Gücü Seviyeleri Tablo 162 Kaya Malzeme Ocağı Gürültü Kaynakları Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Tablo 163 Kaya Malzeme Ocağı Gürültü Kaynakları Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Tablo 164 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo 165 Kaya Malzeme Ocağında Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Tablo 166 Patlatma Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Tablo 167 Patlatma Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Tablo 168 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri xiii

19 Tablo 169 Patlatmanın 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Tablo 170 Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Hassas (Ek ibare: RG-27/4/ ) ve Hassas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri Tablo 171 Mesafeye göre Titreşim Hızı Değerleri Tablo 172 Bina Temeli Titreşim hızı (V0) Değerlerine Bağlı Olarak Patlatma Nedeniyle Hasar Görebilecek Bina Türleri Tablo 173 Proje ve Ünitelere ait Karakteristik Bilgiler Tablo 174 Van İli Sınırları İçinde EPDK Elektrik Üretim Lisansı Almış Hidroelektrik Santralleri Tablo 175 Konalga Regülatör Yeri Aylık ve Yıllık Ortalama Akımları Tablo 176 Konalga Regülâtör yerinde yılları arasında gözlenen aylık ve günlük ortalama akım değeri Tablo 177 Konalga Regülâtörü Teessüs Etmiş Su Hakları ve Çevresel Akış Miktarı Tablo 178 Fosseptik Yeri Koordinatları xiv

20 Şekiller Şekil 1 Yıllık Kişi Başına Düşen Elektrik Tüketimleri (kwh) (2009)... 7 Şekil Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Talebi Şekil 3 Projenin Türkiye deki Yeri Şekil 4 Proje Sahasının Uydu Görüntüsü Şekil 5 M50 Paftasına Ait Çevre Düzeni Planı nda Proje Alanının Gösterimi Şekil 6 Regülâtör Yerinin Membadan Görünümü Şekil 7 Kireçtaşı ve Metakarbobat İçerisinde Kalacak (sert topografya) Tünel Güzergâhı Şekil 8 Yükleme Havuzu, Cebri Boru ve Santral Yerinin Membadan Görünümü Şekil 9 Hidrometeoroloji Haritasında Proje Alanı ve en Yakın AGİ ler Şekil 10: İnşaat Aşaması İş Akım Şeması Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri Grafiği Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Sıcaklık Değerleri Grafiği Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Yağış Değerleri Grafiği Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Nispi Nem Değerleri Grafiği Şekil Yılları Arası Yağışlı, Sisli, Dolulu, Kırağılı, Orajlı Günler Grafiği Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Kar Kalınlığı Değerleri Grafiği Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Esme Sayılarına göre Rüzgâr Diyagramı Şekil Yılları Gevaş Meteoroloji İstasyonu Mevsimlik Esme Sayılarına göre Rüzgâr Diyagramı.. 34 Şekil Yılları Gevaş Meteoroloji İstasyonu Aylık Esme Sayılarına göre Rüzgâr Diyagramı Şekil Yılları Esme Hızlarına Göre Uzun Yıllar Ortalaması Rüzgâr Diyagramı Şekil 21 Yönlere Göre Aylık Ortalama Rüzgâr Hızları Diyagramı Şekil Yılları Aylık Ortalama Rüzgâr Hızları Grafiği Şekil Yılları Aylık Maksimum Rüzgâr Hızları Grafiği Şekil Yılları Arası Fırtınalı Günler, Kuvvetli Rüzgârlı Günler Sayıları Grafiği Şekil 25 Proje Alanının Genelleştirilmiş Stratigrafik Kesiti Şekil 26 Bitlis Metamorfitleri (kristalize kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşı) Şekil 27 Hakkâri Karmaşığı (blok kumtaşı, şeyl ve kiltaşı) Şekil 28 Regülâtör Yerinin Membadan Görünümü Şekil 29 Kireçtaşı ve Metakarbonat İçerisinde Kalacak Tünel Güzergâhı (sert topografya) Şekil 30 Yükleme Havuzu, Cebri Boru ve Santral Yerinin Membadan Görünümü Şekil 31 Santral Yeri Dolayındaki Malzeme Sahaları Şekil 32 Proje Alanı ve Çevresinin Heyelan Envanteri Haritası Şekil 33 Proje Alanı ve Çevresi Diri Fay Haritası Şekil 34 Van İli Deprem Haritasında Proje Alanının Gösterimi Şekil 35 Konalga Regülâtörü Su Toplama Havzası Şekil 36 Konalga Regülâtörü akarsu kesit alanında gözlenen uzun yıllar aylık ortalama akım miktarı grafiği Şekil 37 Van İli Orman Varlığı Şekil 38 Türkiye nin Fitocoğrafik Bölgeleri Şekil 39 Proje Sahasının Grid Sistemdeki Konumu Şekil 40 Fitocoğrafik Bölge Spektrumu Şekil 41 Bölgede saptanan fauna elemanlarının tür sayısı bakımından birbirlerine oranları Şekil 42 Van İli Maden Haritası Şekil Yılları Arasında Van İli Koyun ve Keçi Sayıları (Kaynak: TÜİK) Şekil 44 Van Gölü Havzası Önemli Kuş Gözlem Alanları xv

21 Şekil 45 Van Hava Kalitesi İzleme İstasyonu tarihleri arası PM10 ve SO2 izleme değerleri Şekil 46 Van İli İlçeleri Şekil Bölge Müdürlüğü-Van, Van Karayolları Haritası Şekil 48 Proje Sahasına Ulaşım İçin Kullanılacak Yol Güzergâhının Uydu Görüntüsü Şekil 49 Çatak İlçesi ve Civarının Yıllık Ortalama Günlük Trafik Değerleri (YOGT) Şekil 50 Kaya Malzeme Ocağı İş Akım Şeması Şekil 51 Basamak ve Delik Kesiti Şekil 52 Patlatma Paterninin Şematik Gösterimi - Şeş Beş Düzeni Şekil 53 Kırma Eleme Yıkama Tesisi İş Akım Şeması Şekil 54 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Çökeltim Havuzu Akım Şeması Şekil 55 Beton Santrali İş Akış Şeması Şekil 56 Tipik Bir Hazır Beton Santraline Ait Şematik Görünüm Şekil 57 Çökeltim Havuzu Akım Şeması Şekil 58 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı Şekil 59 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı Şekil 60 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı Şekil 61 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı Şekil 62 M50 Paftasına Ait Çevre Düzeni Planı nda Proje Alanının Gösterimi Şekil 63 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Çökeltim Havuzu Akım Şeması Şekil 64 Çökeltim Havuzu Akım Şeması Şekil 65 Arazi Hazırlanması Aşamasında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Şekil 66 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santralinin Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Şekil 67 Kaya Malzeme Ocağı Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Şekil 68 Patlatma Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Şekil 69 Konalga Regülâtörü Akarsu Kesit Alanında Gözlenen Uzun Yıllar Aylık Ortalama Akım Miktarı Grafiği Şekil 70 Konalga Regülâtör Yeri Debi Süreklilik Eğrisi Şekil 71 Denil geçidindeki saptırıcılar ve Denil geçidi (şematik) Şekil 72 Ara dinlenme havuzları olan Denil geçidi ve tersip bendi Şekil 73 Proje Sahasına Ulaşım İçin Kullanılacak Yol Güzergâhının Uydu Görüntüsü Şekil 74 Çatak İlçesi ve Civarının Yıllık Ortalama Günlük Trafik Değerleri (YOGT) Şekil 75 Proje Debisi Optimizasyon Eğrisi Şekil 76 Cebri Boru Optimizasyon Eğrisi Şekil 77 Halkın Katılımı Toplantısı xvi

22 Ek-1 Ek-2 Ek-3 Ek-4 Ek-5 Ek-6 Ek-7 Ek-8 Ek-9 Ekler Yer Bulduru Haritası 1/ Ölçekli Topoğrafik Harita Üzerine İşlenmiş Proje Genel Yerleşim Planı Özel Formatı DSİ Genel Müdürlüğü nün Fizibilite Raporu Onay Yazısı Su Kullanım Hakları Raporu Ekosistem Değerlendirme Raporu T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün Çevresel Akış Miktarı Hakkında Görüşü Muş-Bitlis-Van Planlama Bölgesi 1/ Ölçekli Onaylı Çevre Düzeni Planı, Lejant ve Plan Hükmü, Cizre M50 Paftasında proje alanının gösterimi Regülâtör, İletim Tüneli, Yükleme Havuzu, Cebri Boru, Santral Binası Plan Ve Kesitleri, Tek Hat Şeması Ek-10 Dicle Havzası Hidrometeoroloji Haritası Ek-11 Proje Ünitelerinin Yerlerini (Koordinat) Gösterir Sayısal CD Ek-12 Van- Gevaş Meteoroloji İstasyonu Uzun Yıllar ( ) Onaylı Meteorolojik Veriler Ek-13 1/ lik Jeoloji Haritası Regülâtör yeri Jeoloji Haritası ve Kesiti, İletim Tüneli Jeolojik Boy Kesiti ve Yükleme Havuzu, Cebri Boru ve Santral Binası Yeri Jeoloji Haritası ve Boy Kesitleri Ek-14 DSİ 17. Bölge Müdürlüğü nün Projenin İçme Suyu Havzasında Kalıp Kalmadığına Dair Görüşü Ek-15 ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu Meşçere Haritası Ek-16 Van Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü nün Proje Sahasında Tabiat Varlığı veya Doğal Sit Bulunmadığına Dair Görüşü Ek-17 Peyzaj Onarım Planı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Onayı Ek-18 Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü nün Proje Hakkında Görüşü Ek-19 Kaya Malzeme Ocağı için Doğaya Yeniden Kazandırma Planı Ek-20 Kaya Malzeme Ocağı Patlatma Değerlendirme Formu Ek-21 Fosseptik Planı Ek-22 Su Numunesi Analizi xvii

23 Bölüm I: Projenin Tanımı ve Amacı (Proje konusu faaliyetin tanımı, ömrü, hizmet amaçları, projede kurulacak tesislere ait karakteristik verileri gösterir tablo (Su Alma Kotu, Türbin Eksen Kotu, Brüt Düşü, Santral Tipi, Net Düşü, Türbin Tipi, Ünite Sayısı, Ünite Gücü, Kurulu Güç (MWm/MWe), Firm Enerji, Sekonder Enerji, Toplam Enerji, Proje Debisi, Türbin Verimi, Jeneratör Verimi,Trafo Verimi vb.), pazar ve hizmet alanları ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yönden ülke, bölge ve/veya il ölçeğinde önem ve gereklilikleri, (Proje alanı ve çevresindeki su kaynaklarını görünebileceği, ölçekte renkli harita üzerinde su kaynakları yerleri ve proje alanına mesafeleri, Raporu hazırlanırken proje kapsamındaki tüm işlemlerin DSİ tarafından onaylanmış olan Fizibilite Raporuna uygun olarak hareket edilmesi ve buna ilişkin bilgi ve su kullanma anlaşması hakkında bilgi) Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. tarafından Van İli, Çatak İlçesi sınırları içinde Çatak Çayının bir kolu olan Alakan Dere üzerinde tesis edilmesi ve işletilmesi planlanan Konalga Regülâtörü ve HES projesi m ile m kotları arasındaki düşünün değerlendirilerek elektrik üretilmesi amacıyla planlanmıştır. Proje kapsamında regülatör aracılığı ile alınacak su, m uzunluğundaki iletim tüneli ile yükleme havuzuna, oradan 750 m uzunluğunda 1,60 m çapında cebri boru ile Alakan derenin m nehir kotunda yer alan Konalga Hidroelektrik Santralına iletilecektir. Santral 30,566 MWm / 29,649 MWe kurulu gücünde olup, 2 adet düşey pelton tipi türbin ve bunlara bağlı 2 adet jeneratör ile donatılmıştır. Optimizasyon çalışmaları sonucunda belirlenen proje dizayn debisi 10 m 3 /s dir. Santralde 11,287 GWh i güvenilir, 59,969 GWh i sekonder olmak üzere yılda toplam 71,255 GWh enerji üretilecektir. Projenin toplam yatırım maliyeti TL dir. İnşaatın toplam süresi 3 sene, işletme ömrü ise 50 sene olarak öngörülmektedir. Konalga Regülâtörü ve HES projesi Doğu Anadolu bölgesinde Dicle Nehri nin bir kolu olan Çatak Çayı havzasında Van ili sınırları içerisindedir. Regülâtör yeri Çatak çayının bir kolu olan Alakan dere üzerinde Alantaş Mahallesi yakınlarındadır. HES yeri ise regülatörün yaklaşık 10 km mansabında Konalga Köyü yakınlarında bulunmaktadır. Proje yerine ulaşım, Van-Çatak arasındaki karayolu ile mümkündür. Proje yerine dair yer bulduru haritası Ek-1 de sunulmuştur. Proje alanı M50-a1, a3 no lu 1/ ölçekli topografik haritalar içerisinde bulunmaktadır. Genel yerleşimin gösterilmiş olduğu 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerine işlenmiş proje genel yerleşim planı Ek-2 de verilmiştir. Söz konusu proje inşaatında malzeme temini amacı ile kullanılmak üzere kaya malzeme sahası belirlenmiştir. Kaya malzeme sahası bilgileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Ayrıca, faaliyet kapsamında Kırma-Yıkama-Eleme Tesisi ve ihtiyaç duyulan beton üretiminin yapılacağı Beton Santrali de proje dâhilinde değerlendirilmiştir. Kırma-Yıkama-Eleme Tesisi ve Beton Santrali hakkında bilgiler de aşağıdaki tablolarda sunulmaktadır. 1

24 Tablo 1 Kaya Gereç Alanı Bilgileri Gereç Alanı Rezerv Alanı (ha) Malzeme Alanı Derinliği (m) Yaklaşık Rezerv Miktarı (m3) Proje Ömrü Kaya Gereç Sahası 9,3 10, yıl (564 gün) Tablo 2 Kırma-Eleme-Yıkama Tesisi Bilgileri Ünite Hazır Beton Üretiminde Kullanılacak Miktar (m 3 ) Üretim Miktarı (m 3 /yıl) Üretim Miktarı (ton/yıl) Proje Ömrü Kırma-Yıkama- Eleme Tesisi yıl, Yılda 12 ay, Ayda 26 gün Günde 10 saat çalışacaktır. Tablo 3 Beton Santrali Bilgileri Ünite İhtiyaç Duyulan Beton Miktarı (m 3 ) Kapasite Miktarı (m 3 /saat) Beton Santrali m 3 60,09 Proje Ömrü 3 yıl, Yılda 12 ay, Ayda 26 gün, Günde 10 saat çalışacaktır. Söz konusu proje 17 Temmuz 2008 tarih ve Sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren 1 ÇED Yönetmeliği EK-1 listesinde 16. Madde (Kurulu gücü 25 MW m ve üzeri olan nehir tipi santraller) kapsamında değerlendirilmektedir. Bu hususlar dikkate alınarak söz konusu projenin özelliklerini, yerini, çevreye olası etkilerini ve öngörülen önlemleri ortaya koymak ve projeyi boyutları ile tanıtmak amacıyla Konalga Regülâtörü ve HES, Kaya Malzeme Ocağı, Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali Projesi için tarihinde ÇED Başvuru Dosyası, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevresel Etki Değerlendirmesi İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü ne sunulmuştur. ÇED sürecine halkın katılımını sağlamak amacı ile tarihinde Van İli, Çatak İlçesi Şehit Seyvan Yavuz İlkokulunda Halkın Katılımı Toplantısı düzenlenmiştir tarihinde düzenlenen Kapsam ve Özel Format Belirleme Toplantısı sonrasında tarihinde komisyonca kapsamı belirlenen Özel Formatı (Ek-3) gönderilmiştir. Bu özel format doğrultusunda iş bu hazırlanmıştır. Söz konusu proje sayesinde üretilecek elektrik enerjisi, Türkiye nin artan nüfusu ve gelişen ekonomisi için ihtiyaç duyulan elektriğin teminine katkı sağlanması amacı ile proje kapsamındaki 154 kv lık şalt sahasından Türkiye Enterkonnekte Sistemine verilecektir. Konalga Regülâtörü ve HES Projesine ait karakteristik bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 4 Proje ve Ünitelere Ait Karakteristik Bilgiler Hidroloji Regülâtör yağış alanı Regülâtör yeri ortalama akımı Enerji üretimi için türbinlenen ortalama akım 294 km² 3,229 m³/s 2,693 m³/s tarih ve sayılı, tarih ve sayılı, tarih ve sayılı, tarih ve sayılı Resmi Gazetelerde Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ler yayınlanmıştır. 2

25 Regülâtör İletim Tüneli Yükleme Havuzu Cebri Boru Hidroelektrik Santral Jeneratör Ünite Trafolar İç İhtiyaç Trafosu Taşkın debisi (Q100) 251 m³/s Tipi Dolu gövdeli beton Dere yatağı kotu 1895 m Savak kotu 1900 m Yüksekliği 8 m Savak boyu 40 m Kesiti Sepet Kulpu Boyu m Çapı 3,1 m Eğimi 0,005 Kapasitesi 10 m³/s Boyu 30 m Eni 20 m Normal su seviyesi 1893,56 m En yüksek su seviyesi 1893,96 m En alçak su seviyesi 1890,56 m Çapı 1,60 m Boyu 750 m Et kalınlığı (ortalama) 17 mm Türbin tipi Düşey Pelton Kurulu gücü kw Elektriksel güç kwe Mekanik güç kwm Proje debisi 10 m³/s Ünite sayısı 2 adet Ünite gücü kw Kuyruksuyu kotu 1525 m Brüt düşü 368,56 m Devir Sayısı (büyük/küçük) 500 d/d Tipi Düşey Milli Senkron Ünite sayısı 2 Güç faktörü 0.9 Jeneratör gücü (Büyük ünite) kva Gerilim 6,3 kv Frekansı 50 Hz Devir sayısı(büyük/küçük) 500 d/d Tipi Açık, yağlı Sayısı 1 Gücü 33,1 kva Anma gerilimi 6,3/ 31,5 kv Frekansı 50 HZ Bağlantı grubu YNd 5 Soğutma ONAN Tipi Açık, yağlı Sayısı 1 Gücü 400 kva Gerilim 6,3 / 0.4 kv Frekansı 50 Hz Bağlantı grubu Dyn 5 3

26 Soğutma ONAN Şalt Sahası (Açıkta) Gücü 154 kv Enerji İletim Hattı Kesit Uzunluk Kaynak: DSİ onaylı Konalga HES Projesi Revize Fizibilite Raporu Kaya Malzeme Sahası 1x477 MCM 15 km Proje kapsamında HES inşaatında kullanılacak malzeme Kaya Malzeme Sahasından karşılanacaktır. Malzeme Sahası Alantaş (Pirkasım) Mahallesi nin kuzey batısında yer almaktadır m 2 lik alandan 10 metre derinliğinde olmak üzere toplamda m 3 malzeme alınabilmektedir. Malzeme Sahası hazine arazisi olup sahaya ulaşım yolu yapılacaktır. Malzeme sahası özellikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 5 Kaya Malzeme Sahası Özellikleri Kaya Malzeme Sahası Alan (m 2 ) Derinlik (m) Rezerv (m 3 ) Alınacak Miktar (m 3 ) İyelik Yol Durumu Hazine Ulaşım yolu yapılacaktır. Kırma Yıkama Eleme Tesisi ve Beton Santrali Projenin inşaat aşamasında işletilecek kaya malzeme sahasından alınacak kaya, kırmaeleme-yıkama tesisinde işlenerek agrega oluşturulacaktır. Ardından beton santralindeki beton mikserine alınan hammaddeler (agrega), katkı maddeleri (çimento) ve su ile karıştırılacak böylece beton üretimi gerçekleştirilecektir. Üretilen beton ünite yerlerinin temelinde ve ünitelerin yapımında kullanılacaktır. Beton imalatı, söz konusu maddelerin karıştırma yoluyla birleştirilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Hazır beton; agrega, çimento, su ve gerektiğinde bazı katkı maddelerinin belli bir üretim teknolojisine uygun olarak karıştırılmasıyla elde edilir, başlangıçta plastik ya da sıvı kıvamda olup, şekil verilebilen ve zamanla katılaşıp sertleşerek, mukavemet kazanan önemli bir yapı malzemesidir. Tipik bir hazır betonun fiziksel özellikleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 6 Tipik Hazır Beton Özellikleri Özellik Değer Basınç Dayanımı 30 N/mm 2 Eğilme Dayanımı 5 N/mm 2 Çekme Dayanımı 3 N/mm 2 Elastisite Dayanımı N/mm 2 Poisson Oranı 0,17 Isıl Genleşme Katsayısı 10x10-6 o C Kaynak: Prof.Dr. H. Özkul, Prof.Dr. M.A. Taşdemir, Prof.Dr. M. Tokyay, Prof.Dr. M. Uyan; Her Yönüyle Beton, Türkiye Hazır Beton Birliği, İstanbul, Aralık

27 Beton santralinde, çimento ve katkı maddeleri özel imal edilmiş silo ve tanklarda stoklanmaktadır. Beton cinsine göre hammaddelerin kullanım miktarları otomatik olarak saptanır ve ilgili veriler otomasyon sistemindeki bilgisayara yüklenir. Üretim, bu bilgisayarlar vasıtasıyla gerçekleştirilir ve böylece hata oranı sıfırlanır. Üretim santrallerinde bu hammaddeler özel pan mikserlerde karıştırılır ve mikserlerle döküm yapılacağı alana gönderilir. Kırma eleme yıkama tesislerinde 1 m 3 kum-çakıl için 0,25 m 3 suyun kullanılması öngörülmektedir. Beton imalatlarında ise 1 m 3 beton imalatı için yaklaşık 150 lt su kullanılması öngörülmektedir. 2 Kırma eleme yıkama tesisinde toplam (3 senelik) m 3 kum-çakıl malzeme yıkanması için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Yıkama sırasında helezonda kullanılan su ve bantlarda sızan su proje alanı içinde yapılacak olan çökeltim havuzunda askıda katı maddelerden ayrıştırılması için arıtıma tabi tutulacaktır. Askıda katı maddelerin çökeltilmesinden sonra tesise geri basılarak yeniden kullanılacaktır. %1 oranında kayıp düşünülerek günlük 1,5 m 3 su ilavesi gerekecektir. Kapalı devre çalışacak sistemden alıcı ortama deşarj söz konusu değildir. Toplam (3 senelik) m 3 beton imalatı için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Bu suyun yaklaşık 17 m 3 ü atıksu olarak çökeltim havuzuna alınacaktır. Çökeltim havuzunda katı maddelerden ayrıştırılmış olan atıksu, temiz su havuzunda birikecek sonrasında beton üretiminde, mikser yıkama, saha yıkama vb faaliyetlerde tekrar kullanılmak üzere sisteme verilecektir. Tesisteki su kullanımı kapalı devre sistemi ile gerçekleştirilecek olup alıcı ortama kesinlikle deşarj edilmeyecektir. Kırma yıkama eleme tesisi işletmesinde oluşacak suların arıtılması için çökeltme havuzu yapılacaktır. Kırma yıkama eleme tesisi bantlarından sızan su ile yıkama ve elemeden gelen su cazibe ile çökeltme havuzuna alınacaktır. Çökeltme havuzu, suyun üniform dağılımını ve akımını sağlayacak giriş-çıkış yapıları ile teçhiz edilecektir. Çökeltme havuzu temel prensibi; basit çökeltim esasları ve bekletme süresi (3-4 saat) dengelenmesi ile suda bulunan kendiliğinden çökebilen askıda katı maddelerin giderilmesidir. Bekletme süresi içinde yerçekimi kuvveti ile yıkama ve tesis işlemleri esnasında suya karışmış olan askıda katı maddeler havuz tabanına çökelerek giderilmesi sağlanacaktır. Çökeltme havuzundan çıkan askıda katı maddeleri giderilmiş su, temiz su havuzuna alınacaktır. Temiz su havuzunda bulunan su bir pompa vasıtası ile alınarak sisteme geri beslenecektir. Sistemde su, devri daim yaptırılarak devamlı kullanılacaktır. Mevsimsel şartlara bağlı olarak bir miktar su buharlaşma nedeniyle sistemden uzaklaşabilir. Eksilen su miktarı, sisteme ilave edilerek sistemde süreklilik sağlanacaktır. Kırma eleme tesisinde bulunan son elekten geçen malzeme 0,5 mm den küçük boyutlu mil (toprak) malzemesi olup bu malzeme havuzda çöktürme neticesinde birikecektir. Çökeltim havuzunda çöken bu malzeme dip çamuru olarak adlandırılmakta olup mineral yoğunluğuna bağlı verimliliği sebebi ile arazi ıslahında dolgu amacı ile kullanılacaktır. Bu mil (toprak) malzemesi miktarının toplam elenen malzemenin %1 i kadar olacağı tahmin edilmektedir. 2 S.Abdol Chini ve William. J.Mbwambo, Environmentally Friendly Solutions for The Disposal of Concrete Wash Water From Ready Mixed Concrete Operations, Gaiseville/Florida,

28 Proje kapsamında kırma eleme yıkama tesisindeki toz kaynağı olan her bir ünitenin (bunker, kırıcılar, elekler, bantlar) kapalı ortam içerisine alınması sağlanacaktır. Ayrıca kapalı ortam içerisine alınan ünitelere toz indirgeme sisteminin (torbalı filtre) kurulması gerçekleştirilecektir. Böylece kırma eleme tesisi işletmesinde meydana gelecek toz emisyonunun havaya karışması engellenmiş olacaktır. Pazar veya hizmet alanları, ekonomik ve sosyal yönden önem ve gerekliliği Ülkemiz hızlı bir şekilde sosyal ve ekonomik gelişim göstermekte ve bu gelişmeye paralel olarak ihtiyaç duyduğu elektrik enerjisini kesintisiz, kaliteli, güvenilir ve ekonomik olarak çevreyi en az etkileyecek şekilde üretmek durumundadır. Bu nedenle öncelikle yerli enerji kaynaklarından yararlanılarak projeler geliştirilmeli ve gerekli yatırımlar yapılmalıdır. Hidrolik enerji, suyun potansiyel enerjisinin kinetik enerjiye dönüştürülmesiyle sağlanan bir enerji türüdür. Suyun üst seviyelerden alt seviyelere düşmesi sonucu açığa çıkan enerji, türbinlerin dönmesini sağlamakta ve elektrik enerjisi elde edilmektedir. Hidroelektrik santraller diğer üretim tipleri ile kıyaslandığında en düşük işletme maliyetine, en uzun işletme ömrüne ve en yüksek verime haizdirler. Türkiye nin diğer enerji alternatifleri karsısında milli kaynak olan suyu kullanan hidroelektrik santrallere öncelik vermesi ve teşvik etmesi için ekonomik, çevresel ve stratejik birçok sebep vardır. Her şeyden önce, hidroelektrik enerji yerli ve yenilenebilir bir enerji kaynağıdır ve dünyadaki su döngüsünün devam ettiği surece tükenmeyecek stratejik bir enerji kaynağıdır. 3 Türkiye de yılda yağan ortalama 652 mm yağıştan akışa geçen suların ekonomik olarak değerlendirilmesi durumunda yılda 124 TWh hidrolik enerji üretebilmek mümkündür. Sanayileşmesi hızla gelişen buna bağlı olarak da enerji ihtiyacı hızla artan ülkemizde bu potansiyelin tamamının bir an önce hizmete sunulması gerekmektedir. Hidrolik enerji potansiyeli açısından zengin sayılabilecek bir durumda olan ülkemizde hidrolik potansiyelden yeterince faydalanıldığı söylenemez. Hidrolik potansiyel, yağış rejimine bağlıdır. Bugün için ekonomik olarak değerlendirilebilecek potansiyelin ancak %39 lar civarında bir bölümünün hizmete alındığı ülkemizde, her türlü imkânın kullanılarak büyük küçük tüm hidrolik enerji potansiyelinin hizmete sunulması gerekmektedir. Havza gelişme planlarının farklı zamanlarda hazırlanmış olmalarından dolayı projeler sonraki tarihlerde ekonomik yönden tutarsız duruma gelebilmektedir. Bununla birlikte zaman içinde enerji fayda ve maliyetlerinde meydana gelen değişikliklere göre ekonomik bulunabilecek tesislerin, ilk etütlerde terk edilmiş olmalarına da rastlanılmaktadır. Bu nedenle havza gelişme planlarının belirli aralıklarla, özellikle enerji faydalarına esas teşkil eden alternatif referans santral grubundaki değişikliklerden sonra, tekrar gözden geçirilip değerlendirilmesi uygun olacaktır. Bunlara karşılık, su kaynaklarının geliştirilmesinde görev üstlenen DSİ ve EİE gibi kuruluşların yapmış oldukları, yeni enerji imkânlarının yaratılmasına yönelik ilk etüt çalışmalarıyla da, bu potansiyele her yıl ilaveler olabilmektedir. Türkiye de yıllık kişi başına düşen elektrik tüketimi 2011 yılında kwh olarak gerçekleşmiştir. Bu değer 2009 senesinde KWh, 2010 senesinde KWh olup, üç sene içerisindeki %14,8 lik artış göstermiştir. Türkiye deki tüketimin artmasına paralel olarak 3 Akpınar, A., Kömürcü, M.İ., Kankal, M., 2009, Türkiye de Hidroelektrik Enerjinin Durumu Ve Geleceği, Türkiye 11. Enerji Kongresi Bildirileri, İzmir 6

29 enerji üretim tesisleri devreye sokulmadığı takdirde gelecekte enerji açığı ile karşılaşmamız kaçınılmazdır. Elektrik enerjisi tüketimi ekonomik gelişmenin ve toplumsal refahın en önemli göstergelerinden biridir. Bugün tüm dünya ülkelerinde kişi başına düşen milli gelirin o ülkenin zenginliğini simgeleyen önemli bir gösterge olmasının yanı sıra kişi başına tüketilen elektrik enerjisi de o ülkenin gelişmişlik düzeyini gösteren önemli bir göstergedir. Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) tarafında hazırlanan 2009 da hazırlanan ve aşağıdaki grafikte sunulan çalışma Türkiye nin gelişmiş ülkelerin gerisinde olduğunu, AB Ortalamasının yaklaşık üçte biri düzeyinde kişi başı brüt tüketim gerçekleştiğini göstermektedir. Şekil 1 Yıllık Kişi Başına Düşen Elektrik Tüketimleri (kwh) (2009) Kaynak: Uluslar arası Enerji Ajansı (IEA) (O. Türkyılmaz, C. Giresun, TMMOB, Türkiye nin Enerji Görünümü 2012, Ağustos 2012) TEİAŞ Genel Müdürlüğü, APK Dairesi Başkanlığının hazırladığı Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasitesi Projeksiyonu ( ) na göre; Türkiye elektrik enerjisi brüt tüketimi (Türkiye brüt üretimi+dış alım dış satım) 2010 yılında %8,4 artarak Milyar kwh, 2011 yılında ise %9,4 artış ile Milyar kwh olarak gerçekleşmiştir. Türkiye net tüketimi (iç tüketim, şebeke kaybı ve kaçaklar hariç) 2010 yılında 172 Milyar kwh, 2011 yılında ise 186 Milyar kwh olmuştur. Türkiye enterkonnekte sistemi yıllar itibariyle gerçekleşmiş puant güç talebi, enerji talebi ve yüzde artışları aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Tüketimi Sene Puant Güç Talebi (MW) Artış (%) Enerji Tüketimi (GWh) Artış (%) , , , , , , , , , , , , , , , ,4 7

30 , , , ,2 Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasitesi Projeksiyonu ( ), TEİAŞ 2010 yılı için yaşanan ekonomik krizin etkisi de dikkate alınarak hazırlanan üretim programında 202,7 Milyar kwh olarak tahmin edilen Türkiye toplam elektrik tüketimi yaşanan ekonomik krizin etkilerinin azalmasıyla revize edilerek 209 Milyar kwh olarak belirlenmiş ancak talep bir önceki yıla göre %8,4 artışla 210,4 Milyar kwh olarak gerçekleşmiştir yılı sonu itibariyle Türkiye toplam kurulu gücü 49524,1 MW dir yılı için hazırlanan üretim-tüketim programında 227 Milyar kwh olarak tahmin edilen Türkiye toplam elektrik tüketimi bir önceki yıla göre %9,4 artışla 230,3 Milyar kwh olarak gerçekleşmiştir yılı için hazırlanan üretim-tüketim programında 244 Milyar kwh olarak tahmin edilen Türkiye toplam elektrik tüketimi bir önceki yıla göre %5,2 artışla 242,4 Milyar kwh olarak gerçekleşmiştir. Tablo ve 2012 Yılları Elektrik Üretim Programı ve Gerçekleşmesi (GWh) Kuruluşlar 2011 Yılı Programı 2011 Yılı Gerçekleşme 2011 Yılı Üretimi Kuruluşlara Dağılım (%) 2012 Yılı Programı 2012 Yılı Gerçekleşme 2012 Yılı Üretimi Kuruluşlara Dağılım (%) EÜAŞ Sant , ,4 EÜAŞ'a Bağlı Ort. Sant. İşletme Hakkı Dev. Sant. Yap İşlet Devret Santraller , , , , , ,9 Yap İşlet Santraller , ,0 Serbest Üretim Şirketleri , ,7 Otoprodüktörler , ,5 EÜAŞ Dışındaki Üretim Toplamı Türkiye Üretim Toplamı , , , ,0 Dış Alım Toplamı Türkiye Üretimi + Dışalım Dış Satım Toplamı Türkiye Tüketimi Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasitesi Projeksiyonu ( ), TEİAŞ 2011 yılında Türkiye toplam elektrik enerjisi üretimi ise 229,4 Milyar kwh olarak gerçekleşmiştir yılı sonu itibariyle Türkiye toplam kurulu gücü 52911,1 MW olup, bu gücün Kuruluşlara dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir yılında ise Türkiye toplam elektrik enerjisi üretimi ise 239,5 Milyar kwh olarak gerçekleşmiştir yılı sonu itibariyle Türkiye toplam kurulu gücü 57059,4 MW olup, bu gücün Kuruluşlara dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir 8

31 EÜAŞ Santralleri EÜAŞ a Bağlı Ortaklık Santralleri İşletme Hakkı Devredilen Santraller Tablo ve 2012 Yılları Kurulu Güç Dağılımı Kurulu Güç MW 2011Yılı Toplam Güç MW Kuruluşlara Dağılım (%) Kurulu Güç MW Termik 8.690, , ,4 38,3 Hidrolik , ,8 Termik 3.870, ,0 7,3 Termik 620, ,0 620,0 Hidrolik 127,7 747,7 1,4 240,2 Jeotermal - 15, Yılı Toplam Güç MW Kuruluşlara Dağılım (%) ,8 36, ,0 6,8 875,2 1,5 Yap İşlet Santralleri Termik 6.101, ,8 11, , ,8 10,7 Yap İşlet Devret Santralleri Serbest Üretim Şirket Santralleri Otoprodüktör Santraller Türkiye Toplam Kurulu Güç Termik 1.449, ,6 Hidrolik 972, ,8 4,6 952,8 Rüzgâr 17,4 17,4 Termik , ,4 Hidrolik 3.922, , ,7 31,1 Jeoter. 114,2 147,2 Rüzgâr 1.710, ,9 Termik 2.473, ,4 Hidrolik 544, ,7 5,7 544,2 Rüzgâr 1,2 1,2 Termik , ,2 Hidrolik , , ,1 100,0 Jeoter. 114,2 162,2 Rüzgâr 1.728, ,5 Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasitesi Projeksiyonu ( ), TEİAŞ 2.419,8 4, ,9 34, ,8 5, ,4 100, dönemini kapsayan Üretim Kapasite Projeksiyon çalışmasında ETKB tarafından, makro ekonomik hedeflere uygun olarak yapılan model çalışması sonucunda elde edilen Yüksek ve Düşük Talep tahmin serileri kullanılmıştır. Talep serileri belirlenirken; 2012 yılında her iki talep serisi için de bu yılın işletme programında belirlenen tüketim tahminleri alınmış, sonraki yıllarda ise yüksek talep serisinin ortalama %7,5, düşük talep serisinin ise %6,5 olarak artacağı tahmin edilerek ETKB tarafından hesaplanan talep serileri kullanılmıştır. Yüksek talep tahminlerine göre 2021 yılında puant güç talebi MW ve brüt elektrik enerjisi talebi GWh olarak beklenmektedir. Tablo 10 Talep Tahmini (Yüksek Talep) Yıl Puant Talep Enerji Talebi MW Artış (%) GWh Artış (%) , , , , , , , , , , , ,5 9

32 , , , , , , , ,7 Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasitesi Projeksiyonu ( ), TEİAŞ Düşük talep tahminlerinde ise 2012 yılında puant güç talebi MW ve brüt elektrik enerjisi talebi GWh olarak beklenmektedir. Tablo 11 Talep Tahmini (Düşük Talep) Yıl Puant Talep Enerji Talebi MW Artış (%) Gwh Artış (%) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasitesi Projeksiyonu ( ), TEİAŞ Aşağıdaki grafikte 2002 ve 2021 seneleri arasında, gerçekleşen ve tahmini puant yük ve tüketim/enerji talebi görülebilmektedir. Şekil Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Talebi Kaynak: Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasitesi Projeksiyonu ( ), TEİAŞ Enerji sektörünün yeniden yapılanmasına yönelik olarak tarihli Resmi Gazete de yayımlanan 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile elektriğin yeterli, kaliteli, 10

33 sürekli, düşük maliyetli ve çevreye uyumlu bir şekilde tüketicinin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetim sağlanması amaçlanmaktadır. Bu amaçla özelleştirme faaliyetlerine ve Türkiye nin öz kaynaklarının kullanıldığı, HES, rüzgâr, yerli kömür yatırımları ağırlık kazanmıştır. Böylece, yakıt ve elektrik açısından dışa bağımlılık azaltılarak kurulu güç artırılmakta, yurt içi yeni yatırımlar sayesinde teknolojik kapasite geliştirilmekte, iş gücü ve kalitesi artırılarak, işsizlik oranın azalmasına katkı sağlanmakta, yatırımın yapılacağı yerdeki ekonomi hareketlendirilmekte ve tüm bunlara bağlı, Türkiye nin gelişmesi için gereken alt yapı oluşturulmaktadır. Elektrik üretiminde kendini yenileyebilir enerji potansiyelinin kullanılması, en temiz ve doğaya en az zarar veren enerji kaynağı olması nedeniyle son zamanlarda enerji üretiminde en uygun sistem olarak hidroelektrik santraller tercih edilmektedir. Proje kapsamında inşaat ve işletme aşamasında da çevreye ve insanlara olumsuz etkinin en az olması için gerekli tüm tedbirler alınacak ilgili mevzuat hükümlerine uyulacaktır. Konalga Regülâtörü ve HES proje sayesinde üretilecek enerji Türkiye nin enerji talebinin karşılanmasına katkı sağlayacak, proje sahası yöresinden seçilecek çalışanlar ile iş gücü sağlanacak, yöre ekonomisine katkı sağlanacaktır. Konalga HES projesinin devreye girmesi ile yerli ve yenilenebilir bir kaynak olan hidrolik potansiyelimizin bir parçası daha elektrik enerjisi üretimine ve ülke ekonomisine kazandırılmış olacaktır. Konalga Regülâtörü ve HES Projesi sayesinde yılda toplam 71,255 GWh enerji üretilecek ve Türkiye Enterkonnekte Sistemine verilecektir. İş bu konusu proje kapsamında tüm işlemler; DSİ tarafından 20 Aralık 2010 tarihinde onaylanmış olan Fizibilite Raporu na uygun olarak yapılacaktır. Ek-4 de DSİ Genel Müdürlüğü nün Fizibilite Raporu onay yazısı sunulmuştur. Proje için mansap su haklarının değerlendirilmesi amacı ile Su Kullanım Hakları Raporu hazırlanmış olup Ek-5 de sunulmuştur. Ekosistem dengesinin bozulmaması için regülatör yapısından bırakılması gereken su miktarını belirlemek ve bölgenin flora/faunasını değerlendirmek için alanında uzman Eskişehir Osmangazi Üniversitesi akademisyenlerince hazırlanan Ekosistem Değerlendirme Raporu Ek-6 da verilmektedir. Kesinleşmiş çevresel akış miktarı T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün söz konusu raporu değerlendirmesi ile verdiği görüş doğrultusunda belirlenmiştir (Ek-7). 11

34 Bölüm II: Proje İçin Seçilen Yerin Konumu II.1. Projenin yeri (İlgili Valilik veya Belediye tarafından doğruluğu onanmış olan proje yerinin, lejant ve plan notlarının da yer aldığı onanlı Çevre Düzeni Planı ve İmar Planı üzerinde, bu planlar yoksa mevcut arazı kullanım haritası üzerinde gösterimi), Konalga Regülâtörü ve HES projesi Doğu Anadolu bölgesinde Dicle Nehri nin bir kolu olan Çatak Çayı havzasında Van İli sınırları içerisindedir. Regülâtör yeri Çatak çayının bir kolu olan Alakan dere üzerinde Alantaş Mahallesi yakınlarındadır. HES yeri ise regülatörün yaklaşık 10 km mansabında Konalga Köyü yakınlarında bulunmaktadır. Proje yerine ulaşım, Van-Çatak arasındaki karayolu ile olabilmektedir. Proje yerine dair yer bulduru haritası Ek-1 de sunulmuştur. Şekil 3 Projenin Türkiye deki Yeri 12

35 Şekil 4 Proje Sahasının Uydu Görüntüsü Konalga Regülâtörü ve HES projesi ülkemizin 37 o o 53 kuzey enlemleri ile 43 o o 28 doğu boylamları arasında kalmaktadır. Proje alanı M50-a1, a3 no lu 1/ ölçekli topografik haritalar içerisinde bulunmaktadır. Proje genel yerleşiminin gösterilmiş olduğu 1/ ölçekli topoğrafik harita Ek-2 de verilmiştir. Muş-Bitlis-Van Planlama Bölgesi 1/ Ölçekli Onaylı Çevre Düzeni Planı, Lejant ve Plan Hükmü, Cizre M50 Paftasında proje alanının gösterimi Ek-8 de verilmiştir. Aşağıdaki şekilde proje gösterilmiştir. Buna göre Proje sahasının hemen hemen tamamı ormanlık alan içerisinde kalmaktadır. Şekil 5 M50 Paftasına Ait Çevre Düzeni Planı nda Proje Alanının Gösterimi Cizre M50 plan paftasının dâhil olduğu Muş-Bitlis-Van Planlama Bölgesi 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planı tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 13

36 Çevre Düzeni Planlarına Dair Yönetmelik, 4856 sayılı Kanun'un 2 (h) ve 10 (c) maddeleri ile 2872/5491 sayılı Kanun'un 9 (b) maddesi uyarınca tarihinde onaylanmıştır. ÇED konusu proje kapsamında Çevre Düzeni Plan not ve hükümlerine uyulacaktır. Konalga Regülâtörü ve HES projesine ait üretim tesisleri ve proje kapsamındaki yapıların inşa edilebilmesi için kamulaştırma işlemleri tamamlandıktan sonra 3194 sayılı İmar Kanunu nun 26. ve 44. Maddeleri ile tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Plansız Alanlar İmar Yönetmeliği 37. Maddesi ve tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliği 59. maddesi gereğince, tesisin yerleşim yerine ait imar planları hazırlatılacaktır tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve 3986 sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik Ek 2 Listesinde 2. sınıf Gayri Sıhhi Müesseseler kapsamında değerlendirilecek olup İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatı alınacaktır. Proje kapsamında yapılacak faaliyetler dolayısı ile köy ya da mahalle yollarında, şebeke suları veya hatlarında meydana gelecek her türlü zarar-ziyan Yatırımcı Firma tarafından karşılanacaktır. Aşağıda proje birimlerinin yerlerini gösterir fotoğraflar aşağıda verilmiştir Şekil 6 Regülâtör Yerinin Membadan Görünümü 14

37 Şekil 7 Kireçtaşı ve Metakarbobat İçerisinde Kalacak (sert topografya) Tünel Güzergâhı Şekil 8 Yükleme Havuzu, Cebri Boru ve Santral Yerinin Membadan Görünümü 15

38 II.2. Proje kapsamındaki (varsa malzeme ocağı, beton santrali ve kırma-eleme dâhil) ünitelerin konumu, teknik altyapı üniteleri, idari ve sosyal üniteler, varsa diğer üniteler, bunlar için belirlenen kapalı ve açık alan büyüklükleri, bu ünitelerin proje alanı içindeki konumlarını vaziyet planı, proje kapsamında yer alan ünitelerin ve geçici-nihai depolama alanlarının 1/25000, 1/5000 ve/veya 1/1000 lik haritalar üzerinde gösterimi) Şantiye yerleşim planı, hafriyat döküm sahaları, baraj, regülatör, tünel, yükleme havuzu, cebri boru, santral binası, (birbirleri ile olan mesafelerinin de belirtilmesi) v.b. yapılara ait plan ve kesitler ile yağış alanı ve akım gözlem istasyonlarının gösterir çizimler teknik resim standartlarına uygun olarak, proje ünitelerinin yerlerini (koordinatlarını) içeren sayısal CD (ED 50 formatında) Proje kapsamında yapımı planlanan üniteler; Konalga Regülâtörü, İletim Tüneli, Yükleme Havuzu, Cebri Boru, Konalga Santrali dir. Kazı Fazlası Malzemenin biriktirileceği Kazı Fazlası Malzeme Depo Sahası belirlenmiştir. Malzeme temini için Kaya Malzeme Ocağı, malzemenin işlenmesi için Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve beton üretimi için Beton Santrali planlanmıştır. Personelin ihtiyaçlarının karşılaması için idarenin de içinde bulunacağı prefabrik şantiye kurulacaktır. Tablo 12 Üniteler, Yardımcı Tesisler ve Malzeme Alanının Büyüklükleri Ünite/Tesis Alan (m 2 ) Regülâtör İletim Tüneli Yükleme Havuzu Cebri Boru Santral Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Kaya Malzeme Sahası Şantiye Sahası Kazı Fazlası Malzeme Geçidi Depo Alanı Kazı Fazlası Malzeme Geçici Depo Alanı Proje kapsamında tesis edilecek ünitelerin ve kazı fazlası malzeme geçici depo alanının gösterildiği 1/ ölçekli topografik harita Ek-2 de sunulmuştur. DSİ Genel Müdürlüğü nce onaylı Fizibilite Raporunda verilen regülatör, iletim tüneli, yükleme havuzu, cebri boru, santral binası plan ve kesitleri ve Konalga HES tek hat şeması Ek-9 da verilmiştir. Yağış alanı ve akım gözlem istasyonları Konalga Regülâtörü yağış alanı 294 km 2 dir. Proje alanı civarındaki AGİ ler ve özellikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 16

39 Tablo 13 Proje Alanı Civarındaki Akım Gözlem İstasyonları Dicle Havzası Hidrometeoroloji Haritası Ek-10 da verilmiştir. Aşağıdaki şekil proje Hidrometeoroloji Haritası üzerinde proje alanını göstermektedir. Şekil 9 Hidrometeoroloji Haritasında Proje Alanı ve en Yakın AGİ ler Konalga HES Proje yerine en yakın akım gözlem istasyonu Çatak Çayı 1482 m kotunda bulunan ve EİE tarafından işletilmekte olan 2631 no lu Çatak Suyu Tuliran AGİ dir. Konalga Regülâtör yeri akımları hesabında 1988 yılından bu yana ölçüm kayıtları bulunan EİE 2631 no lu AGİ nin günlük akım değerleri kullanılmıştır. EİE 2631 Çatak Suyu Tuliran AGİ Van ili Çatak ilçesini yaklaşık 3 km geçtikten sonra Tolga Köyünün yakınındadır. Akım Gözlem İstasyonu yılında açılmış olup 1988 su yılından itibaren gözlem değerleri mevcuttur ancak 1990 yılı akım kayıtları bulunmamaktadır. Akım yıllıklarında kot olarak 1482 m; yağış alanı 2455 km 2 olarak belirtilmektedir ve Fizibilite Raporu hazırlanırken 17

40 harita üzerinde yağış alanı çizilerek ölçülmüş ve yaklaşık aynı değer bulunmuştur. Konalga Regülatör yeri doğal akım tablolarının oluşturulmasında, EİE 2631 no lu AGİ günlük akım değerleri alan oranı ile regülatör yerlerine taşınarak elde edilmiştir. İşleten İdare: EİE Yağış Alanı: 2455 km 2 İstasyon Kotu: 1482 m Açılış Tarihi: 1987 Kapanış Tarihi: Çalışıyor Rasat Suresi: yıllarını kapsayan 16 yıllık kaydedilmiş gözlem değerleri mevcuttur ancak 1990 yılına ait kaydedilmiş değerler bulunmamaktadır yılı değerleri korelasyonla tamamlanması amacıyla EİE 2631 AGİ ile benzer özelliklere sahip olduğu düşünülen çevredeki AGİ ler (DSİ 26-33, DSİ 26-55, EİE 2609, EİE 2614, EİE 2615) incelenmiş fakat diğer AGİ lerde de 1990 yılı verileri bulunmadığı görülmüştür. Bu nedenle kaydedilmiş değerleri bulunan diğer 16 yıllık akım değerlerinin yılın her günü için ortalamalar bulunarak 1990 yılı akım değeri olarak alınmıştır Buna göre EİE 2631 no lu Çatak Suyu Tuliran AGİ nin yıllık ortalama akımı 26,96 m 3 /sn, 852,89 hm 3 tur. Proje ünitelerinin yerlerini (koordinat) gösterir sayısal CD Ek-11 de verilmiştir. 18

41 Bölüm III: Projenin Ekonomik ve Sosyal Boyutları III.1. Projenin gerçekleşmesi ile ilgili yatırım programı ve finans kaynakları, bu kaynakların nereden temin edileceği, Konalga Regülâtörü ve HES projesi, sadece enerji üretim amaçlı bir projedir. Projenin maliyetini oluşturan başlıca yapılar; regülatör, iletim tüneli, yükleme havuzu, cebri boru, hidroelektrik santral ve enerji iletim hatlarıdır. Keşif bedelleri proje kapsamındaki ünitelerin metrajlarından elde edilen imalat miktarları ile 2009 yılı DSİ birim fiyatlarının çarpılmasından elde edilmiştir. Malzeme taşıma maliyetlerinin belirlenmesinde de DSİ birim fiyat cetvelleri kullanılmıştır. Projenin ekonomik değerlendirilmesinde en önemli hususlardan biri de, son yıllarda büyük değişime uğrayan Türk parasının değeri ve buna karşılık gelen dolar kurunun kabulüdür. Yabancı para ile temin edilecek olan elektromekanik ekipman ve elektrik kwh bedeli zorunlu olarak dolar cinsinden ifade edilmektedir. Bu raporun ekonomik değerlendirilmesinde 2009 yılı için DSİ nin verdiği değer olan 1$ = 1,4098TL kullanılacaktır. Proje esas itibariyle regülatör, m uzunluğunda iletim tüneli, yükleme havuzu, cebri boru, santral yapılarının birbirinden bağımsız olarak inşa edilebileceği basit bir kanal santralidir. Proje keşif bedeli; TL, proje bedeli; 99, TL, toplam yatırım bedeli; TL hesaplanmıştır. Proje inşaat süresi 3 sene, inşaat sonrası ömrü ise 50 sene öngörülmektedir. Proje tesis edilirken, kredi kullanılacaktır. III.2. Projenin gerçekleşmesi ile ilgili iş akım şeması veya zamanlama tablosu, Proje inşaat süresi 3 sene öngörülmektedir. İnşaat süresinde iletim tünelinin tamamlanmasından belirleyicidir. Projelerin yatırım programı ve yatırımın yıllara göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Buna göre yatırımın %30 si 1. yılda ve %40 i 2. yılda % 30 u 3. yılda tamamlanacaktır. 19

42 Tablo 14 İş ve Yatırım Programı (Zamanlama Tablosu) Kaynak: Konalga Regülatörü ve HES Fizibilite Raporu Proje iş akım şeması aşağıdaki gibidir. Ekskavatör-Kepçe İle Toprağın Kazılması ve Yüklenmesi (Kazının ekskavatörle yapılamadığı sert kayaçlarda ve tünel inşasında patlatma) Bitkisel(Üst) Toprağın Depolama Alanına Nakliyesi ve Boşaltılması Bitkisel Toprağın Geçici Olarak Depolanması Betonarme Temellerinin Yapılması Makinelerin Monte Edilmesi Teçhizatın ve Diğer Mekanizmaların Montajı Sistemin Devreye Sokulması Şekil 10: İnşaat Aşaması İş Akım Şeması 20

43 III.3. Projenin fayda-maliyet analizi, Bir projenin ekonomik yapılabilirliği, iç karlılık ve gelir/gider oranları ile değerlendirilir. İç karlılık oranı, paranın zaman değerini ve yatırımın ekonomik ömrünü dikkate alarak tesisin ekonomik ömrünün sonuna kadar olan süre içinde, tesisin gelir ve giderinin bugünkü değerini eşitleyen sosyal iskonto değeridir. Eğer yatırımın getirisi iskonto oranından daha küçük ise yatırım karlı değildir. Yapılması düşünülen Konalga Regülâtörü ve HES Projesi nin ekonomik analizinin hesabında inşaat süresi 3 yıl, inşaattan sonra proje ömrü 50 yıl, sosyal iskonto oranı % 9,5; projenin gelirleri hesabında 1 kwh enerji fiyatı 15 Kuruş alınmıştır. Projenin giderleri işletme ve bakım giderleri, yenileme giderleri ve amortisman giderlerinden oluşmaktadır. Yıllık Faydalar (Gelirler) Projenin gelir yalnız enerji gelirinden oluşmaktadır. Proje ile üretilecek enerji miktarı, 1 kwh enerji için satış fiyatı olan 15 Kuruş ile çarpılarak projenin geliri hesaplanmıştır. Proje ile üretilen toplam enerji 71,255 GWh dır. Böylece projenin geliri TL olmaktadır. Yatırım Bedeli ve Yıllık Giderler Proje kapsamındaki birimlerin keşif bedelleri ve yatırım bedelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Keşif bedeline bilinmeyen giderler eklenerek projenin tesis bedeli bulunmuş; tesis bedeline mühendislik hizmetleri gideri ve kamulaştırma eklenerek proje bedeli bulunmuştur. Proje bedeline 3 yıl olan inşaat süresi için faiz eklenerek yatırım bedeli bulunmuştur. Tablo 15 Yatırım Bedeli Hesaplama Tablosu Kaynak: Konalga Regülâtörü ve HES, Fizibilite Raporu Yıllık giderler, işletme ve bakım gideri, yenileme gideri ve amortisman giderinden oluşmaktadır. Hidroelektrik santral projelerinde su kullanıldığından milli ekonomi açısından hammadde bedeli oluşmamaktadır. Proje birimlerinin işletme bakım gideri faktörleri ile tesis bedelleri çarpılarak işletme ve bakım gideri; yenileme gideri faktörleri ile çarpılarak yenileme gideri bulunmuştur. Projenin işletme, bakım ve yenileme giderleri aşağıdaki tabloda verilmektedir. Amortisman gideri ise formülle bulunan amortisman faktörü ile çarpılarak bulunmuştur. 21

44 Projenin işletme ve bakım giderleri, yenileme giderleri ve amortisman giderleri şöyledir; İşletme ve bakım gideri TL, yenileme gideri TL, amortisman gideri TL, toplam yıllık gideri ise TL dir. Tablo 16 İşletme-Bakım ve Yenileme Gideri Hesap Tablosu Kaynak: Konalga Regülâtörü ve HES, Fizibilite Raporu Rantabilite Projelerde gelir/gider oranları ekonomik ömür olan 50 yıllık bir süreye ait gelir ve giderlerin nakit akımlarını enerji projeleri için kullanılan iskonto oranı ile birinci yıla taşıyarak bu değerler orantılanıp bulunabileceği gibi, yıllık gelirleri yıllık giderlerle oranlayıp hesaplamakta mümkündür. Projenin rantabilitesi yıllık gelir ve yıllık gider yöntemine göre ve bugünkü değer yöntemine göre ayrı ayrı bulunmuştur. Yıllık gelir-gider yöntemine göre R = 0.87 Bugünkü değer yöntemine göre R = 0.89 DSİ ilkelerine göre R = 0.30 İç Karlılık Oranı Projelerde geliri, gidere eşit kılan faiz oranına iç karlılık oranı denilmektedir. Ekonomik ömür olan 50 yıl dikkate alınarak; Proje bedeli ve işletme bakım masraflarının toplamı ile yıllık proje gelirlerinin birinci yıla taşınmış değerlerini eşit kılan iskonto oranları alınarak yapılmış olan hesaplamalara göre iç karlılık oranı % 8,33 tür. Birim Enerji Maliyeti Proje ile üretilecek enerjinin birim maliyeti hesaplanmış ve 1 kwh enerjinin maliyeti 17,29 Kr/kWh olarak bulunmuştur. Tablo 17 Konalga Regülâtörü ve HES Projesi Gelir, Gider, Rantabilite ve İç Karlılık Tablosu İşletme ve bakım gideri Yenileme gideri Amortisman gideri Toplam yıllık gider Toplam gelir (15Kr/kWh) TL TL TL TL TL 22

45 Rantabilite 0,87 Rantabilite (DSİ) 0,30 İç karlılık oranı % 8,33 Birim enerji maliyeti 17,29 Kr/kWh Kaynak: Konalga Regülâtörü ve HES, Fizibilite Raporu III.4. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleşmesine bağlı olarak, proje sahibi veya diğer yatırıcımlar tarafından gerçekleştirilmesi tasarlanan diğer ekonomik, sosyal, alt yapı projeleri, Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleşmesine bağlı olarak, proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleşmesi tasarlanan ekonomik, sosyal ve altyapı anlamında planlanan bir tesis bulunmamaktadır. III.5. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleşebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleştirilmesi planlanan diğer ekonomik, sosyal ve alt yapı projeleri, Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleşmesi için gerek duyulacak yollar ve şantiye binası proje sahibi tarafından yapılacaktır. Bu birimler Ek-2 de verilen topografik haritada gösterilmiştir. Proje alanında ulaşım Van İli Çatak İlçesi arasındaki karayolu ile yapılmaktadır. Van il merkezinden güneye doğru giren karayolu Çatak ilçesine ulaşır. Çatak İlçesinden yaklaşık 23,15 km devam edilerek Narlı Bucağına ulaşılır. Bu yol sathi kaplama yoldur. Bölüm V.1.3, Şekil Bölge Müdürlüğü, Van Karayolları Haritası verilmiştir. Narlı Bucağından 3,6 km doğuya ilerlenerek Sugeldi Köyüne, Sugeldi Köyünden 5,2 km devam edilerek Konalga Köyü yol ayrımına ulaşılır. Yol ayrımından Konalga HES e mesafe yaklaşık 1,6 km dir. Yol ayrımından 19 km doğu yönünde devam edilerek Konalga Regülâtörüne ulaşılır. Hali hazırda yer yer stabilize yer yer toprak yol mevcuttur. Proje kapsamında ünitelere ulaşım için yapılacak yollar; Konalga Regülâtörü tarafından Narlı-Dokuzdam Köy yolundan Regülâtöre ulaşım için yaklaşık m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Yapılacak bu toprak yoldan, Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali sahasına ulaşım için yaklaşık 55 m kuzey yönünde yol yapılacaktır. Kaya Malzeme Sahasına ulaşım yolu olarak Kırma Eleme Yıkama Tesisi için yapılacak yolun devamı şeklinde yaklaşık 291 m lik yol yapılması öngörülmektedir. Regülâtör yerine ulaşım için yaklaşık 150 m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Şantiye alanına ulaşım için ise 11 m lik alan temizlenip, düzleştirilecektir. Santral tarafında ise, Narlı-Dokuzdam Köy yolundan kuzeydoğu istikametinde yaklaşık 870 m lik, bu yolun devamında kuzey yönünde yaklaşık 845 m lik santrale ulaşım yolu yapılacaktır. Kuzeydoğu istikametine açılacak yolun devamında 5 km lik tünel çıkışına ulaşım yolu yapılması planlanmaktadır. Bu yolların karayolları ile bağlantısı olmayacaktır. 23

46 Projenin başlaması ile istihdam edilecek personelin ihtiyaçlarını karşılama için şantiye sahası alanı içine sosyal tesis ve şantiye binası tesis edilecektir. Yapılar prefabrik olup iş bitiminde sökülecektir. Şantiye alanı için gerekli izinler alınacaktır. III.6. Proje için seçilen (baraj, regülatör ve HES in alanları, iletim tüneli güzergahları, hafriyat depo sahaları ) yerlerin mülkiyet durumu, kamulaştırma, yeniden yerleşimin nasıl yapılacağı, kamulaştırma kapsamında halkı bilgilendirme yöntemlerine ilişkin bilgi, Proje sahasının büyük kısmı orman arazisidir. Proje kapsamında yerleşim yeri ile ilişki bulunmamaktadır. Proje sahasında kalan arazi cinsi (orman, şahıs arazisi, tarım veya mera arazisi) ve söz konusu arazilerin kesin miktarları kamulaştırma planı çalışmaları tamamlandığında belli olacaktır. Proje sahasının şahıs arazisinde kaldığı durumlarda söz konusu alanlarda kamulaştırma yapılacaktır. Söz konusu kamulaştırma işlemleri, 2942 Sayılı Kamulaştırma Kanunu ile 4650 Sayılı Kamulaştırma Kanunda Değişiklik Yapılaması Hakkında Kanun hükümlerine uygun olarak gerçekleştirilecektir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu nun 19. maddesi gereğince; kamulaştırma talepleri EPDK tarafından değerlendirilir ve uygun görülmesi hâlinde EPDK tarafından kamu yararı kararı verilir. Söz konusu karar çerçevesinde gerekli kamulaştırma işlemleri tarih ve 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu nda belirtilen esaslar dâhilinde üretim faaliyetlerinde bulunan ön lisans veya lisans sahibi özel hukuk tüzel kişiler için Maliye Bakanlığı tarafından yapılır. Bu durumda kamulaştırma bedelleri ile kamulaştırma işlemlerinin gerektirdiği diğer giderler kamulaştırma talebinde bulunan ön lisans veya lisans sahibi tüzel kişi tarafından ödenir. Kamulaştırılan taşınmazın mülkiyeti ve/veya üzerindeki sınırlı ayni haklar, üretim veya dağıtım tesislerinin mülkiyetine sahip olan ilgili kamu kurum veya kuruluşuna, bunların bulunmaması hâlinde ise Hazineye ait olur. Kamulaştırma çalışmaları kapsamında özel mülkiyet sahipleri ile öncelikli olarak karşılıklı anlaşma yoluna gidilecek, anlaşmazlık ile karşılaşıldığı durumda durumlarında ise 2942 Sayılı Kamulaştırma Kanunu bu kanunda yapılan değişiklikler dikkate alınarakhükümleri doğrultusunda kamulaştırma işlemlerine devam edilecektir. Proje sahasında kalan orman alanları için kamulaştırma söz konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanunu 17. maddesi gereğince Orman İzni Van Orman Bölge Müdürlüğü nden alınacaktır. İzin işlemleri ise Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğünün tarih ve sayılı yazısı ile yayımlanan 2011/2010 sayılı Genelgesi kapsamında yürütülecektir. Kamulaştırma işlemleri sonrası Nazım ve Uygulama Planları hazırlatılarak 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu 10-c maddesi kapsamında Van İl Özel İdaresi nden onay alınacaktır. Konalga Regülâtörü ve HES projesine ait üretim tesisleri ve proje kapsamındaki yapıların inşa edilebilmesi için kamulaştırma işlemleri tamamlandıktan sonra 3194 sayılı İmar Kanunu nun 26. ve 44. Maddeleri ile /18916 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Plansız Alanlar İmar Yönetmeliği ve tarih ve sayılı R.G. de yayımlanan değişiklik dikkate alınarak) 37. Maddesi ve /18916 tarih ve sayılı 24

47 Resmi Gazete de yayımlanan Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliği ( /26972, /24108, /28124 ve /28253 tarih ve sayılı R.G. lerde yayınlanan değişiklikler dikkate alınarak) 59. maddesi gereğince, tesisin yerleşim yerine ait imar planları hazırlatılacaktır tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve 3986 sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik Ek 2 Listesinde 2. sınıf Gayri Sıhhi Müesseseler kapsamında değerlendirilecek olup İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatı alınacaktır. Proje kapsamında kullanılacak tarım alanlarının tarım dışı amaçla kullanılması için, /25880 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu hükümleri gereğince, Van İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. Proje alanı ve yakın çevresinde yer alan yerleşim yerlerinden hiçbiri proje faaliyetleri sonucunda su altında kalmayacaktır. Bu sebeple yeniden yerleşim söz konusu değildir. III.7. Diğer hususlar. Bu bölüm başlığı altında incelenecek başka bir husus bulunmamaktadır. 25

48 Bölüm IV: Proje Kapsamında Etkilenecek Alanın Belirlenmesi ve Bu Alan İçindeki Mevcut Çevresel Özelliklerin Açıklaması* (*) Bu bölümde proje için seçilen yerin çevresel özellikleri verilirken etki alanı dikkate alınmalıdır. Bu bölümde sıralanan hususlar itibarı ile açıklanırken, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarından, araştırma kurumlarından, üniversitelerden veya benzeri diğer kurumlardan temin edilen bilgilerin hangi kurumdan ve kaynaktan alındığı raporun notlar bölümünde belirtilir veya ilgili harita, doküman vb. belgeye işlenir. Proje sahibince kendi araştırmalarına dayalı bilgiler verilmek istenirse, bunlardan kamu kurum ve kuruluşların yetkileri altında olanlar için ilgili kurum ve kuruluşlardan bu bilgilerin doğruluğunu belirten birer belge alınarak rapora eklenir. IV.1. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi, (etki alanının nasıl ve neye göre belirlendiği açıklanacak ve etki alanı harita üzerine gösterilecek) Konalga Regülatörü ve HES projesi 1 adet regülatör, metrelik iletim tüneli, 1 adet yükleme havuzu, 750 m uzunluğundaki cebri boru ve Alakan derenin 1525 m nehir kotunda yer alan santralden oluşmaktadır. Projenin inşaat süresince kaya malzeme ocağı, kırma eleme yıkama tesisi ve beton santrali işletilecektir. Personel ihtiyaçları için şantiye binası yapılacaktır. Kazı fazlası malzemenin depolanması için Kazı fazlası malzeme depo alanı planlanmıştır. Tüm tesisler Ek-2 Genel Yerleşim Planında topografik harita üzerinde gösterilmektedir. Koordinatlar ise kapak sayfasında verilmiştir. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi için projeden kaynaklanan çevresel, ekonomik ve sosyal boyutlardaki etkilerin bir arada değerlendirilmesi gerekir. Bu etkilerin bir kısmı doğrudan bir kısmı da dolaylı ve geçici etkilerdir. kapsamında çevresel etki yaratacak ana etkenler olan toz, gürültü ve emisyon değerlerinin, su, toprak, hava, gürültü kirliliğine dair çıkarılan mevzuat/yönetmelikler ile belirlenen sınır değerlerin altında kalacağı taahhüt edilmektedir. Proje Etki Alanı; çevresel etki yaratacak ana etkenler olan ve kapsamında yapılan hesaplamalar ile belirlenen toz, gürültü, emisyon değerlerinin en yakın yerleşime göre değerlendirilmesi, proje alanı topografyası, jeolojisi, hidrojeolojisi, ekosistemi, projenin yaratacağı istihdam vb etkiler göz önüne alınarak seçilmiştir. Projenin inşaat aşamasında oluşacak gürültü ve toz nedeniyle inşaat süresi çevre üzerine geçici etkiler olacaktır. Bu etkilerin azaltılması amacı ile alanın sulanması, kullanılan ekipmanın yeni ve bakımlı olası, çalışanların tozumaya karşı uyarılması, taşıyıcı araçların hız limitlerine uyması, kamyonların üstlerinin branda ile kapatılması vb önlemler alınacaktır. Van İli ile Çatak İlçesi arası karayolu ile 77 km dir. Proje yeri Çatak İlçesine kuş uçuşu 15,38 km uzaklıktadır. Çatak İlçesi merkezinden Konalga HES e ulaşım için araç ile kat edilecek mesafe yaklaşık 35,5 km dir. Çatak İlçesi merkezinden Konalga HES e ulaşım için araç ile kat edilecek mesafe yaklaşık 52,8 km dir. Regülâtör yeri ile santral arasında araç ile kat edilecek mesafe yaklaşık 20,65 km dir. Çatak-Narlı Bucağı arası sathi kaplama yol mevcut olup, Narlı Bucağından itibaren köy yolu mevcuttur. 26

49 Aşağıdaki tabloda proje ünitelerinin yakın yerleşim birimlerine olan mesafeler verilmiştir. Tablo 18 Proje Birimlerinin Yakın Yerleşim Yerlerine Olan Mesafeleri Ünite Konalga Regülâtörü Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Kaya Malzeme Ocağı Şantiye Alanı Konalga HES Kazı Fazlası Malzeme Depo Alanı -1 Kazı Fazlası Malzeme Depo Alanı -2 En Yakın Yerleşim Birimi Mesafe (~ m) Yerleşim Yerinin Üniteye Göre Konumu Sırmalı Köyü Güneydoğu Dokuzdam Köyü Doğu Alantaş Mahallesi Güneybatı Tanrıverdi Mahallesi Güneybatı Sırmalı Köyü Güneydoğu Dokuzdam Köyü Doğu Alantaş Mahallesi 784 Güneybatı Tanrıverdi Mahallesi Güneybatı Sırmalı Köyü Güneydoğu Dokuzdam Köyü Doğu Alantaş Mahallesi 675 Güneybatı Tanrıverdi Mahallesi Güneybatı Sırmalı Köyü Güneydoğu Dokuzdam Köyü Doğu Alantaş Mahallesi Güneybatı Tanrıverdi Mahallesi Güneybatı Konalga Köyü 500 Güney Sugeldi Köyü Batı Narlı Bucağı Batı Hazapuran Mahallesi 310 Kuzeydoğu Alantaş Mahallesi 300 Kuzeybatı Tanrıverdi Mahallesi 845 Kuzeydoğu Kaynak: 1/ lik Topografik Harita Üzerine İşlenmiş Genel Yerleşim Planı (Ek-2) İletim tüneli boyunca yerleşim yeri mevcut değildir. Yukarıdaki tablodan görüldüğü üzere, santral yerine en yakın köy 500 m mesafedeki Konalga Köyüdür, regülatör ve şantiye alanı ise yerleşim yerlerine uzaktır. IV.2. Etki Alanı İçerisindeki Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve doğal kaynakların kullanımı, IV.2.1. Meteorolojik ve İklimsel Özellikler 1-a) Bölgenin Genel İklim Şartları Denizden yüksekliği 1725 metre olan ve etrafı dağlarla çevrili olan Van ın iklim özelikleri karasal iklim tipi gösterse de ortasında küçük bir deniz karakteri gösteren Van 27

50 Gölü nün bulunması iklimin yumuşak geçmesine sebep olur. Kış döneminde gölün ılık olması hava sıcaklığını yumuşatmakta yazın ise havayı serinletmektedir. 4 Yazları yağışlı ve sıcak geçer. Kışlar uzun sürer. Bunun nedeni göl çevresindeki dağlarda karın eksik olmayışıdır. İlkbahar ayları serindir. Nisan, Mayıs aylarında ilkbahar yağmurları yağar. İlkbahar yağışlarının ağırlıklı yer tutması karasal iklimin bir özelliğidir. Yaz mevsimi; gündüzleri sıcak, geceleri serin geçer. Proje alanının bulunduğu Çatak ilçesinde karasal iklim hüküm sürmekte olup, gece ve gündüz sıcaklık farkları büyüktür. Uzun yıllar Rasat değerlerine göre; aylık sıcaklık ortalaması 8,8 o C dir. Sıcaklık değerleri bakımından En yüksek değerler Temmuz ayında ölçülmektedir. En düşük sıcaklık değerleri ise Mart ayında görülmektedir. En yüksek sıcaklık 36,5 C ile 1998 yılının Ağustos ayında, en düşük sıcaklık -23 C ile 1985 yılının Mart ayında ölçülmüştür. Günlük en çok yağış miktarı 68,8 mm ile Mart ayında ölçülmüştür. Meteorolojik ve iklimsel özellikler bölümü, Meteoroloji Genel Müdürlüğü nden alınan, Van Gevaş Meteoroloji İstasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarından yararlanılarak oluşturulmuş olup Onaylı Meteorolojik Veriler Ek-12 de verilmiştir. b) Basınç Dağılımı Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre bölgede ortalama basınç yıllık 830,04 hpa, maksimum basınç yıllık 845,8 hpa, minimum basınç yıllık 805,5 hpa dır. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Ortalama Basınç (hpa) Maksimum Basınç (hpa) Minimum Basınç (hpa) İstasyon Adı: GEVAŞ 4 Van İl Çevre Durum Raporu

51 Ortalama Basınç (hpa) Maksimum Basınç (hpa) Minimum Basınç (hpa) Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri Grafiği c) Sıcaklık Dağılımı Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre ortalama sıcaklık 8,8 C dir. En yüksek sıcaklık 36,5 C ile 1998 yılının Ağustos ayında, en düşük sıcaklık -23 C ile 1985 yılının Mart ayında ölçülmüştür. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Sıcaklık Değerleri Ortalama Sıcaklık ( C) Maksimum Sıcaklık ( C) Minimum Sıcaklık ( C) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık İstasyon Adı: GEVAŞ Ortalama Sıcaklık ( C) Maksimum Sıcaklık ( C) Minimum Sıcaklık ( C) Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Sıcaklık Değerleri Grafiği ç) Yağış Dağılımı Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre bölgede yıllık ortalama toplam yağış miktarı 498 mm dir. Günlük en çok yağış miktarı 68,8 mm ile Mart ayında ölçülmüştür. 29

52 Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Yağış Değerleri Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Toplam Yağış Ortalaması (mm) Günlük Maksimum Yağış (mm) İstasyon Adı: GEVAŞ Toplam Yağış Ortalaması (mm) Günlük Maksimum Yağış (mm) Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Yağış Değerleri Grafiği d) Ortalama Nispi Nem Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre bölgede yıllık ortalama bağıl nem % 60,7 dir. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Nispi Nem Değerleri Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Ortalama Nem (%) Minimum Nem (%) İstasyon Adı: GEVAŞ Ortalama Nem (%) Minimum Nem (%) Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Nispi Nem Değerleri Grafiği 30

53 e) Sayılı Günler Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre yağışın 0,1 mm, ve büyük olduğu günler sayısı yıllık toplamı 85,3, kar yağışlı günler sayısı yıllık 30,6, kar örtülü günler sayısı yıllık 82,6, sisli günler sayısı yıllık 0,8, dolulu günler sayısı yıllık 0,7 ve kırağılı günler sayısı yıllık 13,4 olarak ölçülmüştür. Tablo Yılları Arası Yağışlı, Sisli, Dolulu, Kırağılı, Orajlı Günler Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Kar Yağışlı Günler Sayısı Kar Örtülü Günler Sayısı Sisli Günler Sayısı Ortalaması Dolulu Günler Sayısı Ortalaması Kırağılı Günler Sayısı Ortalaması Orajlı Günler Sayısı Ortalaması İstasyon Adı: GEVAŞ Kar Yağışlı Günler Sayısı Kar Örtülü Günler Sayısı Sisli Günler Sayısı Ortalaması Dolulu Günler Sayısı Ortalaması Kırağılı Günler Sayısı Ortalaması Orajlı Günler Sayısı Ortalaması Şekil Yılları Arası Yağışlı, Sisli, Dolulu, Kırağılı, Orajlı Günler Grafiği f) Maksimum Kar Kalınlığı Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre bölgede toplam yıllık maksimum kar kalınlığı 91 cm. ile Aralık ayında ölçülmüştür. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Maksimum Kar Kalınlığı Değerleri Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık En Yüksek Kar Örtüsü Kalınlığı (cm) İstasyon Adı: GEVAŞ 31

54 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş En Yüksek Kar Örtüsü Kalınlığı (cm) Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Kar Kalınlığı Değerleri Grafiği g) Rüzgâr Dağılımı g.1) Yıllık, Mevsimlik, Aylık Rüzgâr Yönü Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre rüzgârın esme sayıları toplamı aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Esme Sayıları Değerleri Aylar Yıllık Toplam N Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı NNE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı NE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı ENE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı E Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı ESE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SSE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı S Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SSW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı WSW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı W Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı WNW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı

55 NW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı NNW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı İstasyon Adı: GEVAŞ Buna göre 1. Derece hâkim rüzgar yönü güneybatı (SE), 2. Derece hâkim rüzgar yönü güney (S), 3. Derece hakim rüzgar yönü Güneygüneybatı (SSE) dır. Aşağıda esme sayılarına göre yıllık rüzgâr diyagramı verilmiştir. Esme Sayılarına Göre Yıllık Rüzgar Diyagramı N NNW NNE NW NE WNW W ENE E WSW ESE SW SSW S SSE SE Şekil Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Esme Sayılarına göre Rüzgâr Diyagramı Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre esme sayıları mevsimlik olarak hesaplanmış ve aşağıda tabloda verilmiştir. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Mevsimlik Esme Sayıları Toplamı Kış İlkbahar Yaz Sonbahar N Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı NNE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı NE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı ENE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı E Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı ESE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SSE Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı S Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SSW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı SW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı WSW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı W Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı WNW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı NW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı NNW Yönünde Rüzgârın Esme Sayıları Toplamı İstasyon Adı: GEVAŞ 33

56 KIŞ Mevsimi Rüzgar Diyagramı N NNW NNE NW NE WNW ENE W 0 E WSW SW SSW S SE SSE ESE YAZ Mevsimi Rüzgar Diyagramı WNW W NW 8000 N NNW NNE NE ENE E W WSW İLKBAHAR Mevsimi Rüzgar Diyagramı NW SW 8000 N NNW NNE NE SE SSW SSE S SONBAHAR Mevsimi Rüzgar Diyagramı N NNW NNE NW WNW W 0 NE ENE E ESE ENE E WSW ESE WSW ESE SW SSW S SSE SE SW SSW S SSE SE Şekil Yılları Gevaş Meteoroloji İstasyonu Mevsimlik Esme Sayılarına göre Rüzgâr Diyagramı 34

57 W NW Ocak Ayı Rüzgar Diyagramı SW SSW 4000 N NNE 3000 NE 2000 ENE E S SE SSE Nisan Ayı Rüzgar Diyagramı ESE W NW Şubat Ayı Rüzgar Diyagramı SW SSW 3000 N NNE 2000 NE 1000 ENE 0 S SE SSE Mayıs Ayı Rüzgar Diyagramı E ESE W NW SW SSW Mart Ayı Rüzgar Diyagramı 3000 N NNE 2000 NE 1000 ENE 0 S SE SSE Haziran Ayı Rüzgar Diyagramı E ESE W 3000 N 2000 NE E W NW 3000 N NNE 2000 NE ENE E W NW 3000 N NNE 2000 NE ENE E E ESE ESE SW SE S Temmuz Ayı Rüzgar Diyagramı 3000 N SW SSW S SE SSE Ağustos Ayı Rüzgar Diyagramı SW SSW S SE SSE Eylül Ayı Rüzgar Diyagramı W W S Ekim Ayı Rüzgar Diyagramı NW SW SSW SE E E 3000 N NNE 2000 NE 1000 ENE S SE SSE E ESE W W SW 3000 N NE S Kasım Ayı Rüzgar Diyagramı NW SW SSW SE 3000 N NNE 2000 NE S SE SSE E E ENE E ESE W 0 SW S 3000 N NE E E SE Aralık Ayı Rüzgar Diyagramı 4000 N 3000 NE W 0 E E SW SE S Şekil Yılları Gevaş Meteoroloji İstasyonu Aylık Esme Sayılarına göre Rüzgâr Diyagramı 35

58 g.2) Yönlere Göre Rüzgâr Hızı Yılları Gevaş Meteoroloji İstasyonu gözlem kayıtlarına göre rüzgârın esme hızları aşağıda tabloda verilmektedir. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Yönlere Göre Ortalama Rüzgâr Hızları Yön\Ay Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Rüzgâr Hızı N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW İstasyon Adı: GEVAŞ Aşağıda esme hızlarına göre uzun yıllar ortalaması rüzgâr diyagramı verilmiştir. Bu doğrultuda esme hızları en yüksek olan yönler batı-güneybatı (WSW) ve batı-kuzeybatı (WNW) yönleridir. WNW Yıllık Ortalama 3.0 N Rüzgar Hızı NNW NNE NW NE ENE W WSW 0.0 E ESE SW SSW S SSE SE Şekil Yılları Esme Hızlarına Göre Uzun Yıllar Ortalaması Rüzgâr Diyagramı 36

59 Esme Hızlarına Göre Ocak Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Şubat Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Mart Ayı Rüzgar Diyagramı W NW 3 N NNE 2 NE 1 ENE 0 E W NW 3 N NNE 2 NE 1 0 ENE E W NW 3 N NNE 2 NE 1 0 ENE E SW SSW S ESE SE SSE SW SSW S SE SSE ESE SW SSW S SE SSE ESE Esme Hızlarına Göre Nisan Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Mayıs Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Haziran Ayı Rüzgar Diyagramı WNW NNW NW 3 N NNE 2 NE 1 ENE WNW NNW NW 3 N NNE 2 NE 1 ENE NW 3 N NNE 2 NE 1 ENE W 0 E W 0 E W 0 E WSW SW SSW S SE SSE ESE WSW SW SSW S SE SSE ESE SW SSW S SE SSE ESE Esme Hızlarına Göre Temmuz Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Ağustos Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Eylül Ayı Rüzgar Diyagramı W NW 2 N 1.5 NE ENE E W NW 3 N NNE 2 NE 1 ENE 0 E W NW 3 N 2 NE 1 0 E ESE ESE SW S SE SSE SW SSW S SE SSE SW S SE Esme Hızlarına Göre Ekim Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Kasım Ayı Rüzgar Diyagramı Esme Hızlarına Göre Aralık Ayı Rüzgar Diyagramı W 3 N 2 NE 1 0 E W NW 3 N NNE 2 NE 1 ENE 0 E W NW 3 N 2 NE 1 0 E ESE SW S SE SW SSW S SE SSE SW S SE SSE Şekil 21 Yönlere Göre Aylık Ortalama Rüzgâr Hızları Diyagramı 37

60 g.3) Ortalama Rüzgâr Hızı Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama rüzgâr hızı 1,6 m/sn dir. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Aylık Ortalama Rüzgâr Hızı Değerleri Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Ortalama Rüzgâr Hızı (m/sec) İstasyon Adı: GEVAŞ 2.5 Ortalama Rüzgar Hızı (m/sec) Şekil Yılları Aylık Ortalama Rüzgâr Hızları Grafiği En Hızlı Esen Rüzgârın g.4) Maksimum Rüzgâr Hızı ve Yönü Aşağıda esme hızlarına göre maksimum rüzgâr hızı ve yönü aşağıdaki tabloda görülebilir. Buna göre esme hızı 41 m/sn ile Güneybatı (SW) yönündedir. Tablo Yılları Arası Maksimum Rüzgâr Hızı ve Yönü Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Yönü SSE SSE SW SW SSE WNW SSE SSE SSE SSE S SSE SW Hızı (m/sec) İstasyon Adı: GEVAŞ 50 Aylık Maksimum Rüzgar Hızları (m/sec) Şekil Yılları Aylık Maksimum Rüzgâr Hızları Grafiği 38

61 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Aralık Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. h) Fırtınalı ve Kuvvetli Rüzgârlı Günler Gevaş istasyonu uzun yıllar ( ) gözlem kayıtlarına göre ortalama yıllık toplam fırtınalı günler sayısı 12,6, kuvvetli rüzgârlı günler sayısı 25 dir. Tablo Yılları Arası Gevaş Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Fırtınalı Günler Sayısı Ortalaması Kuvvetli Rüzgârlı Günler Sayısı Ortalaması İstasyon Adı: GEVAŞ Fırtınalı Günler Sayısı Ortalaması Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı Ortalaması Şekil Yılları Arası Fırtınalı Günler, Kuvvetli Rüzgârlı Günler Sayıları Grafiği IV.2.2. Jeolojik Özellikler IV Bölgesel jeoloji, sahanın 1/ ölçekli jeoloji haritası, stratigrafik kolon kesitleri, Bölgesel Jeoloji Proje alanını da kapsayan bölgesel çalışmalardaki kaya birimleri; içerisine Prekambriyen yaşlı granitlerin sokulduğu, almandin-amfibolit fasiyesinde metamorfizmaya uğramış bir çekirdek ve onu çevreleyen yeşil şist fasiyesinde metamorfizma geçirmiş, Paleozoyik-Mesozoyik yaslı örtü kayalarından oluşur. Tüm bu birimler üzerinde, çoğun kırıntılı ve volkanik ardalanmasından oluşan Tersiyer yaşlı örtü kayaları yer alır. Kayaç grupları otokton ve allakton ve olarak ayırtlanmıştır. Proje alanında sadece allokton birlikler yüzeylenmekte olup farklı yas ve ortamlı kaya türlerini içeren Çatak Grubu ve ile temsil olunur. Çatak Grubu, Güneydoğu Anadolu self sedimanları ile korele edilebilen ve Bitlis Metamorfitleri olarak adlandırılan birimin üst birlik bölümüne eş gelmektedir. Proje alanı içerisinde yüzeylenen kayaç gruplarından Bitlis Metamorfitleri ve Hakkâri Karmaşığı proje yapıları ile ilişkilidir. 39

62 Proje dâhilindeki ünitelerin 1/ lik Jeoloji Haritasına işlenmiş hali Ek-13 de sunulmaktadır. Ayrıca Regülâtör yeri Jeoloji Haritası ve Kesiti, İletim Tüneli Jeolojik Boy Kesiti ve Yükleme Havuzu, Cebri Boru ve Santral Binası Yeri Jeoloji Haritası ve Boy Kesitleri aynı ekte verilmiştir. Stratigrafik Jeolojisi İnceleme alanı ve yakın civarının stratigrafik kesiti aşağıdaki şekilde verilmiştir. Şekil 25 Proje Alanının Genelleştirilmiş Stratigrafik Kesiti İstif içerisinde yer alan allokton konumlu formasyonlardan sadece Bitlis metamorfifleri proje yapıları ile ilişkilidir. Bitlis metamorfitleri genelde şistlerin oluşturduğu metamorfik seri ve bunların üzerinde hafif metamorfizma geçirmiş sedimanter özellikteki kireçtaşları ve dolomitik kireçtaşlarından oluşmuş metakarbonatlar yüzeylenir. Allokton konumlu grubun paleotopoğrafyası daha genç yastaki çökeller tarafından doldurulmuştur. 40

63 - Bitlis Metamorfitleri (PzMzb) Grubun en altında Mordağ metamorfitleri, orta kesimlerinde metakarbonatlar ve birliğin en üstünde ise şist serisi yer alır. Proje alanının yer aldığı Alona vadisi boyunca metamorfizma geçirmiş sedimanter özellikteki kireçtaşları ve dolomitik kireçtaşlarından oluşmuş metakarbonatlar izlenir. Kireçtaşı ve metakarbonatlar metamorfizmadan etkilendikleri için son derece kıvrımlı yapıda izlenirler ve genelde sert topoğrafya sunarlar. Gri, siyahımsı renklerde, karbonatlı seviyeleri orta-kalın tabakalı, killi seviyeleri ince tabakalı, kaba taneli dolomitik kireçtaşı ve kristalize kireçtaşı özelliğindedir. Altta siyah renkli, ortakalın tabakalı dolomitik kireçtaşı ile baslar, üste doğru yer yer laminalı yapı gösteren bozsiyah renkli ince tabakalı kireçtaşlarına geçişler görülür. Dolomitler bol kırıklı ve yer yer cort konkresyonludur. Bazı düzeylerde karbonat oranı azalarak kalksiste dönüşür. Kristalize kireçtaşları karstik yapılıdır. Killi düzeylerde ayrımsa oldukça fazladır. Aşırı kıvrımlanma nedeniyle kalınlığı net olarak bilinmemekle beraber tahmini kalınlığı m. dolayındadır. Alokan dere sağ sahili boyunca geniş alanlarda yüzeylenir. Yüzeylendiği yerlerde genelde sert topoğrafya izlenir. Makro fosil içeren birimin yaşı Üst Permiyen olarak verilmektedir. Şekil 26 Bitlis Metamorfitleri (kristalize kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşı) - Hakkâri Karmaşığı (Th) Melanj karakterindedir ve üç formasyondan oluşur. En altta Beyazpınar formasyonu, ortada Urse karışığı ve en üstte Durankaya karışığı yer alır. Beyazpınar formasyonu kireçtaşı ve fliş görünümlü ince katmanlardan oluşur. Urse karışığı kiltaşı-kumtaşı ara katkılı şeyl ve kireçtaşından, Durankaya karışığının asıl bileşenlerini ise bloklu kumtaşı, şeyl ve konglomera oluşturur. Proje alanında Hakkâri karmaşığının üst seviyelerini oluşturan durankaya karışığının hâkimiyeti izlenir. Blok boyları genellikle büyük olup, yüzlerce metre olabilmektedir. Yer yer fliş karakterindedir ve içerdiği litolojik birimlere göre çok faklı sertlik ve dayanım göstermektedirler. Çok sık yanal ve düşey geçişler gösterir. Yüzeylendiği yerlerde genelde yumuşak topoğrafya izlenir. Eosen-Oligosen yaşlıdır. 41

64 Şekil 27 Hakkâri Karmaşığı (blok kumtaşı, şeyl ve kiltaşı) - Alüvyon (Qal) Vadi yatak eğiminin genelde fazla olduğu yerlerde dar şeritler halinde izlenir. Eğimin azaldığı santral yeri dolayında ise nispeten geniş yataklar oluşturur. Yatak oluşan kesimlerde kum-çakıl hâkimiyeti vardır. Beslenme havzasında yüzeylenen kayaç gruplarına bağlı olarak alüvyonu oluşturan daneler metamorfik ve sedimanter kayaçlardan türemiştir. Kısıtlı alanlarda izlenir. Alüvyonun %50 sini blok, %40 ını kum-çakıl,%10 unu silt-kil boyutundaki malzeme oluşturur. Vadi boyunca alüvyon kalınlığı 2-20 m arasında değişmekte, memba kesimlere doğru gidildikçe alüvyon kalınlığında azalmalar izlenmektedir. - Yamaç Molozu (Qym) Yamaç molozları, proje alanı ve civarındaki metamorfik ve sedimanter kökenli kayaçlara ait seviyelerin tektonik hareketler, yüzeysel ayrışma, ezilme ve dağılmalar sonucu yamaç ve eteklerde kil ile gevsek olarak tutturulmuş yarı köşeli iri çakıl, kum ve blokların oluşturduğu depozitlerdir. Vadi yamaç eğimlerinin fazla olması nedeniyle yamaçlardaki temel kaya oluşumları çoğu kez çıplak izlenir. Yağısın da etken olması nedeniyle yamaç örtü malzemeleri son derece azdır ve izlenen kesimlerde ince kalınlıktadır. Yamaç eteklerinde alüvyon malzemesiyle girişimli olan yerlerde de kalınlıkları nispeten fazladır. Genelde ince boyutlu malzemelerden oluşur ve bağlayıcı malzeme oranı son derece azdır. IV Proje alanı jeolojisi, inceleme alanına ait büyük ölçekli (1/5000 ya da varsa 1/1000 ölçekli) jeoloji haritası ile proje kapsamındaki ünitelerin kesitleri, harita ölçekleri ve lejantları metindekine uygun olmalı, yapılan büyütme ya da küçültmeler çizgisel ölçekte gösterilmeli, jeolojik harita ve kesitlerinin harita alma tekniğine uygun olarak hazırlanması jeolojik bilgilerin formata uygun olarak detaylandırılması), Proje Alanı Jeolojisi Proje alanı genel anlamda yoğun bir tektonizma ve metamorfizmaya maruz kalmıştır. Bunun sonucunda kayaçların fiziksel ve jeolojik özelliğine bağlı olarak çok sayıda bindirme, 42

65 fay, kırık ve çatlak sistemleri oluşmuştur. Bindirme, fay ve ana kıvrım eksenleri kuzeybatıgüneydoğu doğrultusundadır. Proje alanının güney kesimi boyuca Alakan derenin güneyinde, bindirmenin etkisiyle meydana gelmiş, genelde Alakan dereyi takip eden büyük boyutlu fayın proje ile doğrudan ilişkisi yoktur ve projeye olumsuz etkisi olmayacaktır. Proje alanının kuzeyinde, bindirme ve fay doğrultusuna paralel konumlu olarak izlenen devrik antiklinal proje alanında izlenen en büyük boyutlu kıvrımı oluşturur. Antiklinal konumuna bağlı olarak proje alanındaki kireçtaşı ve metakarbonatlardaki tabakalanma konumu ortalama derece eğimle kuzeydoğu ve güneybatı yönündedir. Güneybatı yönündeki eğimler tünel güzergâhını yakından ilgilendirmektedir. Yoğun tektonizma sonucu özellikle kireçtaşlarında yoğun miktarda mini kıvrımlar izlenir. Bu nedenle çatlak sistemleri genelde düzensizdir. Alakan dere sağ sahilinde hiç heyelan izlenmezken, sol sahil yamaçlarında Hakkâri karmaşığının yapısı sebebi ile yüzeylendiği alanlarda yoğun miktarda heyelan oluşumları izlenir. Yamaç eğimlerinin nispeten fazla olması ve sol sahil boyunca dereyi takip eden büyük fayın da bu heyelanları tetiklediği düşünülmektedir. Sol sahilde yer alması nedeniyle söz konusu heyelanların projeye olumsuz etkisi olmayacaktır. Proje alanının kireçtaşları ve metakarbonatlar ile kaplı olması nedeniyle proje alanında heyelan izlenmemektedir. Yapı Yerlerinin Mühendislik Jeolojisi Van İli-Çatak İlçesi sınırları içerisinde yer alan ve Çatak İlçe merkezi sonrasında Çatak Çayına güneyden karışan Alakan derenin, 1900 m ile 1525 m kotları arasındaki düşüden yararlanarak enerji üretiminin amaçlandığı planlamada; 1895 m dere yatağı kotunda inşa edilecek 8 m yüksekliğindeki regülatörle alınacak dere suyu m. uzunluğundaki tünel ile yükleme havuzuna alındıktan sonra 750 m cebri boru ile kuyruk suyu 1525 olan santrale düşürülecektir. Brüt düşü 368,56 metredir. Mühendislik jeolojisi çalışmalarında; bölgede daha önce yapılan jeolojik çalışmalar kapsamında yapı yerlerinde yüzeysel gözlemler yapılmış, yapı yerlerine ilişkin litolojik tanımlama, taşıma gücü, geçirimlilik, yamaç duraklılığı, kazı durumu ve olası problemler hakkında bilgi sunulmuştur. - Yapı Yerleri Temel Kayaçlarının Mühendislik Özellikleri Regülâtör yerinde Hakkâri karmaşığı, diğer tesis yerleri Bitlis Metamorfitleri (kireçtaşı ve metakarbonatlar) ile ilişkilidir. Söz konusu kayaç birimleri için belirlenmiş RMR puanları normal koşullar için geçerli olup, jeolojik koşulların normale göre değişim gösterdiği kesimlerde %20 oranında artar veya azalabilir. Hakkâri Karmaşığı; Regülator yeri temel kayasını oluşturan Hakkâri Karmaşığı; Ofiyolitik melanj karekterindedir. Proje alanında Hakkâri karmaşığının üst seviyelerini oluşturan durankaya karışığının hâkimiyeti izlenir. Durankaya karışığının asıl bileşenlerini ise bloklu kumtaşı, şeyl ve konglomera oluşturur. Yer yer fliş karakterindedir ve içerdiği litolojik birimlere göre çok farklı sertlik ve dayanım göstermektedirler. Çok sık yanal ve düşey geçişler gösteren birim içerisinde marn, şeyl seviyeleri oldukça gevşek ve dağılgan, ayrışmış, killeşmiş zayıf-çok zayıf kayaç özelliğindedir. Bu birimlere kıyasla karmaşığı oluşturan diğer birimler nispeten daha dayanımlı ve daha sert özelliktedirler. Serinin geneli orta-sık ve düzensiz eklemli, yüzeyden itibaren ilk 3-4 metresi yoğun ayrışmalıdır. Eklem yüzeyleri az pürüzlü, yüzeyde açık, derinlerde genelde kil dolguludur. Saha gözlemlerine dayanılarak yapılan RMR (Bieniawski,1989) kaya kütlesi sınıflama değerlerine göre temel için genelde orta kaya sınıfına girmektedir. Kayacın taşıma gücü değeri yeterlidir. Genelde geçirimsiz-az 43

66 geçirimli özelliktedir ve kazı zorluğu içermez. Temel kaya içerisinde yapılacak kazılarda 1 yatay / 2,5 düşey sev uygulaması emniyetli ve yeterli olacaktır. Bitlis Metamorfitleri: Regülâtör haricindeki diğer tesislerin temel kayasını oluşturmaktadır. Kaba taneli dolomitik kireçtaşı ve kristalize kireçtaşı özelliğindedir. Dolomitler bol kırıklı ve yer yer çört konkresyonludur. Kristalize kireçtaşları karstik yapılıdır ve bazı düzeylerde karbonat oranı azalarak kalkşiste dönüşür. Killi düzeylerde ayrışma oldukça fazladır. Orta-yüksek dayanımlı, orta-sık eklemli, yüzeyden itibaren ilk 1-2 metresi orta ayrışmalı, derinlerde az ayrışma özelliği taşır. Düzensiz eklem yapısına sahiptir ve eklem aralıkları genellikle 1 metrenin altındadır. Eklem yüzeyleri az pürüzlü, yüzeyde açık, derinlerde ise kısmen dolguludur. Saha gözlemlerine dayanılarak yapılan RMR (Bieniawski,1989) kaya kütlesi sınıflama değerlerine göre tünel için temel kaya genelde orta kaya sınıfına girmektedir. Kayacın taşıma gücü değeri son derece yeterlidir. Az-orta derecede geçirimlidir ve orta derece kazı zorluğu içerir. Aşırı kıvrımlanma nedeniyle kalınlığı net olarak bilinmemekle beraber tahmini kalınlığı m. dolayındadır. Yüzeylendiği yerlerde genelde sert topoğrafya izlenir. Temel kaya içerisinde yapılacak kazılarda 1 yatay / 3,5 düşey şev uygulaması emniyetli ve yeterli olacaktır. Tablo 31 Bitlis Metamorfitlerinin Tünel Açısından RMR Kaya Sınıflaması (Bieniawski,1989) Çok İyi Kaya(100-81) ; İyi Kaya (80-61) ; Orta Kaya(60-41) ; Zayıf Kaya (40-21) ; Çok Zayıf Kaya(<20) Ortalama RMR 51 Puan = Q Sistemine Gore 2 Puan = Tezaghi ye Göre 2. Ve 3. Sınıf Kaya. 44

67 - Regülâtör Yeri Alantaş Mahallesinin yaklaşık 750 m kuzey doğusunda, Alakan dere 1895 m dere yatağı kotu üzerinde, doğu, kuzey koordinatındadır. Regülâtör inşası için topografik şartlar uygundur. Regülâtör yeri temel kayasını daha ziyade şist birimlerinin hâkim olduğu Hakkâri oluşturur. Her iki yamaçta temel kaya üzerinde 4-5 m yamaç eteklerinde ise 7-8 m kalınlığında yamaç örtüsü izlenir. Yamaç örtüsü genelde ince malzemeden oluşur. Eğimin fazla olması nedeniyle dere yatağı boyunca dar bir şerit halinde temel kaya üzerinde alüvyon yığışımları mevcuttur. Alüvyonda çakıl ve blok malzeme hâkimiyeti vardır ve kotu derecelenmelidir. Regülâtör yerinde alüvyon kalınlığının 6 m dolayında olabileceği tahmin edilmektedir. Şekil 28 Regülâtör Yerinin Membadan Görünümü Regülâtör yerinde zemin ıslah çalışmalarına gerek olup olmayacağı veya alüvyonun tamamen kaldırılarak tesis temelleri ana kaya üzerine oturtulması seçeneklerinden hangisinin uygun olacağına ileriki aşamalarda alüvyon kalınlığının kesin olarak belirlenmesinden sonra karar verilecektir. Tesis yerindeki temel kayanın taşıma gücü değeri yeterlidir. Tesis temellerinin temel kayaya oturtulması durumunda taşıma gücü ve geçirimlilik açısından tesis yerinde sorun izlenmeyecektir. Yamaçlar duraylı olarak izlenmiştir. Yamaçlardaki moloz malzeme kalınlığı biraz fazla olması nedeniyle, yüzey sularının moloz malzemesini tetiklememesi için sol sahil kret kotu üzerinde drenaj önlemlerinin alınması ve kademeli şev uygulamasında yarar görülmektedir. Yapılacak kazıda; %30 oranında yumuşak kaya, %30 oranında küskülük ve %10 oranında yamaç örtü hafriyatı (toprak-moloz) beklenmelidir. Yeraltı suyu problemi yoktur. Yamaç molozları içerisinde yapılacak kanal kazılarında uygulanacak emniyetli şev oranının 1 yatay / 1 düşey alınması, temel kaya içerisinde yapılacak kazılarında uygulanacak emniyetli şev oranının 1 yatay / 2 düşey alınması uygundur. - İletim Tüneli m uzunluğundaki iletim tünelinin tamamı kristalize kireçtaşı kaba taneli dolomitik kireçtaşı içerisinde açılacaktır. RMR sınıflama sistemine göre söz konusu kayalar 45

68 tünel açımı için genelde orta kaya, Q sınıflama sistemine göre orta kaya-zayıf kaya, Terzaghi sınıflama sistemine göre kaya sınıfındadır. Orta uzunlukta kazı aşamalarının yapılabildiği, nispeten eklemli, dayanımlı özellikteki bu tur kayalarda duraylılığı sağlamak ve kemerlenmeye destek olmak için yersel ve noktasal kaya bulonu ile hasır çelikli veya çeliksiz püskürtme betonu uygulaması (hafif destek sınıfı) genelde yeterli olmaktadır ve güzergâhın büyük kesiminde bu tur uygulama gerekecektir. Şekil 29 Kireçtaşı ve Metakarbonat İçerisinde Kalacak Tünel Güzergâhı (sert topografya) Sert ve gevrek olan volkanik kayaçlarda arenalaşmış ve breşik yapı kazanmış zonlar, geniş fay ve eklem bölgeleri, kil dolgulu eklem ve çatlak zonları, örtü kalınlığının 40 m nin altında olduğu tünelin giriş ve çıkış kesimleri gibi tünel açımı ve duraylılık açısından sorun yaratabilecek kısa boyutlu seviyelerde ek destek önlemlerinin alınması, geçici destek olarak hasır çelik takviyeli püskürtme betonu ve ısınsal kaya bulonu kullanımı yanında belirtilen desteklere ilave olarak yer yer çelik iksa kullanımı da gerekecektir. Tünel giriş ağızları ve örtü kalınlığının 15 metreden az olduğu yerler açık kazı şeklinde geçilmelidir. Belirtilen zonlar dışındaki tünel kesimlerinde beton kaplamaya büyük oranda gerek duyulmayacaktır. Tablo değerleri ve arazi gözlemlerinden elde edilmiş değerlendirmelere göre, güzergâhın; % 20 lük bölümünde: 1.sınıf destek sistemi, % 50 lik bölümünde: 2.sınıf destek sistemi, % 20 lik bölümünde: 3.sınıf destek sistemi, % 5 lik bölümünde: 4.sınıf destek sistemi, % 5 lik bölümünde: 5.sınıf destek sistemi gerekecektir. Tünel güzergâhında geçilecek kaya birimleri için on yaklaşım olarak aşağıda tanımlanan destek sistemleri önerilebilir. 46

69 1.Sınıf (çok hafif destek sınıfı): Terzaghi 1-2.sınıf, RMR>55, Q>2.5; uzun kazı aşamaları yapılabilen, sert, dayanımlı, seyrek eklemli, uzun sure kendini desteksiz taşıyabilen kayalar sadece belirli blok ve makaslama zonlarının yersel olarak desteklenmesinde kaya bulonu ve / veya püskürtme betonu uygulaması. 2.Sınıf (hafif destek sınıfı): Genel olarak Terzaghi 2-3.sınıf, RMR=45-55, 1<Q<2.5; orta uzunlukta kazı aşamalarının yapılabildiği, nispeten eklemli, dayanımlı kaya türünde duraylılığı sağlamak ve kemerlemeye destek olmak için genellikle tünel üst yarısında yersel ve noktasal ve / veya yersel sistematik kaya bulonu ile hasır çelikli veya çeliksiz püskürtme betonu. 3.Sınıf (orta destek sınıfı): Genel olarak Terzaghi 3-4.sınıf, RMR=36-45, 0.4<Q<1.0; kısa ve orta uzunlukta kazı yapılabilen, kısa dayanma süresine sahip, ayrışmış, yer yer arenalasmıs, çok kırılıklı, aşırı makaslama zonları olan biresik kaya türünde, sistematik kaya bulonu, püskürtme betonu (5+5) ve hasır çelik uygulaması. 4.Sınıf (yoğun destek sınıfı): Terzaghi 4-5.sınıf, RMR<36, 0.10<Q<0.40; 1-2 m gibi kısa uzunlukta kazı yapılabilen, kesme zonları, fay zonları, kil dolgulu eklemler, tünel giriş ve çıkışları, ulaşım tünelleri birleşim yerlerinde çok az dayanım suresi olan tünel kesimlerinde kaya bulonu, hasır çelik, iki kat püskürtme betonu(5+10) uygulaması. Yer yer çelik iksa gerekebilir. 5.Sınıf (çok yoğun destek sınıfı): Terzaghi 6. sınıf, tümüyle çok zayıf topraklaşmış fay zonu malzemesi, duraylılığı etkileyecek ölçüdeki kil dolgulu eklemler, dar açıklıklar halinde ve patlamasız kazılabilecek, akıcı ve sıkıştırıcı özellikteki birimlerin bulunduğu tünel kısımlarında çelik iksa, iki kat püskürtme betonu (5+10cm) ve hasır çelik uygulaması. Çelik iksa tabanlarının payanda olarak yastık betonlarıyla desteklenmesi gerekebilir. Önerilen destek sistemlerinin tünel güzergâhı için büyük oranda geçerli olacaktır. Çalışmaların detaylandırılması sonucunda öngörülen tahmini destek sınıfı oranları bir miktar artar veya azalabilir. Tünel boyunca kontakt enjeksiyonu ve yaklaşık 2m uzunluğundaki kuyular ile özellikle 4.ve 5. sınıf destek sistemi gerektiren yerlere konsalidasyon enjeksiyonu yapılmalıdır. Tünelin büyük bir kesiminde beton kaplamaya gerek duyulacaktır. Yeraltı suyu problemi izlenmeyecek, zamana bağlı olarak azalan noktasal su boşalımları tünel kazısı ve duraylılık açısından sorun oluşturmayacak ve drenaj+enjeksiyon önlemleri ile giderilebilecektir. - Yükleme Havuzu, Cebri Boru Güzergâhı ve Santral Yeri Tesis yerlerinin temel kayasını kireçtaşı ve metakarbonatlar oluşturur. Yükleme havuzunun yer aldığı kesimlerde temel kaya ayrışma zonu kaldırıldıktan sonra tesis tabanı temel kaya üzerine oturacaktır. Temel kaya taşıma gücü açısından son derece yeterli ve sorunsuzdur ve genelde geçirimli özelliktedir. Temel kaya içerisinde yapılacak kazılarda kazı zorluğu beklenmelidir. 750 m uzunluğundaki cebri boru topografya eğiminde genelde homojenlik izlenir. Güzergâh boyunca temel kaya büyük oranda açıktadır. Bazı kesimlerde temel kaya üzerinde 2-4 m kalınlıkta bağlayıcı malzemesi olmayan yamaç molozları mevcuttur. Cebri boru yamacı son derece duraylıdır. Yeraltı suyu problemi yoktur. İnce kalınlıktaki yamaç molozları 47

70 sıyrıldıktan ve temel kaya ayrışma zonu kaldırıldıktan sonra güzergâhın tamamında cebri boru mesnetleri temel kaya üzerine oturacaktır. Şekil 30 Yükleme Havuzu, Cebri Boru ve Santral Yerinin Membadan Görünümü Sağ sahil şevi dibinde yer alan santral yerinde temel kaya, alüvyon ve yamaç molozu malzemesi ile örtülü durumdadır. Söz konusu örtü malzemesi kalınlığının 5-6 m dolayında olabileceği tahmin edilmektedir. Yamaç dibi yığışımları ve temel kaya ayrışma zonu kaldırıldıktan sonra santral tabanı temel kaya üzerine oturacaktır. Alüvyonda yapılacak kazıda yeraltı suyu beklenmelidir. Santral yerinin mümkün olduğunca yamaç dibine doğru çekilmesinde yarar görülmektedir. Şev dibi kazısında kademeli şev uygulaması yanında bulonlama, tel kafesli püskürtme betonu gibi destekleme elamanlarına gerek duyulabilinir. Derenin kulp yaptığı santral yerinde, dere akışının santral yerine yapması muhtemel olumsuz etkilere karşı santral yeri civarında dere akış rejiminin düzenlenmesi gerekebilir. Taşıma gücü, geçirimlilik ve duraylılık açısından tesis yerinde sorun izlenmeyecektir. Şekil 31 Santral Yeri Dolayındaki Malzeme Sahaları 48

71 Regülâtör yerinin yukarıda belirtilen malzeme sahasına uzaklığı km dolayındadır. Ulaşımı sağlayan köy yolu mevcut olup bazı kesimler dışında standartlara uygundur. Doğal malzeme sahası bulunmayan regülatör yeri ve tünel giriş kesimlerinde ihtiyaç duyulacak beton agrega malzemesi kaya malzeme ocağında kireçtaşlarından kırmataş yoluyla temin edilecektir. Tünel hafriyatından çıkacak malzemenin de beton agrega temininde kullanımı mümkündür. IV Kitle hareketleri (heyelan/moloz akıntısı akması), duyarlılık analizi, heyelan risk haritası, heyelan yağış ilişkisi Alakan dere sağ sahilinde hiç heyelan izlenmezken, sol sahilde Hakkâri karmaşığının yüzeylendiği alanlarda heyelan oluşumları izlenir. Alakan dere sol sahil yamaçlarında izlenen söz konusu heyelanlar daha ziyade Hakkâri karmaşığının yapısından kaynaklanmaktadır. Yamaç eğimlerinin nispeten fazla olması ve sol sahil boyunca dereyi takip eden büyük fayın da bu heyelanları tetiklediği düşünülmektedir. Olası heyelanların sol sahilde yer alması nedeniyle sağ sahilde yer alan projeye olumsuz etkisi olmayacaktır. Proje alanının kireçtaşları ve metakarbonatlar ile kaplı olması nedeniyle proje alanında heyelan izlenmemektedir. Bölüm IV de proje kapsamında yapılacak ünite yerlerinin jeolojisi incelenirken, proje alanı olan Alakan Dere sağ sahilinin duraylı yapısı ve temellerin kaya üzerine oturtulacağı belirtilmiş olup, bu sebeple projeye olumsuz bir etki beklenmemektedir. Aşağıdaki şekilde MTA tarafından oluşturulan Cizre paftası Heyelan Envanteri Haritası üzerinde proje yeri tespit edilmiştir. Görüldüğün gibi proje alanında kayma, akma veya krip görülmemektedir. 49

72 Şekil 32 Proje Alanı ve Çevresinin Heyelan Envanteri Haritası 5 IV Proje sınırları içindeki alan için yamaç stabilitesi, yamaçlardaki kayma hareketlerini gösteren harita, kayma analizi (hafriyat atığı olması durumunda da uygulanmalıdır), Konalga Regülâtörü ve HES proje DSİ onaylı Fizibilite Raporu nda Yapı Yerleri Mühendislik Jeolojisi incelenmiş ve Bölüm IV de detaylandırılmıştır. Buna göre yapı yerlerinin yamaç stabilitesi hakkında; Regülâtör yeri: Yamaçlar duraylı olarak izlenmiştir. Yamaçlardaki moloz malzeme kalınlığı biraz fazla olması nedeniyle, yüzey sularının moloz malzemesini tetiklememesi için sol sahil kret kotu üzerinde drenaj önlemlerinin alınması ve kademeli şev uygulamasında yarar görülmektedir. 5 Türkiye Heyelan Envanteri Haritası 1/ Ölçekli Cizre Paftası (T. Y. Duman, v.d., MTA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, ANKARA, 2009) 50

73 Yamaç molozları içerisinde yapılacak kanal kazılarında uygulanacak emniyetli şev oranının 1 yatay / 1 düşey alınması, temel kaya içerisinde yapılacak kazılarında uygulanacak emniyetli şev oranının 1 yatay / 2 düşey alınması uygundur. Cebri boru güzergâhında homojenlik izlenir. Güzergâh boyunca temel kaya büyük oranda açıktadır. Bazı kesimlerde temel kaya üzerinde 2-4 m kalınlıkta bağlayıcı malzemesi olmayan yamaç molozları mevcuttur. Cebri boru yamacı son derece duraylıdır. Alakan dere sağ sahilinde hiç yamaç kayması izlenmezken, sol sahilde Hakkâri karmaşığının yüzeylendiği alanlarda yamaç kayması oluşumları gözlenebilir. Alakan dere sol sahil yamaçlarında izlenen söz konusu kaymalar daha ziyade Hakkâri karmaşığının yapısından kaynaklanmaktadır. Yamaç eğimlerinin nispeten fazla olması ve sol sahil boyunca dereyi takip eden büyük fayın da bu kaymaları tetiklediği düşünülmektedir. Konalga Regülatürü ve HES projesi Alakan Dere sağ sahilde tesis edilecektir. Olası heyelanların sol sahilde yer alması nedeniyle projeye olumsuz etkisi olmayacaktır. IV Depremsellik ve doğal afet potansiyeli, Van ili, Çatak ilce sınırları içerisinde bulunan proje alanı, Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası na göre 1. derece deprem kuşağı içerisinde yer almaktadır. Deprem araştırma kayıtlarına göre Van İli ve civarında yılları arasında magnitudu 4,2 7,4 arasında değişen depremlerin izlenme sayıları ve % değerleri aşağıda verildiği gibidir. Van Ortalama Tekrar Adedi = 10,1254 Standart Sapma (mağ) = Standart Sapma (frekans) = Kolerasyon Katsayısı = M 4,2 7,0 M < 5,0 5.0 < M < 6,0 M > 6,0 188 (ad) (%) 48 (%) 46 (%) Bulanık-Muş (M=6,3), 1907 Malatya (M=6,3), 1930 Başkale-Van (M=5,9), 1930 İran (M=7,6), 1930 İran (M=6,3),1966 Varto (M=6,9) ve 1976 Çaldıran (M=7,5) depremleri başta olmak üzere tarihi dönem içerisinde yoğun bir deprem etkinliğine sahne olmuştur. Türkiye nin Deprem Tehlikesi (TMMOB Jeofizik Mühendisleri Odası, 1990) adlı yayında verilen değerlendirmeye göre Van İli ve çevresinde 5 ve daha büyük magnitude sahip depremlerin dönemlere göre gerçekleşme olasılıkları aşağıdaki tabloda verildiği gibidir. Tablo 32 Van İli Ve Çevresinde 5 ve Daha Büyük Magnitude Sahip Depremlerin Dönemlere Göre Gerçekleşme Olasılıkları Proje alanının içinde yer aldığı 1.derecede tehlikeli deprem bölgeleri için yatay deprem ivmesi katsayısının A>4 alınması önerilmektedir. 51

74 Proje Alanı ve Çevresi Diri Fay Haritası aşağıdaki şekilde verilmiştir. Şekil 33 Proje Alanı ve Çevresi Diri Fay Haritası Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, Türkiye Diri Fay Haritası, Cizre (NJ 38-9) Paftası, seri no: 53 Proje alanı ve çevresine ait Deprem Haritası aşağıdaki şekilde sunulmuştur. Şekil 34 Van İli Deprem Haritasında Proje Alanının Gösterimi Kaynak: 52

75 IV Jeoteknik etüt raporu (proje kapsamındaki tüm ünitelerin detaylı jeoteknik etütleri), Jeolojik/Jeoteknik Etüt Raporu, nihai ÇED aşamasından sonra, sahada yapılacak sondaj çalışmaları ve detaylı incelemeler sureti ile hazırlatılacaktır. Proje kapsamında yapılacak yapılar için Bayındırlık ve İskân Bakanlığı nın (mülga Afet İşleri Genel Müdürlüğü) tarih ve sayılı Genelgesi ve gün ve sayılı makam oluru doğrultusunda hazırlatılacak imar planına esas Jeolojik/Jeoteknik Etüt Raporu tarih ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname doğrultusunda Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne onaylatılacaktır. Proje kapsamında yapılacak yapılar için 3194 sayılı Kanun ile 7269 sayılı Kanun hükümleri, tarih ve sayılı Bayındırlık ve İskân Bakanlığı (mülga Afet İşleri Genel Müdürlüğü) Genelgesi ve gün ve sayılı makam oluru doğrultusunda hazırlatılacak üst ölçekli plan kararları ve imar planına esas jeolojik/jeoteknik etüt raporları dikkate alınarak imar planları hazırlatılacak ve ilgili kurum ve kuruluşların olumlu görüşleri alınarak tarih ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname uyarınca Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne onaylatılacaktır. IV.2.3. Hidrojeolojik özellikler (yer altı su seviyeleri; halen mevcut her türlü keson, derin, artezyen vb. kuyu; emniyet çekim değerleri; suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik özellikleri; yeraltı suyunun mevcut ve planlanan kullanımı, debileri, proje alanına mesafeleri), Van İl Çevre Durum Raporu 2011 de verilen bilgiler ışığında; Van ili yıllı yer altı suyu akımı 138,69 hm 3 dür. Yeraltı Suları Van İlinde bulunan yeraltı su kaynakları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 33 Van İli Yeraltı Su Kaynakları Adı Türü Yeri Kapasitesi (m3/yıl) Kalitesi Zernabat Kaynak İlin 15 km doğusu sınıf Kırmızı bulak Kaynak Gevaş 4 km güney sınıf Cianiçepelan Kaynak Çatak 6 km kuzey sınıf Cumhuriyet Kaynak Çatak 9,5 km kuzey sınıf Edremit Kaynak Edremit güneyi sınıf Imamabdal Kaynak Erciş 35 Km. KD' su Sınıf Yukarı Işıklı Kaynak Erciş 2 Km. Kuzey sınıf Süseııbulaklar Kaynak Bostaniçi 3 Km. Doğ sınıf Gündüzlü Kaynak Sağmalı 15 Km. KB sınıf Esrük Dağı Kaynak Unseli 4 KM. KD' su sınıf Osman Kaynak K.pmar yerleşim alanı sınıf Başkaynak Kaynak B.saray 6 Km. Kuzeyi sınıf Kırkgöz Kaynak Özalp 30 Km. GD' su sınıf Yaşkütük Kaynak Çaldıran 12 Km. KB sınıf Benevşe Kaynak Muradiye 4,5 Km. D sınıf Ayrancılar Kaynak Muradiye 20 Km. KD sınıf 53

76 İspiriz, Varabilen 1-2 Kaynak Başkale 8 km. Doğu sınıf Şamran Kaynak Gürpınar 2 Km. G sınıf Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Van İlinde ova bazında DSİ 17. Bölge Müdürlüğü Jeoteknik Hizmetler YAS Şube Müdürlüğünce yapılmış 1 adet Hidrojeolojik Etüt Çalışması mevcut olup aşağıda verilmiştir. İnceleme alanında akifer özelliği taşıyan formasyonların belirlenmesi, yeraltı su tablası haritasının çıkarılması, akiferin karakteristik özelliklerini belirlemek amacıyla arazi ve laboratuar çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalarla ayrıca akifer formasyonlarının su tutma, su verme ve depolama gücü, porozite (gözeneklilik), permeabilite (geçirgenlik), transmissibilite (iletkenlik) ve lek analizi gibi özellikleri araştırılmıştır. Akiferin karakteristik özelliklerini belirlemek amacıyla serbest akifere ait iki kuyuda debi deneme pompajları yapılmıştır. İncelenen sahada bulunan kaynak ve sondaj kuyularında periyodik aralıklarla, kondüktivite, debi, sıcaklık, ph ve seviye değişimleri incelenmiştir. Kimya analizleri diyagramlarla gösterilerek sonuçlar yorumlanmıştır. Kayaçların Hidrojeoloji Özellikleri: Kayaçların hidrojeoloji özelliklerini belirlemek amacıyla arazi ve laboratuar çalışmaları yapılmıştır. Su Taşıyan Formasyonlar: a) Plio-Kuvarterner Göl Çökelleri: Göl çökellerinin kumlu ve çakıllı seviyelerinde serbest akifer oluşmuştur. Bu seviyeler, Toprakkale formasyonundaki kireçtaşı ve Van formasyonunun kumtaşı seviyelerinden beslenmektedir. Kamu kuruluşlarınca açılan 13 adet sondaj kuyusunun derinlik, yer altı su seviyesi, dinamik seviye ve debileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 34 Çeşitli Kamu Kuruluşlarınca Açılan Sondaj Kuyularının Özellikleri Sondaj no Derinlik (m) Yeraltı su seviyesi (m) Dinamik Seviye Debi (lt/sn) ,08 4, , , ,15 29, ,2 6, ,43 18, ,81 17, ,06 6, ,35 25, ,55 4, ,76 11,96 45, ,17 18,40 22, ,05 17,25 40 Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu,

77 b) Van Formasyonu: Formasyonundaki kumtaşlarının bol çatlaklı olması nedeniyle su depolayabilmektedir. Kumtaşlarından Bakraçlı grup kaynakları ve Kavurma-I kaynağı, formasyonun kumtaşı-marn ardalanmalı seviyelerin kontağında ise Kavurma-II kaynağı oluşmuştur. Yağışın etkisiyle derinlere süzülme marnlı seviyelerde çok az olduğundan su vermezler. Kumtaşlarındaki su, tabaka duruşuna ve çatlakların konumuna göre akış gösterir. Marnlı seviyelerin etkisiyle su derinlere süzülememekte, yamaçlarda küçük kaynaklar şeklinde çıkmaktadır. Uzun süreli debi ve iyon değişimi incelenen Bakacık grup kaynağı, Kavurma-I ve Kavurma-II kaynaklarının oluşumu bu şekildedir. c) Erekdağı Ofiyoliti: Formasyondaki bol çatlaklı gabrolar, su depolayabilmektedir. Üst Kretase yaşlı ofiyolitlerdeki geçirimsiz birimlerin varlığı, yağışın drenlere süzülmesini engellemektedir. Bu nedenle yamaçlardan küçük debili kaynaklar şeklinde çıkmaktadır. Uzun süreli debi ve iyon değişimi incelenen Çoravanıs kaynağının oluşumu bu şekildedir. d) Toprakkale Formasyonu: Üst Paleosen yaşlı birim, kireçtaşlarından oluşmuştur. Bol çatlaklı ve erime boşluklu olmaları nedeniyle su depolama özelliğine sahiptirler. Bu özellikler nedeniyle su derinlere süzülerek yüksek debili Kale grup kaynaklarını oluşturmaktadır. Uzun süreli debi ve iyon değişimi incelenen Kale grup kaynaklarının oluşumu bu şekildir. Su Kimyası Kalitesi, Yeterlilik Durumları: Van ili ve merkez çevresi içerisinde resmi kurumlarca açılan 12 adet sondaj kuyusundan ve 6 adet kaynaktan alınan su numunelerinin fiziksel ve kimyasal analizleri yapılmıştır. Sondaj kuyularından alınan su numuneleri, Plio-Kuvaterner yaşlı göl çökellerini, kaynak suları ise Üst Kretase yaşlı gabroları, Üst Paleosen kireçtaşlarını, Üst Oligosen-Alt Miyosen yaşlı kumtaşlarını temsil etmektedir. Fiziksel ve kimyasal analiz sonuçlarına göre, sularda bulunan başlıca mineraller ve kökenleri belirlenerek, minerallerin, çalışma sahasındaki birimlerle olan ilişkisi araştırılmıştır. Analiz sonuçlarından yararlanılarak Schoellerin içilebilme diyagramı, Schoeller diyagramı, üçgen diyagram, dairesel diyagram, Collins (Sütun) diyagram, ABD Tuzluluk Laboratuarı diyagramı, piper diyagram ve Wilcox diyagramı çizilerek yorumları yapılmaya çalışılmıştır. Sularda Bulunan Başlıca Katyonlar: a) Kalsiyum (Ca++): Sondaj kuyusu sularının kimyasal analiz sonuçlarına göre Ca++ iyonu, toplam iyonların miliek ivalen değerinin %12,9-%64,9 unu oluşturmaktadır. Kaynak sularındaki Ca++ iyonunun % miliekivalen değeri ise, %4,9-%61,3 arasında değişmektedir. Sulardaki kalsiyum iyonu, kireçtaşlarının CO2'li sularda erimesiyle oluşmaktadır. Kalsiyumun kaynağı, kalsiyum silikat, aroganit, jips ve apatit mineralleridir. Sudaki kalsiyum iyonu, karbonatlı ve sülfatlı minerallerden oluşur. b) Magnezyum (Mg): Sondaj kuyusu sularının % miliekivalen değeri %3,6-%59,1 arasında değişmektedir. Kaynak sularında Magnezyum iyonunun 5 miliekivalen değeri ise, %15,5-%51,5 arasındadır. Sulardaki magnezyum iyonunun kaynağı, olivin, amfibol koyu renkli mikalar ve silikat mineralleridir. 55

78 c) Sodyum (Na+): Sondaj kuyusu sularının % miliekivalen değeri %6,8-%79,7 arasında değişmektedir. Kaynak sularında % sodyum iyonu değeri ise, %15,1-%77 arasındadır. Sodyum iyonu, inceleme alanındaki magmatitlerdeki sodyumlu feldispatların ayrışması sonucunda yeraltı suyuna geçmiş olmalıdır. d) Potasyum (K+): Potasyum iyonunun sondaj kuyusu sularındaki % miliekivalen değeri %1,1-%7,2 arasında, kaynak sularında ise %1,5-%2,9 arasında değişmektedir. Kaynak ve yeraltı sularındaki potasyum iyonu, potasyumlu feldispatların bozuşması sonucunda yeraltı suyuna karışmış olmalıdır. Sularda Bulunan Başlıca Anyonlar: a) Klorür (Cl): Sondaj kuyusu sularının kimyasal analiz sonuçlarına göre, klorür iyonunun miliekivalen yüzdesi %6,1-%22,2 arasında, kaynak sularındaki klorür iyonunun ise %3,2-%6,9 arasında değişmektedir. Klorür iyonunun yüksek değerlerde olması, Pliyosen göl çökellerindeki tuzlu seviyelerden kaynaklanıyor olabilir. b) Sülfat (SO 4 - ): Sülfat iyonunun kaynak sularındaki % miliekivalen değeri % 1,2- %11,3, sondaj kuyu sularında ise %1,7-%12,7 arasında değişmektedir. Su numunelerindeki sülfat iyonunun kaynağı, pliyosen göl çökellerindeki jipsli seviyelerin yıkanması olmalıdır. c) Hidrokarbonat (HCO 3 - ): Sondaj kuyusu suları ve kaynak sularında en yüksek değerde bulunan iyon hidrokarbonat iyonudur. Hidrokarbonat iyonunun % miliekivalen değeri kaynak sularında %29,8-%94,2 arasında, sondaj kuyusu sularında ise %66,7-%87,2 arasında değişmektedir. Sulardaki hidrokarbonatın çoğu, inceleme alanındaki karbonatlı kayaçların, CO2'in etkisiyle eritilmesi sonucunda yeraltı suyuna geçmesiyle oluşmuştur. Havadaki CO2, yağmur suyunu CO2 ce zengin hale getirir. Yağmur suyu, yüzeysel akış sonucunda sızarak yeraltı suyunu besler. Ayrıca bitki köklerinin solunumuyla ortaya çıkan CO2, yeraltı suyuna taşınır. Tüm bu nedenler yeraltı suyunun CO2'ce zenginleşen yeraltı suları kireçtaşlarını aşındırabilmektedir. Karbondioksitin kireçtaşlarına olan etkisi şu kimyasal reaksiyona göredir: CaCO 3 + H 2 O + 2CO 2 Ca+2HCO 3 - Kimya Tahlillerinin Diyagramla Gösterilmesi: Kaynak ve sondaj kuyusu sularının yerinde fiziksel, laboratuarda ise fiziksel ve kimyasal analizleri yapılmıştır. Yerinde yapılan incelemelerde suların sıcaklık, potansiyel hidrojen (ph), Kondüktivite (EC), debi (Q) ve statik seviyeleri ölçülmüştür. Ölçülen değerlerle, laboratuarda yapılan deneylerin sonuçlarından yararlanılarak, suların içerdiği iyonlar, birbirleriyle olan ilişkileri, içme ve sulama suyu açısından durumları belirlenmiştir. Bu amaçla Schoeller in sularıın içilebilme diyagramı, Schoeller diyagramı, üçgen diyagram, dairesel diyagram, ABD Tuzluluk Laboratuvarı diyagramı,piper diyagram ve Wilcox diyagramları çizilmiştir. 56

79 Tablo 35 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Kimyasal Analizleri Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Tablo 36 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Anyon ve Katyon İyonlarının % Meg/lt Değerleri Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu,

80 Tablo 37 Van Ovasındaki Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Bor (B+3), Nitrit (NO+2), Nitrat (NO-3), Organik Madde, Renk, Bulanıklık, SA'R, %Na, RSC ve Sodyum Sınıfı Değerleri Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularındaki İyonların Sıralanışı: Van Ovasındaki kaynak ve sondaj kuyularından alınan numunelerin kimyasal analizleri yapılmıştır. Analiz Sonuçlarına göre sudaki iyonların sıralanışı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 38 Sondaj ve Kaynak Sularındaki İyonların Sıralanışı Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu,

81 Suların İçilebilme Diyagramı (Schoeller Sınıflamasına Göre): Kaynak ve sondaj kuyusu sularının içilebilme özelliklerini araştırmak amacıyla Schoeller in yaptığı sınıflamaya göre suların içilebilme diyagramları çizilmiştir. Bu sınıflamaya göre Kavurma-I kaynağı, Çoravanış kaynağı, Bakacık grup kaynağı ve nolu sondaj kuyuları I. kalite (iyi) içme sularıdır. Kale grup kaynağı, Sofubaba kehrnizi, 1, 2, 3, 4, 1230, 3355, 4369, 19276, ve nolu sondaj kuyusu suları ise II. kalite (oldukça iyi) içme suyu özelliği taşırlar nolu sondaj kuyu suyu III. kalite (orta) içme suyu grubundadır. Kavurma-II kaynağı ise içilmeyen sular sınıfında yer alır. Kesinlikle içme suyu olarak kullanılmamalıdır. I., II. ve III. kalitede olan sular devamlı içilebilme özelliği taşırlar Schoeller Diagramı: 4369, ve nolu sondaj kuyu sularındaki iyonların sıralanışı birbirine çok yakındır. Bu iyonların miliekivalen değerlerinin % sine göre çizilen doğrular yaklaşık olarak birbirine paraleldir. Bu sular, aynı akiferin suları olabilir. Kaynaklara göre çizilen grafiklerde, iyonların birbirine paralellik gösterdiği görülmemiştir. Bu sular farklı formasyona ait olmalıdır. Üçgen Diyagram: İnceleme alanındaki sondaj kuyu suyu ve kaynak sularındaki % miliekivalen değerlerinden yararlanılarak üçgen diyagramlar hazırlanmıştır. Üçgen diyagramlarda sular 4 bölgeye ayrılarak incelenir. Bu bölgelerin özellikleri şu şekilde izah edilebilir: I. bölge suları: Magnezyumlu ve sülfatlı sular II. bölge suları: Sodyumlu ve klorürlü sular III. bölge suları: Kalsiyumlu ve hidrokarbonatlı sular IV. bölge suları: Karışık bileşimli sular Sondaj ve kaynak sularına ait anyon ve katyon değerlerinin bulunduğu bölgeler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 39 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Üçgen Diyagramda Bulunduğu Bölgeler Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu,

82 Piper Diyagram: Anyon ve katyonlar için ayrı ayrı üçgen diyagramlar çizilmiştir. Üçgen diyagramlardan, katyonlar için elde edilen noktalardan (SO4+Cl) düzlemine, anyonlar için elde edilen noktalardan da (Ca+Mg) düzlemine paraleller çizilerek dörtgendekikesigme noktaları bulunmuştur. Bu noktaların bulunduğu bölgelerden faydalanılarak suların yorumlaması yapılmıştır. Suların dörtgenin hangi bölgesinde bulunduğu tespit edildikten sonra, dörtgen üzerinde oluşturulan 1,2 ve 3,4 nolu bölgelerden de hangisinin özelliklerini taşıdığı belirlenmiştir. Kaynak ve sondaj kuyu sularının bulunduğu bölgeler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 40 Kaynak ve Sondaj Kuyu Sularının Piper Diyagramda Bulunduğu Bölgeler Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Bu bölgelerdeki suların özellikleri şu şekilde açıklanabilir: 1. bölge sularının özellikleri: Bu bölge sularında toprak alkaliler, alkalilerden fazla olup Ca ++ +Mg ++ Na + +K + dır. Bu sular CO3'lı ve SO4'lı sulardır. 2. bölge sularının özellikleri: Bu sularda alkaliler, toprak alkalilerden fazla oyup Ca ++ +Mg ++ Na + +K + dır. 3. bölge sularının özellikleri: Zayıf asidler, kuvvetli asitlerden fazladır. Yani Cl - +SO4 - HCO3 - +CO3 -' tır. 4. bölge sularının özellikleri: Kuvvetli asitler, zayıf asitlerden fazladır. Yani Cl - +SO4 - HCO3 - +CO3 - 'tır. 5. bölge sularının özellikleri: CO3 sertliği % 50'den fazla olan sulardır. 6. bölge sularının özellikleri: Bu bölgede bulunan sular CaSO4 ve MgSO4'lı sulardır. İçerisinde CO3 olmayan sular olup sertlikleri % 50'den büyüktür. 7. bölge sularının özellikleri: Bu sular, NaCl, NaSO4ve KCl'lü sulardır. Karbonatlı olmayan alkaliler %50'den fazladır. Yani; karbonatlı alkaliler karbonat olmayan alkalilerdir. 60

83 8. bölge sularının özellikleri: Karbonatlı alkaliler % 50'den fazladır. Bunlar Na2CO3 ve K 2 CO 3 'lı sulardır. İnceleme alanındaki sulardan hiçbiri 8. bölge suyu özelliği taşımamaktadır. 9. bölge sularının özellikleri: Hiçbir iyonu % 50'yi geçmeyen suların bulunduğu sulardır. Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Sertliği: Yeraltı suları, yüzey sularından daha serttir. İnceleme alanında yer alan kaynak ve sondaj kuyusu sularının sertliği hesaplanmış ve aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 41 İnceleme Alanında Yer Alan Kaynak ve Sondaj Kuyusu Sularının Sertliği Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Organik Madde: Kaynak sularındaki organik madde miktarı 0,26-4,62 Meg/lt arasında, sondaj kuyularında ise 0,24-3,44 Meg/lt arasında değişmektedir. Nitrit (NO2 -), Nitrat (NO3 - ) ve Amonyak (NH 3 ): Kanalizasyon, endüstriyel madde atıkları, çöplükler, gübre, çürümüş bitkisel ve hayvansal maddeler, yeraltı sularını kirletmektedir. Azotlu bileşiklerin kimyasal reaksiyonu aşağıdaki gibidir: Yeraltı suyunda amonyağın bulunması kirlenmenin yeni başladığını gösterir. Kaynak ve sondaj kuyusu sularının amonyak deneyi yapılamamıştır. Ancak yeraltı ve kaynak sularında Nitrit e hiç rastlanılmamıştır. Nitrat ise 0,16-0,92 Meg/lt arasındadır. Bu durum kaynak ve yeraltı sularının çevre kirlenmesinin etkisinde olmadığını göstermektedir. 61

84 Proje Sahasında Yeraltı suyu-yüzey suyu İlişkisi Proje sahası içerisinde hidrojeolojik anlamda iki farklı yapı bulunmaktadır. Temel seriye ait şist vb. metamorfik kayaçlar geçirimsiz olup vadi tabanlarında bulunmaktadırlar. Konalga Regülâtörü ve HES arasındaki çalışmaya konu olan bölge tamamen bu yapıdaki kayaçlardan oluşmaktadır. Dolayısıyla bu bölge için yeraltı suyu ve yüzey suyu arasında belirgin bir ilişkiden söz edilemez. Metamorfik serinin üst seviyelerini oluşturan karbonatlı birimler (mermerler, rekristalize kireçtaşları vb) karstlaşmaya maruz kalmış olup hidrojeolojik anlamda geçirimli ve verimli akifer olma özelliğine sahiptirler. Ancak, özelikle vadi bölümlerinde gerek kimyasal, gerekse fiziksel aşınmaya maruz kalmaları nedeniyle bu karbonatlı kütleler parçalanarak birbirlerinden genelde kopuk halde yüzlek vermektedirler. Yaygın olarak yüzeylendikleri yerlerde karstik boşlukların yeraltı suyu bulundurma potansiyelleri yüksektir. Proje sahası içinde Alakan Dere vadisinde yayılımları sınırlı olup, bulundurdukları yeraltısuyu ile Alakan Dere yi kısmen besledikleri düşünülmektedir. Ancak bu miktar, karbonat kütlesinin küçüklüğü nedeniyle ihmal edilebilecek bir boyuttadır. İrili ufaklı kayaç parçacıklarının yığışımından meydana gelmiş alüvyonlar V şekilli derin vadi tabanlarında dar ve haritalandırılamayacak alanlarda gözlenmektedir. Alüvyonlar geçirimli ve iletimli olmalarına rağmen sınırlı olmaları nedeniyle hidrojeolojik anlamda projeyi etkileyecek boyutta yeraltısuyu içermezler. Proje sahası ve yakın dolayında hidrojeolojik açıdan iki farklı yapı bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Alakan Dere nin sağ sahilinde yüzeylenen Paleozoyik-Mesozoyik yaşlı Bitlis Masifi ne ait metamorfik seri ile sol sahilinde yüzeylenen Eosen-Oligosen yaşlı Hakkâri Karmaşığı dır. Bitlis Masifi ne ait gnays, şist, kuvarsit vb birimler ile Hakkâri Karmaşığı nı oluşturan kil, filiş vb birimler hidrojeolojik açıdan geçirimsiz birimleri oluşturmaktadır. Bununla birlikte her iki formasyon içinde yer alan mermer, kireçtaşı, dolomit vb birimler ile Kuvaterner yaşlı alüvyon ve yamaç molozu ise sınırlı alanlarda yüzeylenmekte olup hidrojeolojik açıdan geçirimli birimleri oluşturmaktadır. Bu nedenle proje sahası ve yakın civarında bölgesel ölçekli bir akifer sisteminden bahsedilemez. Söz konusu birimlerde mevsimsel (yağışlı dönemlerde) ve topografik koşullara bağlı olarak noktasal eklem ve çatlaklardan su boşalımları yersel olarak gerçekleşmektedir. Jeotermal Sahalar Alp Tektonik Kuşağı üzerinde yer alan Türkiye de, genç tektoniğe bağlı olarak gelişmiş grabenler, yaygın volkanizma, hidrotermal alteasyon, doğal buhar çıkışları ve sıcaklıkları 100 C ye ulaşan birçok sıcak su kaynağının bulunuşu, jeotermal enerji potansiyelinin önemini vurgular. Jeotermal enerji, yer kabuğunun erişilebilir derinliklerine olağan dışı olarak birikmiş ısının oluşturduğu bir enerji türüdür. Bu ısı yeryüzüne doğal olarak sıcak su kaynakları ve buhar şeklinde veya sondajlarla çıkarılan sıcak su-buhar, buhar sıcak su şeklinde ulaşmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesindeki jeotermal alanlardan biride Van - Erciş - Zilan Jeotermal sahasıdır. Van Gölü nün kuzeyinde yer alan saha, Erciş İlçesine 23 km uzaklıktadır yılında 394,20 m derinlikte açılan kuyuda tespit edilen tali rezervuar sıcaklığı 105 C olup (kuyu başı akışkan sıcaklığı 80 C) ilk verilere göre, buradan üretilen 40 lt/sn (144 62

85 ton/saat) debideki akışkanın MWt, ( Kcal/saat) ısı kapasitesi olduğu ve bununla yaklaşık 500 konutun ısıtabileceği hesaplanmıştır yılında ise Erçiş İlçesi ne 25 km uzaklıkta yer alan Hasanabdal Ilıcası civarında 1172,70 m derinliğinde sondaj çalışması yapılmıştır. Tespit edilen sıcaklık 105 C dir. Tüm bu bilgiler ışığında Zilan Jeotermal alanında üretilecek akışkanın; Erciş İlçesi nin ısıtılması, Seracılık, Turizm, Kültür balıkçılığı, Termal turizme yönelik olarak kullanılması düşünülmektedir. Tablo 42 Van İli Jeotermal Enerji Kaynakları Sahaları ve Sondajlar Erciş-Zilan Jeotermal Alanları Sıcak Su Kaynakları Kaynaklar, Zeylan Çayı ve Seman Dere boyunca çıkmaktadır Zilan Jeotermal Alanından Açılan Sondajlar Saha ihale yoluyla özel sektöre devredilmiştir. Kaynak Adı Sıcaklık ( C) Debi (lt/s) Şorköy (Taşkapı) Hasanabdal kaynakları Kuyu no Tarih Derinlik (m) Sıcaklık( C) Debi (lt/s) Üretim Şekli ZG , A ZD ,7 104, ZG A ZG , A Çaldıran-Ayrancılar Jeotermal Alanları Sıcak Su Kaynakları Alanda çok sayıda kaynak mevcut olup, kaynak alanı oluşturulmuştur. Açılan sondajlar yılında çalışması tamamlana jeotermal sondaj kuyusu daha sonraki bir tarihte özel firmalara ihale yoluyla devredilmiştir. Kaynak Adı Sıcaklık ( C) Debi (lt/s) Doğal Kaptaj 60,80 1 Doğal kaptaj KD kaynak grubu ,5 Ova kaynak grubu Ova kuzeydoğu kaynak grubu Kuyu no Tarih Derinlik (m) Sıcaklık( C) Debi (lt/s) Üretim Şekli VÇA A Çaldıran-Buğulu Jeotermal Alanları Sıcak Su Kaynakları Buğulu jeotermal alanında iki kaynak çıkışı vardır. Kaynakların toplam debisi 5 l/s dir. Kaynak Adı Sıcaklık ( C) Debi (lt/s) Buğulu Kaynak 37 5 Özalp-Çaybağı Jeotermal Alanı Sıcak Su Kaynakları Sıcak su kaynağı, doğu batı uzanımlı doğrultu atımlı faya bağlı olarak yüzeye Kaynak Adı Sıcaklık ( C) Debi (lt/s) Çaybağı Kaynağı 61 0,1 63

86 çıkmaktadır. Açılan Sondajlar 2003 yılında 452 m derinliğinde bir adet sıcak su sondajı açılmıştır. Daha sonra özel firmalara ihale yoluyla devredilmiştir. Kuyu no Tarih Derinlik (m) Sıcaklık( C) Debi (lt/s) Üretim Şekli Özalp-Saray ,35 87 >30 A Gürpınar- Yurtbaşı Jeotermal Alanı Sıcak Su Kaynakları Seyhan Kaplıcasından yararlanılır. Kaynak Adı Sıcaklık ( C) Debi (lt/s) Seyhan Kaynağı 25 1,5 Başkale-Çamlık Jeotermal Alanı Sıcak Su Kaynakları Kaynak Adı Sıcaklık ( C) Debi (lt/s) Çamlık Kaynağı ,5 Kaynak: MTA Van, Sıcak Su - Maden Suyu: Van - Başkale - Çamlık Mevkii Sıcak Su Sahası: Sıcak Su sahası, Van-Hakkâri karayolu üzerinde Zap Suyu kıyısında Çamlık mevkiindedir. Saha da temel kayaçlar olarak Üst Kretase yaşlı ofiolitik istif gözlenir. Daha üstte ise, Neojen yaşlı karasal seviyeler görülür. Sıcak suların bulunduğu traverten sahasında ve Neojen yaşlı çökeller içerisinde birçok yerde gaz çıkışlarına rastlanılmıştır. Su ve gazların ısınması nedeni Neojen volkanizmasma bağlı olabileceği gibi normal jeotermal gradyan artışına bağlı olarak da fay zonlarında çıkmış olabilir. Söz konusu sıcak su sahasında geniş bir traverten oluşumu mevcuttur. Sahada muhtemelen Zap suyu istikametinde uzanan G-K yönlü doğrultu atımlı bir fay mevcuttur. Bu ana taya bağlı birçok tali fay gözlenmektedir. Bu faylara bağlı olarak su ve gaz çıkışları görülebilir. Yöredeki sıcak suların rezervuar kayacı kireçtaşı, örtü kayacı ise, Neojen konglomeraları ve kum taşlarıdır. Saha 1 km 2 alanı kapsamaktadır ve köylüler tarafından kullanılmaktadır. 1 nolu havuzun suyun çıkış noktasındaki sıcaklığı 37 C, 2 nolu havuzun suyun çıkış noktasındaki sıcaklığı 38 C, 3 nolu havuzun suyun çıkış noktasındaki sıcaklığı 40 C, halen faal olan üç suyun debileri yaklaşık 1-3 lt/sn' dir. Akbaş Köyü Maden Suyu: Erciş İlçe merkezinin kuzeybatısında, Kocapınar Bucağı nın 3 km kuzeybatısındaki Akbaş köyündedir. Yapılan çalışmalarda suyun sıcaklığının 19 C, suyun debisinin 20 lt/dak, CO miktarının 110 mg/lt olduğu saptanmıştır. Suyun deri hastalıklarına iyi geldiği bilinmektedir. 64

87 Hasanabdal Kaplıcası: Erciş ilçe merkezinin 28 km kuzeydoğusunda Kertis Bucağı nın 20 km kuzeybatısında Hasanabdal deresi mevkiindedir. Suyu romatizma ve deri hastalıklarına karşı kullanılır. Deftriş Kaplıcası: Muradiye ile Çaldıran arasında Deftriş köyü civarındadır. Yapılan ölçümlerde suyun sıcaklığı 36 C, debisi 3 lt/dak, CO miktarı 440 mg/lt olduğu hesaplanmıştır. Proje alanında jeotermal saha, sıcak su-maden suyu sahası bulunmamaktadır. IV.2.4. Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklarından deniz, göl, dalyan, akarsu ve diğer sulak alanların fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellikleri, bu kapsamda akarsuların debisi ve mevsimlik değişimleri, taşkınlar, su toplama havzası oligotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak sınıflandırılması, sedimantasyon, drenaj, tüm su kaynaklarının kuyu ekosistemleri), Van ili yer üstü su kaynakları potansiyeli ,05 hm 3 /yıl dır. Van İli nin deniz ile kıyısı bulunmamaktadır. Akarsular Van İli sınırları içinde çeşitli boyutlarda akarsu bulunmaktadır. Van gölü havzasının akarsuları genelde Van Gölü ne dökülürler. İlin güneyinde yer alanlar Basra Körfezine, doğu kısmında uzananlar ise İran a ulaşmaktadır. Van İli sınırları içinde önemli sayılabilecek akarsular şunlardır: Bendimahi Çayı; Van Gölü havzasının en önemli akarsularındandır. İlin kuzeyinde Aladağ ve Tendürek dağı arasında doğar ve Van Gölü'ne dökülür. Çok sayıda kola sahip olan çay, Çaldıran ovasını sular. Çaldıran ovasını takiben çeşitli vadileri geçerek Muradiye ovasına gelir. Burada çeşitli büyüklükte şelaleler oluşturarak Van Gölü ne bağlanır. Uzunluğu yaklaşık 90 km dir. Hoşap Çayı; İlin güneydoğusunda, Başkale civarındaki İspiriz dağlarıyla, Norduz yaylasından kaynaklanır. Doğu-batı uzanımlı olan bu çay, Zernek baraj sahasını geçerek, Havasor ovasına girer. Gevaş İlçesi nin kuzeyinden Van Gölü ne ulaşır.uzunluğu 130 km'dir. Karasu Çayı; Özalp İlçesi'nin kuzeyindeki Pirreşit, Ahta dağlarının sularını toplayarak doğar. Erçek gölü yakınından geçerek Van Gölü'ne dökülür. Uzunluğu 130 km dir. Zilan Deresi; Erciş İlçesi civarında yer alan bu akarsu, kuzey-güney yönlü akış sunmaktadır. Aladağlardan doğar. Erciş ovasından geçen akarsu, Van Gölüne dökülür. Deliçay; Erciş İlçesi'nin doğusunda yer alan bu akarsu Van Gölü nün kuzeyinde dökülür. Memedik Çayı; Saray ilçesi doğusunda, İran sınırından başlayıp batıya doğru akar. Özalp ilçesinden geçip, doğu-batı yönlü akış sunar. Çay, Memedik vadisini aşarak Erçek gölüne ulaşır. Uzunluğu yaklaşık 60 km dir. 65

88 Kotur Çayı; Saray İlçesi nin güneyinde, yer alan bu çay, İran'daki Urumiye Gölü'ne dökülür. Çatak Deresi; İl in güneyinde, Çatak ilçesi içinden geçen bu akarsu, kuzey-güney yönlü akar ve Botan Çayına katılır. Van ili sınırları içinde bu akarsulardan başka daha küçük çaplı birçok dere vardır. Bunlardan önemli olanları; İrşad Çayı, Kırkgeçit Deresi, Miri Çayı ve Kurubaş Çayı'dır. Tablo Su Yılı İçerisinde Yapılan Akarsu Debi Ölçümleri Sıra no Suyun Adı Ölçü Tarihi Ölçüm Değeri (m3/s) 1 Karasu Çayı ,394 2 Karasu Çayı ,422 3 Karasu Çayı ,508 4 Karasu Çayı ,246 5 Karasu Çayı ,198 1 Deliçay ,394 2 Deliçay ,422 3 Deliçay ,508 4 Deliçay ,246 5 Deliçay ,198 1 Gevaş Suyu ,785 2 Gevaş Suyu ,753 3 Gevaş Suyu ,474 4 Gevaş Suyu ,761 1 Memadik tepedam S ,094 2 Memadik tepedam S ,060 3 Memadik tepedam S ,068 4 Memadik tepedam S ,071 5 Memadik tepedam S ,055 1 Çatak Suyu ,799 2 Çatak Suyu ,745 3 Çatak Suyu ,699 4 Çatak Suyu ,331 5 Çatak Suyu ,155 6 Çatak Suyu ,991 1 Bendimahi Suyu ,585 2 Bendimahi Suyu ,244 3 Bendimahi Suyu ,118 4 Bendimahi Suyu ,599 Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Tablo 44 Van İli Akarsu Yüzeyleri Akarsu adı Yüzey alanı (ha) İl çıkış ortalama akım (hm3/yıl) Zilan çayı ,97 Deliçay ,48 Bendimahi çayı ,20 Karasu çayı ,77 Güzelsu deresi ,60 Memedik deresi 36 20,81 66

89 Gevaş suyu 8 30,07 Arpit deresi 8 - Çatak çayı ,30 Müküs çayı ,77 Zapsuyu Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Konalga Regülâtörü ve HES projesinin su kaynağı Dicle Nehrinin kolu olan Çatak Çayı nın yan kollarından Alakan Dere dir. Karacadağ ve Bincan Tepe eteklerinden doğup her iki sahilden de küçük yan derelerin katılımıyla debisini artırarak Narlı Bucağı yakınlarında Çatak Çayı na katılan Alakan Dere güneyde Çatak Çayı ile birleşerek akışına devam eder ve Dicle Nehri'ne katılır. Göller Van İli sınırları içinde çok sayıda göl mevcuttur. Türkiye'nin en büyük gölü olan Van Gölü nün doğu kesimi il sınırları içindedir. Öteki göller arasında en önemlileri; Erçek Gölü, Akgöl, Sultan (Süphan) Gölü, Keşiş Gölü, Kazlıgöl, Değirmigöl, Hasantimur Gölü'dür. Göller havza alanının %20,7 sini kaplar. Van Gölü Van Gölü, km 2 lik alanı ile Türkiye nin en büyük gölüdür. Doğu kesimi, Van İli topraklan içinde kalmaktadır. Van Gölü, aynı zamanda yeryüzündeki en büyük soda gölüdür. Kapalı göllerarasında hacim bakımından (607 km 3 ) dördüncü sırayı alır. Su seviyesi deniz seviyesine göre m yüksekliğindedir. Van Gölünün güneybatıdaki Tatvan Köyü ile kuzeydoğudaki Erciş körfezi arasındaki uzun ekseni 130 km, kuzeybatıdaki Ahlat Köyü ile güneydoğudaki Gevaş Köyü arasındaki ekseni ise 80 km kadardır. Gölün etrafı dağlarla çevrilidir. Gölün kenarındaki en alçak yer Reşadiye, doğusunda olup 1800 m yüksekliğindedir. Doğu kesimi batı kesimine göre daha sığ olan gölün en sığ kesimi Van koyu ile Erciş körfezidir. Derinlik bu kesimlerde 50 m civarındadır. Ahlat ile Adilcevaz arasında ise 450 m derinlik ölçülmüştür. Van Gölü nün suyu acı, tuzlu ve sodalıdır. Bunun başlıca sebebi, akarsuların taşıdığı tuzlu suların gölde birikmesi ve buharlaşma nedeniyle yoğunlaşmasıdır. Tuz tenorunun yüksek olması, bor ve sodyum karbonatın varlığı, volkanik taşların etkisinden meydana gelmiştir. Tuzluluk oranı %0,224 dür. Sudaki kimyasal bileşimlerin kendi aralarındaki oranları ise; % 42 NaCI, % 34 NaCO3, %16 Na2S04, %3 KS0 ve %2,5 MgC0 3. Bu özelliği nedeniyle göl, soda üretim kaynağı olarak büyük bir rezerve sahiptir. Gölün doğu bölümünde 4 küçük ada vardır: Akdamar, Çarpanak, Adır (Yaka) ve Kuş adaları. Van Gölü çanağında yer yer su kaynakları olduğu saptanmıştır. Ayrıca göle çok sayıda dere ve küçük çay ulaşmaktadır. Göl seviyesinde yaz ayları ile kış ayları arasında cm lik seviye oynamaları görülmektedir. Ancak son yıllarda bu oynamalar metrelerle ifade edilmektedir. Van Gölü'nün kıyılarında yer alan koy, körfez ve yarımadalar şunlardır; 67

90 Güney kıyısında Deveboynu (Reşadiye) Yarımadası, Van İli kuzeydoğusunda Çarpanak Yarımadası, Erciş İlçesi kuzeybatısında Erciş Yarımadası bulunur. Erçek Gölü: Van Gölü nün 30 km doğusunda yer alan bu göl, bir çöküntü havzası içindedir. Göl yüzeyinin yükseltisi 1803 m dir. Yüzölçümü 99 km dir. Lavların yığılmasıyla oluşmuştur. Erçek Gölü, doğudan Erçek ovası, kuzeyden Şeyh Zengi ovası, güneyden Irgat dağlarıyla çevrilidir. En derin yeri 15 m dir. Kapalı bir göl görünümünde olan Erçek gölünün suyu tuzlu ve sodalıdır. Keşiş Gölü: Keşiş Gölü, yapay bir göl olup, Kun, Kozan ve Erek dağları arasındadır. Yüzölçümü 4 km 2 civarındadır. Van İli sınırları içinde diğer önemli göller şunlardır; Akgöl, 4 km 2 lik alanı vardır. Kazgölü, Kotur çayının yukarı bölümündedir. Hasantimur Gölü, Özalp ilçesi civarında görülür. Tablo 45 Van İlinde Bulunan Doğal Göl Yüzeyleri Doğal göller Van gölü Erçek gölü Geniş (keşiş) gölü Akgöl Süphan gölü Kazlı gölü Hasantimur gölü Değirmigöl Gövelek (ermanis) gölü Tuz gölü Diğer göller Toplam Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Yüzey alanları ha ha 704 ha 407 ha 165 ha 16 ha 21 ha 46 ha 55 ha 61 ha 321 ha ha Van İlindeki Göletler, Barajlar, Hidroelektrik santralleri (proje ve işletme aşamasında olanlar), Bölüm IV.2.7 de detaylandırılmıştır. Van İli işletmedeki ve inşa halinde taşkın koruma tesisleri, yerleri, koruma alanları ve koruduğu yerleşim yeri adedi aşağıdaki tabloda verilmiştir. No Tablo 46 Van İli İşletmedeki ve İnşa Halinde Taşkın Koruma Tesisleri Taşkın tesisinin adı 1 Elmalık Taşkın tesisinin yeri (İlçe) İşletmedeki Koruma alanı (ha) Koruduğu yerleşim yeri adedi Eminpaşa Merkez Çakırbey

91 4 Köprüler Bostaniçi İstasyon Ağzıkara Köyü Çavuştepe Erkaldı Gürpınar - 1 Gürpınar 11 Otbiçer mah. Koçak Güzelsu mah Savacık köyü Gevaş ilçe merkezi İkizler köyü - 1 Gevaş 16 Yol döndü Koçak istasyon mah Topuz arpa köyü Karacaoğlan mah - 1 Muradiye 20 Alkansak köyü Ovapınar köyü Karahisar köyü Saray Saray sırımlı Özalp ilçe merkezi Özalp Aşağı sağmanlı Alayer köyü Çatak ilçe merkezi Çatak Bilgi köyü Direkli köyü Yağıbasan köyü Çaldıran Salhane köyü Erciş ilçe merkezi Bahçesaray ilçe merkezi Erciş Başkale ilçe merkezi Van-Merkezi Yukarı Havza TK Toplam İnşa halindeki Akköprü Deresi TK 1 1 Merkez 3 Kirman Deresi TK Kurubaş Deresi TK Erciş Köycük Şikevt Deresi TK Erciş Başkale İlçe Merkezi TK Başkale Özalp İlçe Merkezi TK Özalp 1 1 Kaynak: DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, Sedimentasyon Durumu Akarsular sürükleme gücü yardımı ile bir miktar da katı madde taşırlar. Bunlar taşınan toplam katı maddelerin % ini teşkil eden yatak yükü denilen kum-çakıl boyutundaki maddeler ile su içinde yüzer halde bulunan ve toplam katı maddelerin % ını teşkil eden maddelerdir. Hidroelektrik santrallerde türbinlenecek olan suların içeriğinde belirli boyutlardan daha büyük olan parçacıklar işletme esnasında türbin çarklarında önemli 69

92 aşınmalar meydana getirirler. Bu sebeple türbinlenecek suların boyutu 0,2-0,3 mm den daha büyük katı maddelerden arındırılmış olması gerekir. Su alma ağzı yakınlarında biriken parçacıklar çakıl geçidi ile temizlenecektir. Çakıl geçidi belirli periyotlar ile açılarak, toplanan sedimentin, regülatör mansabına bırakılması sağlanacaktır. Çakıl geçidi açıldığında, Alakan Dere nin akışı yüksek debi ile çakıl geçidine yönelecektir. Dere ekosisteminin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla çakıl geçidi taşkın sezonunda yılda 2-3 sefer açılacak ve dere yatağında kısa süreli sel oluşması sağlanacaktır. Dolayısıyla regülatör ile santral binası arasında kalan alanda sadece çevresel akış ve su hakkı bırakıldığı için düşüş gösteren dere ıslak zemin alanının, oluşturulacak sel ile birlikte tamamen ıslanması sağlanacak, böylece bakteri vb. oluşumu için uygun şartlar yerine getirilmiş olacaktır. Su alma ağzından geçmiş olan askı halindeki maddeler ise silt tutma havuzunda çökelecektir. Havuz 0,2 mm çapından daha büyük silisli maddelerin tutulabilmesini temin edecek şekilde projelendirilecektir. Minimum su kullanılarak havuz tabanında biriken siltin temizlenmesi sağlanacaktır. Projenin bir rezervuar içermemesinden dolayı Alakan Dere nin getireceği sediment miktarının tahmini yönünde daha fazla bir çalışmaya gerek duyulmamıştır. IV.2.5. Kurulacak regülatörün su toplama havzası ile ilgili, Alakan Deresine ilişkin en az 10 yıllık aylık maksimum, aylık minimum ve aylık ortalama debilerinin m3/sn olarak verilmesi, Konalga Regülâtörü su toplama havzası 10 yıllık aylık maksimum, aylık minimum ve aylık ortalama debileri aşağıdaki tabloda m 3 /s olarak verilmiştir. Tablo 47 Konalga Regülâtörü Su Toplama Havzası Son 10 Yıllık Aylık Maksimum Debileri (m 3 /s) Yıl Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Maksimum ,441 1,928 1,435 1,604 1,554 1,754 5,870 13,259 9,485 4,871 2,654 2,590 13, ,695 1,678 1,222 0,975 1,045 2,255 4,684 9,740 5,226 2,868 1,592 1,438 9, ,353 1,149 1,870 1,258 1,035 1,153 5,516 10,241 7,672 4,453 2,127 1,491 10, ,514 1,448 1,280 1,022 0,877 1,440 4,837 7,240 4,636 2,399 1,465 1,169 7, ,016 0,950 0,951 0,804 0,829 1,231 5,054 5,445 3,213 1,710 1,139 0,943 5, ,874 0,815 0,745 0,691 0,701 0,841 3,731 6,252 3,490 1,696 1,144 0,969 6, ,889 0,790 0,742 0,695 0,717 1,509 3,178 4,760 3,323 1,529 1,018 0,851 4, ,799 0,806 0,915 0,781 0,811 1,824 6,280 12,051 9,443 4,308 2,275 1,580 12, ,544 1,422 1,264 1,177 1,077 1,439 12,956 14,912 8,822 4,314 2,585 1,919 14, ,665 1,668 1,391 1,299 1,237 4,028 5,214 8,548 6,986 3,812 2,184 1,578 8,548 Kaynak: DSİ Tablo 48 Konalga Regülâtörü Su Toplama Havzası Son 10 Yıllık Aylık Minimum (m 3 /s) Yıl Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Minimum ,441 1,928 1,435 1,604 1,554 1,754 5,870 13,259 9,485 4,871 2,654 2,590 1, ,695 1,678 1,222 0,975 1,045 2,255 4,684 9,740 5,226 2,868 1,592 1,438 0, ,353 1,149 1,870 1,258 1,035 1,153 5,516 10,241 7,672 4,453 2,127 1,491 1, ,514 1,448 1,280 1,022 0,877 1,440 4,837 7,240 4,636 2,399 1,465 1,169 0, ,016 0,950 0,951 0,804 0,829 1,231 5,054 5,445 3,213 1,710 1,139 0,943 0,804 70

93 2000 0,874 0,815 0,745 0,691 0,701 0,841 3,731 6,252 3,490 1,696 1,144 0,969 0, ,889 0,790 0,742 0,695 0,717 1,509 3,178 4,760 3,323 1,529 1,018 0,851 0, ,799 0,806 0,915 0,781 0,811 1,824 6,280 12,051 9,443 4,308 2,275 1,580 0, ,544 1,422 1,264 1,177 1,077 1,439 12,956 14,912 8,822 4,314 2,585 1,919 1, ,665 1,668 1,391 1,299 1,237 4,028 5,214 8,548 6,986 3,812 2,184 1,578 1,237 Kaynak: DSİ Tablo 49 Konalga Regülatörü Su Toplama Havzası Son 10 Yıllık Aylık Ortalama Debileri (m 3 /s) Yıl Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ortalama ,441 1,928 1,435 1,604 1,554 1,754 5,870 13,259 9,485 4,871 2,654 2,590 4, ,695 1,678 1,222 0,975 1,045 2,255 4,684 9,740 5,226 2,868 1,592 1,438 2, ,353 1,149 1,870 1,258 1,035 1,153 5,516 10,241 7,672 4,453 2,127 1,491 3, ,514 1,448 1,280 1,022 0,877 1,440 4,837 7,240 4,636 2,399 1,465 1,169 2, ,016 0,950 0,951 0,804 0,829 1,231 5,054 5,445 3,213 1,710 1,139 0,943 1, ,874 0,815 0,745 0,691 0,701 0,841 3,731 6,252 3,490 1,696 1,144 0,969 1, ,889 0,790 0,742 0,695 0,717 1,509 3,178 4,760 3,323 1,529 1,018 0,851 1, ,799 0,806 0,915 0,781 0,811 1,824 6,280 12,051 9,443 4,308 2,275 1,580 3, ,544 1,422 1,264 1,177 1,077 1,439 12,956 14,912 8,822 4,314 2,585 1,919 4, ,665 1,668 1,391 1,299 1,237 4,028 5,214 8,548 6,986 3,812 2,184 1,578 3,301 Kaynak: DSİ IV.2.6. Kurulacak regülatörün su toplama havzası su kullanım durumu, (içme kullanma suyu amaçlı her hangi bir su kaynağı havzasında kalıp kalmadığı, kalması durumunda yapılacak HES lerin mutlak ve kısa mesafeli koruma alanının dışına çıkarılması v.s. dahil), yağış-akış ilişkisi, ekolojik potansiyeli, projenin kurulacağı su kaynağının/kaynaklarının uzun yıllara ait aylık ortalama değerleri (m 3 /sn), akım gözlem istasyonları ve regülatör yerlerini temsil eden uzun yıllara ait akım değerlerinin, ilgili kurum (bu verilerin temin edildiği kurum) onayı alınarak sunulması, Konalga HES projesi Doğu Anadolu bölgesinde Dicle Nehri nin bir kolu olan Çatak Çayı havzasında kalmaktadır. Regülâtör yeri Çatak çayının bir kolu olan Alakan dere üzerinde Alantaş Mahallesi yakınlarındadır. Konalga Regülâtörü 294 km 2 yağış alanına sahip olup, su toplama havzası aşağıdaki şekilde sarı ile gösterilmiştir. Şekil 35 Konalga Regülâtörü Su Toplama Havzası 71

94 DSİ 17. Bölge Müdürlüğü görüşünde proje alanında mevcut veya mutasavver bir proje bulunmadığı belirtilmektedir (Ek-14). Buna istinaden proje alanı içme kullanma suyu amaçlı her hangi bir su kaynağı havzasında kalmamaktadır. Yağış - Akış İlişkisi Arazi gözlemleri ve harita çalışmaları sonucu proje alanı yağış havzasının toprak yapısı, hidrolojik toprak grubu, topografyası, bitki örtüsü gibi faktörler dikkate alınarak yağışakış eğrisi (CN) numarası 79 olarak tespit edilmiştir. Proje alanı yağış değerlerinin mevsimsel değerlendirilmesi sonucunda etkin olan yağışlar %38,81 oranı ile İlkbahar aylarında gözlenirken yağışların %37.90 ı Kış, %19,82'si Sonbahar ve %3,47'si ise Yaz aylarında gerçekleşmektedir. Proje alanındaki aylık yağış oranları arasında etkin olan yağışlar Şubat, Mart ve Nisan aylarında gerçekleşmektedir. Şubat yağışları yıllık toplam yağışın yaklaşık %13,78 ini, Mart yağışları yıllık toplam yağışın yaklaşık %14,48 ini ve Nisan yağışları ise yıllık toplam yağışın yaklaşık %15,54 ünü oluşturmaktadır. Haziran, Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında ise yıllık toplam yağışın yaklaşık %0,55 i ile %2,07 si arasında çok düşük yağışlar gözlenmiştir. 6 Konalga Regülâtörü akarsu kesit alanlarında gözlenen yıllık toplam akımların mevsimsel dağılımının değerlendirilmesi sonucunda, etkin akımları İlkbahar akımları (%45,33) oluştururken, bu akımları %34,26 ile Yaz, %11,51 ile Sonbahar ve %8,9 ile Kış akımları izlemektedir. Proje alanında gözlenen yıllık toplam akım miktarının aylık dağılımı %2,73 (Şubat) ile %25,55 (Mayıs) arasında değişmektedir. Nisan (%15,15), Mayıs (%25,55), Haziran (%18,73) ve Temmuz (%9,95) aylarında gerçekleşen akım miktarı yıllık toplam akım miktarının %69,39 una karşılık gelmektedir. Kış aylarında düşen yağışın kar şeklinde olması, akışa geçişte ötelemeye sebep olmakta, ancak yüksek rakımlardaki karlar eridiğinde akışta artış gözlenebilmektedir. Bu da akışın, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında yükselmesine sebep olmaktadır. Yılın geri kalan aylarındaki (Ağustos-Mart) akım miktarı ise %2,73 ile %5,57 arasında değişmekte ve yıllık toplam akım miktarının %30,61 ine karşılık gelmektedir yılları arasında kalan 17 yıllık dönemde Konalga regülatör yerinden geçen akımın yıllık ortalaması m 3 /s olarak hesaplanmıştır. Proje alanındaki birim alanda (km 2 ) yağışlardan itibaren yüzeysel akıma geçen su miktarı ise 10,983 lt/s olarak hesaplanmıştır. 7 Konalga HES Projesi Fizibilite Raporunda, yılları arasında Alakan Dere üzerinde yer alan Konalga Regülatör yerinde gözlenen günlük ve aylık ortalama akım verileri değerlendirilmiştir. Buna göre, uzun yıllar aylık ortalama ile uzun yıllar içinde gözlenen ortalama en düşük ve ortalama en yüksek akım değerleri sırası ile 3,229 m 3 /s, 1,572 m 3 /s ve 6,438 m 3 /s dir. Ayrıca, Alakan Dere üzerinde yer alan Konalga Regülâtör yerinde yılları arasında gözlenen uzun yıllar günlük verilerden elde edilen ortalama ile uzun yıllar içinde gözlenen ortalama en düşük ve ortalama en yüksek akım değerleri sırası ile 3,229 m 3 /s, 1,129 m 3 /s ve 11,441 m 3 /s dir. 6 Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz

95 değeri Tablo 50 Konalga Regülâtör yerinde yılları arasında gözlenen aylık ve günlük ortalama akım Kaynak: Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz 2013 Şekil 36 Konalga Regülâtörü akarsu kesit alanında gözlenen uzun yıllar aylık ortalama akım miktarı grafiği Kaynak: Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz 2013 Konalga HES Proje yerine en yakın akım gözlem istasyonu Çatak Çayı 1482 m kotunda bulunan ve EİE tarafından işletilmekte olan 2631 no lu Çatak Suyu Tuliran AGİ dir. Konalga Regülâtör yeri akımları hesabında 1988 yılından bu yana ölçüm kayıtları bulunan EİE 2631 no lu AGİ nin günlük akım değerleri kullanılmıştır. Konalga Regülatör yeri doğal akım tablolarının oluşturulmasında, EİE 2631 no lu AGİ günlük akım değerleri alan oranı ile regülatör yerlerine taşınarak elde edilmiştir yıllarını kapsayan 16 yıllık kaydedilmiş gözlem değerleri mevcuttur ancak 1990 yılına ait kaydedilmiş değerler bulunmamaktadır yılı değerleri korelasyonla tamamlanması amacıyla EİE 2631 AGİ ile benzer özelliklere sahip olduğu düşünülen çevredeki AGİ ler (DSİ 26-33, DSİ 26-55, EİE 2609, EİE 2614, EİE 2615) incelenmiş fakat diğer AGİ lerde de 1990 yılı verileri bulunmadığı görülmüştür. Bu nedenle kaydedilmiş değerleri bulunan diğer 16 yıllık akım değerlerinin yılın her günü için ortalamalar bulunarak 1990 yılı akım değeri olarak alınmıştır Konalga Regülâtöründe, yılları arasında kalan 17 yıllık zaman diliminde gözlenen akım değerleri aylara göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. 73

96 Tablo 51 Konalga Regülâtör Yeri Aylık ve Yıllık Ortalama Akımları Kaynak: Konalga Regülâtörü ve HES, Revize Fizibilite Raporu Aylık ortalama akımların 1,059 m 3 /s (Şubat) ile 9,902 m 3 /s (Mayıs) arasında değiştiği görülmektedir. Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım, Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarında, yıl içinde proje alanında gözlenen yıllık ortalama akım değerleri, yıllık ortalama akım miktarının (3,229 m 3 /s) altında gerçekleşmektedir. Hidrolojik açıdan proje alanında akışın yüksek olduğu yağışlı dönem Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz ayları ile karakterize edilmektedir. Ağustos- Mart arasında kalan aylar ise düşük akım koşullarını yansıtan kurak dönem olarak karakterize edilmektedir. 8 Proje alanındaki etkin akımları İlkbahar akımları (%45,33) oluştururken, bu akımları %34,26 ile Yaz, %11,51 ile Sonbahar ve %8,9 ile Kış akımları izlemektedir. Proje alanında gözlenen yıllık toplam akım miktarının aylık dağılımı %2,73 (Şubat) ile %25,55 (Mayıs) arasında değişmektedir. Nisan (%15,15), Mayıs (%25,55), Haziran (%18,73) ve Temmuz (%9,95) aylarında gerçekleşen akım miktarı yıllık toplam akım miktarının %69,39 una karşılık gelmektedir. Yılın geri kalan aylarındaki (Ağustos-Mart) akım miktarı ise %2,73 ile %5,57 arasında değişmekte ve yıllık toplam akım miktarının %30,61 ine karşılık gelmektedir. 8 Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz

97 IV.2.7. Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan kullanımı, varsa havza özelliği (içme, kullanma, sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, göl, gölet, su ürünleri üretiminde ürün çeşidi ve üretim miktarları), proje alanının içme ve yüzeysel su temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalıp kalmadığı, söz konusu derenin her hangi bir içme suyu kaynağını besleyip, beslemediği, söz konusu dereden içme ve kullanma suyu alınıp alınmadığı, Proje alanı içme ve yüzeysel su temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalmamakla birlikte, söz konusu dere herhangi bir içme suyu kaynağını beslememektedir. Söz konusu proje için DSİ 17. Bölge Müdürlüğünün görüşünde proje alanında içme suyu temini amaçlı mevcut veya mutasavver bir proje bulunmadığı belirtilmektedir (Ek-14). Buna istinaden proje alanı içme kullanma suyu amaçlı her hangi bir su kaynağı havzasında kalmamaktadır. Temiz Su Sistemi 9 Van İline verilen temiz su kaynaklarının (içme suyu) kapasiteleri; Gürpınar su kaynağı kapasitesi 1500 lt/sn, şehir merkezi derin kuyular 300 lt/sn, verimlilikleri ise %98 dir. Suların iletildiği boru kaliteleri toplamda 850 km dir. Bunların 50 km beton boru, 30 km AÇB boru, 85 km Font (pik) boru ve 400 km PVC borudur. Van İli şehir su şebekesi aşağıda belirtilen şekilde sınıflandırılmıştır. a) Memba suyu: Şehir içme su şebekesi Gürpınar ilçesi Yukarı Kaymaz (Mejingir) ana membadan 1200 lt/sn su 1 nolu su deposuna ulaşmaktadır. Şehir su şebekesi 3 kademeli olup 1. kademe 400 lt/sn, su almaktadır. 2. ve 3. kademeler terfi sistemi ile beslenmektedir. Bu kademeler de saniyede 400 litre kapasitededirler. Her üç kademeye ait su depoları mevcut olup, 1 nolu su deposunda gaz klorlama sistemi ile klorlama yapılmaktadır. b) Derin kuyu suyu: Derin kuyu pompaları eskiden şehri beslemiş olup, hali hazırda 3 adedi faal durumda çalışmaktadırlar. Bu kuyuların suları Sıhke su deposunda klorlanmaktadır. c) Zernebat suyu: Zernabat suyu Erek Dağının doğusunda şehrimize 125'lik pik borularla ulaşmaktadır. Ancak yoğun göç nedeniyle, hatların geçtiği köylerde tahribatlar köylülerce yapılmaktadır. Zernabat suyu eski şebekeyi beslemekte iken, yeni şebekenin devreye girmesiyle sadece ilin muhtelif yerlerinde bulunan Zernabat suyu hayrat çeşmelerinde akıtılmaktadır. Kehriz suları DSİ ce sulama amacı ile bugüne kadar kullanılmıştır. Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 de son yıllarda gerekli önem verilmediği, bu sebeple kehrizler batırılmış durumda olduğu, şehrin üst kesimlerinde sulamanın yeterli yapılabilmesi ve içme suyuna rahatlama gelebilmesi için bu kehrizlerin ilgili kurumca işletilmesi uygun olduğu belirtilmektedir. Ayrıca içme suyunun tamamen rahata kavuşabilmesi için DSİ nin batırmış 9 Van İl Çevre Durum Raporu,

98 olduğu kehrizlerin ana kaynağının tespit edilerek 3 nolu su deposuna ulaştırılması uygun olacağı ve terfi sistemi ile şebekeye su vermenin zorluğu nazara alındığında bunun acilen yapılması gerekliliği eklenmiştir. Van İlindeki akarsu ve göller Bölüm IV.2.4 de detaylandırılmıştır. Göletler Van ilinde işletme halinde sulama amacı ile tesis edilen 5 adet gölet mevcuttur; Emek, Morçiçek, Sıhke, Genişgöl, Gölegen Göletleri. 10 Emek Göleti, Van-Özalp-Emek köyleri civarında, Fakir Musa deresi üzerinde 1989 da sulama amacı ile hizmete açılmıştır. 0,67 hm 3 aktif hacmi ile 120 ha alanın sulanmasında rol oynamaktadır. Morçiçek Göleti, Van-Özalp İlçesi sınırlarında, Kapan Deresi üzerinde 450 ha alanın sulanması amacı ile 1999 yılında inşaatı tamamlanmıştır. Aktif hacmi ise 1,642 hm 3 dür. Sıhke Göleti, Van Merkez İlçede Akköprü deresi üzerine sulama amacı ile kurulmuş olup, inşaatı 1979 senesinde tamamlanmıştır. Sulama alanı 160,5 ha, aktif hacmi ise 9200 hm 3 dür. Genişgöl Göleti, Van ın Merkez İlçesinde akarsu ile beslenmeyen bir kapalı havza niteliğindedir. 704 ha sulama alanı ve hm 3 aktif hacmi bulunmaktadır. Gölegen Göleti Van-Özalp İlçesi sınırlarında Gölegen Çayı üzerinde 0,9 hm 3 aktif hacim ve 349 ha sulama alanı ile 2004 senesinde, sulama amacı ile hizmete açılmıştır. Tablo 52 Van İlindeki İşletme Halindeki Göletlerin Brüt Yüzey Alanları İşletmedeki Göletler Sıhke göleti Emek göleti Morçiçek göleti Gölegen göleti Genişgöl göleti Brüt Yüzey 160,5 ha 9,65 ha 21,45 ha 349 ha 704 ha Kaynak: DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, Van ın Özalp ilçesinde Beyaz Deresi üzerinde, 169 ha sulama alanlı planlanan, 0,588 hm3 aktif hacimli 2012 senesinde inşaatı başlamış Aşağı Tulgalı Göleti ve Sulaması inşaat çalışmaları devam etmektedir. 11 İşletmedeki sulama tesisleri ise aşağıdaki tabloda verilmiştir. 10 DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, Van; 11 DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, 76

99 Tablo 53 Van İli İşletmedeki Sulama Tesisleri Kaynak: DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, Barajlar ve Hidroelektrik Santraller Van İlinde işletmede olan barajlar ve hidroelektrik santralleri şunlardır: Zernek Barajı (Engil Çayı) Koçköprü Barajı (Zilan Çayı) Sarımehmet Barajı (Karasu Çayı) Aşağıdaki tabloda Van İlindeki barajların özellikleri verilmiştir. Tablo 54 Van İlindeki Barajların Özellikleri Zernek Barajı Koçköprü Barajı Sarıahmet Barajı İlçesi Van Gürpınar Van Erciş Van Erçek Akarsuyu Engil Çayı Zilan Çayı Karasu Çayı Amacı Sulama, enerji, taşkın koruma Sulama, enerji, taşkın koruma Sulama İnşaatın Bitiş Tarihi Gövde dolgu tipi Kil çekirdekli kaya dolgu Kil çekirdekli kaya dolgu Kil çekirdekli kum çakıl dolgu Gövde hacmi 2100 hm hm3 115 hm3 Yükseklik 62,38-80 m 51-73,5 m m Normal su kotunda göl hacmi 105,76 hm3 86 hm3 133,37 hm3 Normal su kotunda gölalanı 20,37 km2 21 km2 17,4 hm3 Sulama alanı ha 9295 ha ha Güç 4,5 MW 8,5 MW - Yıllık üretim 13,2 GWh 24,5 GWh - Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu 2011, DSİ 17. Bölge Müdürlüğü Erçiş İlçesinin 36 km kuzeydoğusunda Deliçay üzerinde sulama amaçlı Morgedik Barajı nın inşaat çalışmaları halen devam etmektedir. Talvegden 55 m yüksekliğe sahip 77

100 Proje İşletme Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. olacak bu barajın, normal su koyunda gölalanı 892 km 2, göl hacmi ise 97,58 hm 3 olacaktır ha alanı sulaması beklenmektedir. 12 Van İli sınırları içerisinde EPDK dan elektrik üretim lisansı almış, proje halinde ve işletmede olan hidroelektrik santrallerin listesi aşağıda verilmiştir. Proje ilçelerinin tamamı EPDK, Elektrik Piyasası sürürlükte olan üretim lisansları listesinde yazmamakla birlikte, ÇED çalışmaları kapsamında yapılan araştırmalar neticesinde aşağıdaki tablo tamamlanmıştır. Tablo 55 Van İli Sınırları İçinde EPDK Elektrik Üretim Lisansı Almış Hidroelektrik Santralleri Lisans Tarihi Tesis Adı Tesis İlçesi Kurulu Gücü (MWe) İnşa Halindeki Kapasite (MWe) İşletmedeki Kapasite (MWe) Hoşap Barajı ve HES Gürpınar 3,38 0 3, Erciş HES Erciş 0, , Engil HES Edremit 4,497 2,998 1, Koçköprü Barajı ve HES Erciş 8,392 8, Sarımehmet HES Muradiye 3,1 0 3, Muradiye Ayrancılar HES Muradiye 41, , Yakut HES Erciş 4,538 4, Tellikaya Reg. ve HES Çatak 70,76 70, Zilan Reg. ve HES Erciş 4,894 4, Hasanabdal HES Erciş 5,83 5, Köprüler-Gem HES Gürpınar 2,16 2, Sarıtaş Reg. ve HES Başkale Ak HES Çaldıran 12,392 12, Pervari Regülâtörü ve HES Bahçesaray 221,4 221, Ilıca HES Erciş Kaynak: EPDK, Elektrik Piyasası Yürürlükte Olan Üretim Lisansları Su Ürünleri Van İlinde büyük göller olmasına rağmen bu göllerin sodalı oluşu sebebiyle balık türleri ve miktarı azdır. Akarsularda sazan, karabalık, kayabalığı ve Van Gölünde inci kefali bulunur. Tablo 56 Balık Üretim Durumu Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü, 2011 İnci Kefali: Kültür Balıkçılığının Türü Üretim Miktarı (ton) İnci Kefali 6137 Sazan 21,8 Siraz 16,6 Alabalık 1923,5 Toplam 8098,9 İnci kefali; sodalı sulara sahip Van Gölü nde yaşamaya alışmış olan tek ve endemik balık türüdür. Van Gölü nde başka bir balık türünün yaşayamaması, bölgenin yüksek dağlar arasında yer alması, uzun süren kış mevsiminde ulaşımın olumsuz yönde etkilenmesi ve 12 DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, 78

101 denizlerden uzakta bulunması gibi sebeplere bağlı olarak inci kefalinin bölge için önemi oldukça fazladır. Van Gölü çevresi insanlar tarafından yurt edinildiği günden itibaren inci kefali bölge insanının beslenme alışkanlıkları arasına girmiş ve önemi artarak günümüze kadar gelmiştir. İnci kefali ile ilk yazılı kaynak Evliya Çelebi nin Seyahatnamesi dir. Günümüzde inci kefali balıkçılığı iki farklı avcılık yöntemi ile iki dönemde yapılmaktadır. Birincisi balığın üreme döneminde üreme göçünden yararlanılarak akarsu ağızlarında vs. akarsularda yapılan balıkçılık, ikincisi ise balığın dağılım gösterdiği sonbahar ve kış aylarında gölde fanyalı uzatma ağlarla yapılan balıkçılıktır. Üreme döneminde yapılan balıkçılığın süresi, üreme hızı ve meteorolojik şartlara bağlı olduğu için oldukça kısadır. Genelde Nisan başından Haziran sonlarına kadar sürmekle birlikte üreme dönemi balıkçılığı yapmak amacıyla kurulmuş 12 adet kooperatif bulunmaktadır. Üreme dönemi dışında yapılan avcılık genelde Eylül başlarından Mart ayı sonlarına kadarki sürede gölde tekneler yardımıyla m derinliklerde yapılmaktadır. Bu sezonda ortalama gün balıkçılık yapılmaktadır. Ancak Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğünce tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanan Su Ürünleri Avcılığını düzenleyen 34 /1 numaralı sirkülerde 15 Nisan - 01 Temmuz tarihleri arasında Van Gölü endemiği olan İnci Kefali Balığının avlanması yasaklanmış olup, üreme dönemi avcılığı engellenmiştir. 13 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Küresel Çevre Fonu Küçük Destek Programı (UNDP-GEF/SGP) tarafından desteklenen Doğa Gözcüleri Derneği tarafından gerçekleştirilen Sürdürülebilir İnci Kefalı Balıkçılığı ve Tüketimi-1. Evre: Alternatif Geçim Kaynaklarının Yerel Halkla Birlikte Değerlendirilmesi Ve Geleneksel Tüketim Alışkanlıklarının Değiştirilmesi ve 2. Evre: Sürdürülebilir Geçim Kaynaklarının Altyapısını Hazırlama ve Sürdürülebilir Tüketim Alışkanlıklarını Tanıtma projeleri sırası ile Haziran 2004 Haziran 2005 ve Ocak 2006 Şubat 2007 arasında tamamlanmıştır. 14 Projeler kapsamında; üreme dönemi balıkçılığı yapan köylüler için alternatif geçim kaynakları belirlenmeye çalışılmış, balıkçılar doğru balıkçılığın faydaları-yanlış balıkçılığın zararları konusunda eğitilmiş, doğanın bir bütün olarak korunmasına yönelik eğitim materyalleri hazırlanmış, balıkçı köylerinin sosyal, kültürel, ekonomik ve geleneksel yapıları belirlenmiş, yerel halkın alternatif geçim kaynaklarına yaklaşımı ortaya konulmuş, sürdürülemez tüketim alışkanlıklarının değiştirilmesine ilişkin özellikle kadın ve çocuklara yönelik eğitim materyalleri geliştirilerek eğitimler verilmiştir. UNDP-GEF/SGP desteği ile yürütülen projeye paralel olarak KOSGEB desteğinde Van Ticaret Borsası ile birlikte tuzlu balık ve konserve balık üretimleri gerçekleştirilerek sürdürülebilir tüketim alışkanlıkları nı yaygınlaştırmak için doğadan sofraya inci kefalı isimli bir kitapçık basılarak bölgede dağıtılmıştır. Diğer taraftan kurulacak bir balık tuzlama atölyesi veya balık konserve tesisi için genel bir fizibilite hazırlanarak yatırımcılara sunulmuştur. Projenin birinci evresinde balıkçı köylerinin sosyal, kültürel, ekonomik ve geleneksel yapısını ortaya çıkarmak amacıyla yapılan çalışmalarla çok önemli ipuçları yakalanmıştır. 13 Van İl Çevre Durum Raporu Doğa Gözcüleri Derneği,

102 Üreme dönemi balıkçılığında bazı köylerde halen devam eden ısrarın aslında, balıkçılıkta ısrardan daha çok her türlü değişime direnç ten kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Üreme dönemi balıkçılığının önlenebilmesi için bu değişime olan direncin öncelikle zayıflatılması gerektiği de yine ulaşılan sonuçlardan birisidir. Diğer taraftan geleneksel yapı içerisinde inci kefalinin ve gölün yerinin çok sınırlı olduğu, bunun temel sebebinin ise en son 1915 de bölgede yaşanan yoğun nüfus değişimi sonucu, bu gün göl çevresinde yaşayan insanların en fazla 100 yıllık bir geçmişe sahip oldukları sonuçları inci kefalinin korunmasında bundan sonra yapılacak çalışmalara yön göstermektedir. Zira yapılan geleneksel yapı ve folklor araştırması kapsamında inci kefali ve göl ile ilgili masal, ninni, öykü, söylence vb gibi folklorik değerlere neredeyse hiç rastlanmamıştır. Bir balıkçının Van Gölü nün oluşumuna ilişkin anlattığı bir söylence dışında halkın geleneksel kültürü içinde balık ve göl neredeyse hiç yoktur. Bu yüzden projenin ikinci evresinde bir taraftan sürdürülebilir geçim kaynağı olarak ortaya çıkan geçim kaynaklarının eğitim yoluyla tanıtılması ve gerekli altyapının hazırlanması hedeflenirken, diğer taraftan sürdürülebilir tüketim alışkanlıklarını yaygınlaştırmak üzere eğitim çalışmalarına devam etmek ve yeni tüketim şekillerini tanıtmak hedeflenmiştir. 15 Alabalık Yetiştiriciliği Doğu Anadolu Bölgesindeki su kaynaklarının kalitesi ve sıcaklık farkı göz önünde bulundurularak, batıdaki kentlere yavru alabalık satışı yapabilecek üretim çiftliklerinin kurulması gerektiği belirtildi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi nce 16 yapılan değerlendirmeye göre; Bölgede son yıllarda alabalık yetiştiriciliği konusunda bir canlanma yaşanmaktadır. Van da 25 ayrı alabalık işletmesinde yıllık 650 ton balık üretimi yapılmaktadır. Fakat üretim tek başına yeterli olmamakta, üretilen balığın pazarlanması ve maliyetinin de en aza düşürülmesi gerekmektedir. Van gibi karasal iklime sahip illerde, kaynak sularda yaz ve kış dönemlerindeki sıcaklık farkının az olması nedeniyle balıklar istenilen porsiyona 10 ile 12 ay arasında ulaşırken, sıcak iklime sahip illerde balıklar ortalama 7 ayda aynı seviyeye geliyor. Bu da özellikle Doğu Anadolu Bölgesindeki alabalık yetiştiriciliğinde maliyeti artırmakta ve kar oranını düşürmektedir. Doğu illerindeki kaynak su sıcaklığının 8 ile 12 derece, batı illerinde ise 8 ile 20 derece arasında değişmektedir. Mevsimler arası sıcaklık farkının az olması nedeniyle doğudaki kaynaklarda yavru alabalık üretiminin daha kolaydır. Doğudaki alabalık üreticilerinin diğer bölgelere yavru alabalık satışı yapılmalı, bölgedeki kaynak suların kalitesi ve sıcaklık farkı göz önünde bulundurularak batı illerine yavru alabalık satışı yapabilecek üretim çiftlikleri kurulması gerekmektedir. IV.2.8. Toprak özellikleri ve kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanım kabiliyeti, sınıflaması, taşıma kapasitesi, yamaç stabilitesi, kayganlık, erozyon, toprak işleri için kullanımı, doğal bitki örtüsü olarak kullanılan mera, çayır vb.), İl toprakları; km 2 olan yüzölçümü ile Türkiye topraklarının %2,5 ini oluşturur. İl topraklarının yeryüzü şekillerine göre dağılımı incelenecek olursa; %53 ünün dağlarla, %33 ünün platolarla, %14 ünün ovalarla kaplı olduğu görülür. 15 Doğa Gözcüleri Derneği, 16 Doç. Dr. Kenan Güllü,

103 Tablo 57 İlçeler Üzerinden Arazi Dağılımı Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu 2011 Tablo 58 Van İli Arazi Dağılımı ve Dağılım Oranları Arazi Dağılımı Alanı (ha) Arazi Dağılımı (%) Tarım arazisi (kuru, sulu, bağ-bahçe) ,3 17 Orman, fundalık Çayır, mera Göller Tarım dışı arazi ,7 7 Toplam (göller dâhil) Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu 2011 Genel Toprak Yapısı Topoğrafya, iklim ve ana madde farklılıkları nedeni ile Van ilinde çeşitli büyükte toprak grupları oluşmuştur. Büyük toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Van da çok çeşitli toprak türlerine rastlanır. İlin doğu kesiminde kestanerengi ve kahverengi topraklar, kuzeyinde kireçsiz kahverengi topraklar geniş alanlar kaplar. İldeki başlıca toprak türleri bunlardır. Bu topraklar il topraklarının %60 ından çoğunu oluşturmaktadır. 17 Van ilinde oluşan büyük toprak gruplarının miktarları ve oranları şöyledir; Alüvyal Topraklar: İldeki bir başka toprak türü de alüvyal topraklardır. Bu topraklara daha çok Erciş ve çevresinde rastlanır. Bunlar kaba yapılı ve kireçsiz topraklardır. Çoğu kireç bakımından zengin, akarsu havzalarının özelliklerine göre değişmekle beraber ince bünyeli, organik madde oranı fazla, taban suyu yüksek olduğu yerlerde tuzluluk, sodiklik problemi gösteren, akarsular tarafından taşınarak yeni tortul depozitler üzerinde oluşmuş (A) C profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha lık alan kaplamaktadır. Koluvyal Topraklar: Van da koluvyal topraklar geniş alan kaplamazlar. Bu toprakların ana maddesi genellikle çakıldır. İlin birçok yerinde küçük alanlarda görülen 17 Van Valiliği Resmi Web sitesi, Van Rehberi, Coğrafya 81

104 koluvyal topraklar, daha çok Gürpınar-Hoşap arasında yaygındır. Hidromorfik alüvyal topraklara ise Çaldıran ve Özalp gibi ovalık alanlarda rastlanır. Bu toprakları oluşturan maddeler, genellikle kestanerengi ve kahverengi toprak alanlarından taşınmıştır. Genelde tuzluluk, sodiklik, drenaj problemleri bulunmayan, oluştukları ana materyal özelliklerini gösteren, dik eğimlerin eteklerinde, vadi ağızlarında biriktirilmiş genç (A) C profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha lık alan kaplamaktadır. Kestane Rengi Topraklar: Kestanerengi topraklar ilin doğusunda, ildeki en büyük toprak grubunu oluşturur. Kahverengi topraklarla birarada görülebilen bu topraklarda kireç birikimi gözlenir. Yükseltinin 2000 m ye ulaştığı kesimlerde, yağışın artması, sıcaklığın düşmesi, organik maddelerin daha çok parçalanması nedeniyle kestanerengi topraklar yaygınlaşmaktadır. Kalsifikasyon ihtivaları sonucu profilleri kalsiyumca zengin, baz satürasyonları yüksek yapısı prizmatik, üst bünyede kil alt bünyede jips ihtiva eden zonal yapıda ABC profillerine sahip topraklardır. Van ili genelinde en büyük toprak grubunu oluşturmakta ve ha lık alan kaplamaktadır. Kahverengi Topraklar: Kahverengi topraklar ilin doğu kesimindeki yükseltinin az olduğu alanlarda, kireçli kayalar üzerinde oluşmuştur. Ana madde kireçtir. Kahverengi topraklar sığ topraklar olup, kestanerengi topraklara göre daha kaba yapılı ve çakıllıdır. Bu topraklar hafif ve orta eğimli alanlarda kuru tarıma, eğimin fazla olduğu kesimlerde de otlaklara ayrılmıştır. Orta derecede organik maddeye sahip, kireçli, çok miktarda kalsiyum ihtiva eden ABC profilli zonal topraklardır. Aşınmış toraklarda yüksek baz satürasyonunu ve sadece AC horizonunlu yerlerde görülür. PH nötr durumundadır ve alt katmanlarında jips birikimi görülür. Van İlinde toplam ha lık alan kaplamaktadır. Regosel Topraklar: İlin kuzeybatı kesiminde, Erciş yöresinde volkan külleri ve yumuşak tüfler üzerinde regosol topraklar yaygındır. Anakayayı oluşturan volkanik maddeler yumuşak katlar durumundadır. Bu topraklar kalkerli veya kalkersiz kayalardan oluşan kaba bünyeli ve sertleşmiş depozitlerden oluşmuş, yüksek geçirgen ve düşük su tutma kapasitelerinden dolayı genelde her mevsim kuru görünen AC profilli topraklardır. Van ilinde toplam ha lık alan kaplamaktadır. Kahverengi Orman Toprakları: Van'ın özellikle kuzeydoğu kesimlerinde rastlanan bir başka toprak türü de kireçsiz kahverengi orman topraklarıdır. Van da ormanlar önemli bir yer tutmadığından bu topraklar ilde en az rastlanan toprak türüdür. Kireçsiz kahverengi topraklar, ilin kuzeyinde dış püskürük ana kaya üzerinde gelişmiştir. Bu topraklarda fosfor oranı orta ve yüksek düzeydedir. Kireçsiz kahverengi topraklar çayır ve orman kuşakları arasında kalmaktadır. Bu topraklar 670 mm ve daha çok yağış düşen alanlarda oluşmuştur. Kireççe zengin ana madde üzerinde ABC profilleri genelde birbirine girmiş reaksiyonu genelde kalevi baz ortamında nötrdür, yapıları granüler gözenekli olup, kalsifikasyon, podzollaşma ve az miktarda kil içeren genellikle geniş yapraklı orman örtüsü altında oluşan topraklardır. Van ilinde toplam 207 ha lık alan kaplamaktadır. Diğer Topraklar: Alüvyal sahil bataklıkları, gri kahverengi podzolik topraklar, sahil kumulları, ırmak taşkın yatakları, çıplak kaya ve molozlardan olup toplam ha lık alan kaplamaktadırlar. 82

105 Toprak Yapısı Van da I-IV. sınıf tarım arazileri 574,066 ha olup, genelde tarım bu araziler üzerinde yapılmaktadır. Van da 403,212 ha tarım arazisi olduğuna ve bu tarım arazilerinin 20,872 ha lık kısmı V-VIII. sınıf arazilerinde olduğu düşünülür ise tarıma müsait olan 170,854 ha lık tarım arazisi çayır mera veya tarım dışı araziler olarak kullanılmaktadır. Tarım alanlarından önce birinci sırayı alan mera alanları VII. Sınıf araziler üzerinde yoğunlaşmaktadır. Kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup, toprak zarar ve sınırlandırmaları I. sınıf tan VIII. sınıf a doğru giderek artmaktadır. SINIF- I: Topografya düz veya düze yakın (%0-2) dir. 1. Sınıf arazilerin kapladığı alan 41,354 ha olup il yüzölçümünün % 1,9 sını teşkil etmektedir. 1. Sınıf arazilerin; % 66 nı alüvyal topraklar, %1 ni kolüvyal topraklar, % 20 sini kahverengi topraklar, %12 sini kestanerengi topraklar, %1 ini kireçsiz kahverengi topraklar oluşturmaktadır. Bu arazilerin 11,788 ha ında kuru tarım, ha ında sulu tarım yapılmaktadır. 12,494 ha ı çayır- mer a alanı, 141 ha alanda bağ-bahçe, 927 ha ı diğer kullanım içindir. SINIF- II: Toplam miktarı 117,667 h dır. Bu arazileri %22,5 ini alüviyal topraklar, %5 ini kolüviyal topraklar, %27 sini kestanerengi toprakları, %29,5 ini kahverengi topraklar, ve %13 ünü kireçsiz kahverengi topraklar oluşturmaktadır. Bu arazilerin; 46,854 ha ında kuru tarım, 47,883 ha ında sulu tarım yapılmaktadır. II. sınıf arazilerin 21,483 ha ı çayır-mera ve 1,207 ha ı tarım dışı arazidir. SINIF- III: III. sınıf araziler 195,395 ha kapladığı alan ile ilin %10,2 sini teşkil eder. Bu arazinin toprak gruplarına göre dağılımı ise %3,5 i alüviyal topraklar, %3,5 i kolüviyal topraklar, %61 i kestanerengi topraklar, %8,5 i kireçsiz kahverengi toprak, %19,5 i kahverengi toprak, %3 ü regasol topraklar şeklindedir. Bu alanların kullanım durumları ise şöyledir; 113,680 ha kuru tarım, 31,580 ha sulu tarım, 47,210 ha çayır-mer a ve 1,747 ha tarım dışı araziler gibi dağılıma sahiptir. SINIF- IV: IV. sınıf araziler ilin 219,650 ha alanı ile %11,7 sini kaplamaktadır IV. Sınıf arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise şöyledir; %3 ü kolüviyal topraklar, %52 si kestanerengi topraklar, %22,5 i kireçsiz kahverengi topraklar, %16 sı kahverengi topraklar, %3 ü regasol topraklardan oluşmaktadır. Bu alanların kullanım durumları ise şöyledir; 102,821 ha da kuru tarım, 10,057 ha da sulu tarım, 105,729 ha da çayır-mer a, 952 ha da tarım dışı alanlardır. SINIF- V: ha alanı ile ilin %0,6 sını kaplamaktadır. Bu alanın büyük toprak gruplarına göre dağılımı şöyledir; V. sınıf arazilerin tamamı hidromorfik alüviyal topraklardan oluşmaktadır. V. sınıf toprakların ha ı çayır-mer a alanıdır ve derin toprak profiline sahiptir. SINIF- VI: ha alanı ile ilin %11,7 sini kaplar ve toprak gruplarına göre dağılımı ise; 2853 ha ı alüviyal topraklar, ha ı kestanerengi topraklar, ha ı kireçsiz kahverengi topraklar, ha ı kahverengi topraklar, 2579 ha ı kolüviyal topraklar, 2725 ha regasol topraklar şeklindedir. 83

106 Bu toprakların kullanım durumları ise şöyledir; ha ında kuru tarım, 2185 ha ında sulu tarım yapılmaktadır. Bu toprakların ha ında çayır-mer a, 318 ha ında bağ-bahçe, 646 ha ında yerleşim alanı mevcuttur. SINIF- VII: ha alanı ile ilin %53,3 lük kısmını kaplar. Bu alanların toprak gruplarının dağılımı ise ha kestanerengi topraklar, ha kireçsiz kahverengi orman toprakları, ha kahverengi topraklar, ha kireçsiz kahverengi topraklar şeklindedir. VII. sınıf toprak alanlarının; 1242 ha ında kuru tarım, 1305 ha ında sulu tarım yapılmaktadır. VII. sınıf arazilerde ha çayır-mera, ha orman funda, arazisi ve 1633 ha yerleşim alanı mevcuttur. SINIF- VIlI: ha ile il topraklarının %4,5 ini oluşturur. Bu arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise 314 ha sazlık-bataklık, 1683 ha ırmak- taşkın yatakları, ha çıplak kaya ve moloz, 3145 ha yerleşim alanı, 592 ha sahil kumulu, 2318 ha su yüzeyi şeklindedir. Kuru tarımda kullanılan toplam ,1 ha lık alanın %5,08 i düze yakın meyilde, %19,3 ü hafif meyilde, %49 u orta meyilde, %24,9 u dik meyilde, %1,64 ü çok dik meyilde bulunmaktadır. Toprak derinliği bakımından bu alanların %13 ü derin, %53,4 ü orta derin, %32,6 sı da sığ alanlarda kuru tarım yapılmaktadır. Sulu tarım yapılan ,8 ha alanın % 37,7 si düze yakın meyilde, % 31,8 i hafif meyilde, %26,4 ü orta % 31 i dik meyilde bulunmaktadır. Sulu tarım alanlarının 9746 ha ında yaşlılık ve çoraklık problemi bulunmaktadır. Sulu tarım alanlarının %44,8 i derin,%46,8 ide orta derin toprak grubuna girmektedir. Çayır-mera arazileri ha alan kaplamaktadır. Bu arazilerin %4,34 ü düze yakın meyilde, %1 i hafif meyilde, %6,3 ü orta meyilde, %23 ü dik meyilde bulunmaktadır. Ayrıca bu arazilerin %4,5 i derin, %8,8 i orta derin, %38 i sığ, %48,5 i çok sığ bulunmaktadır. Orman ve fundalık alanlar ilin 26,294 ha ını kaplar. Bunun hepsi fundalıktır. Ormanfundalık alanların % 100 ü VII. sınıf arazilerde bulunmaktadır. Bu arazilerin %14,3 ü dik meyilde, % 85,6 sı çok dik meyilde bulunmaktadır. Yine bu arazilerin %6,43 ü sığ, %93,5 i çok sığ derinlik teşkil etmektedir. Yerleşim alanları ise ilin 9610 ha lık kısmını kaplamaktadır. Bu alanların 927 ha ı I. sınıf arazilerde, 1207 ha ı II. sınıf arazilerde, 1747 ha ı III üncü sınıf arazilerde bulunmaktadır. Yerleşim alanlarının % 50,2 lik kısmı tarıma elverişli alanlarda kurulmuştur. Diğer alanların dağılımı ise şöyledir; ha çıplak kayalık veya moloz, 1683 ha ırmak taşkın yatakları, 2318 ha ı su yüzeyi ve ha ını Van Gölü oluşturmaktadır. Bu alanların toplamı ha dır. 84

107 IV.2.9. Tarım alanları (tarımsal alan varlığının olup olmadığı, var ise tarımsal gelişim proje alanları, sulu ve kuru tarım arazilerinin büyüklüğü, ürün desenler ve bunların yıllık üretim miktarları, ürünlerin ülke tarımındaki yeri ve ekonomik eğerleri), Van ili genelinde Mutlak Tarım Arazileri, Tahıl ve Bazı Endüstri Bitkilerinin Yetiştirilmesine Uygun Araziler, Tesis Edilmiş Bağ-Bahçe ve Özel Ürün Arazileri, İşlemeli Tarıma Uygun Olmayan veya Sınırlı Olarak Uygun Olan Araziler ile Orman Rejimindeki Araziler bulunmaktadır. Van İli arazilerinin %17 lik ,3 ha kısmı tarım arazisi olarak nitelendirilmektedir. Van ilinde sulanabilen ,3 ha tarım arazisinin ,3 hektarı sulanmaktadır. Sulanan alanın, sulanabilir tarım alanı içindeki oranı %33 dür. Tablo 59 Tarım Arazileri ve Durumları Arazi Sınıfı Alan (ha) Oran (%) Toplam kültür arazisi ,3 Sulanamayan arazi ,7 Sulanabilir arazi ,3 91 Sulanabilir araziden sulanan arazi ,3 33 Devletçe sulanan Çiftçi imkânları ile sulanan ,3 14 Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Tablo 60 Tarım Arazilerinin İlçeler Bazında Kullanımı İlçeler Toplam İşlenen Tarım Arazisi Sulanan Sulanmayan Tarım Arazisi Alanı (ha) Nadas Alanı (ha) Tarıma Elverişli Olup Kullanılmayan Arazi (ha) Merkez , , , , Bahçesaray 3.754,8 847, ,3 596,9 Başkale , , , , Çaldıran , , , ,1 Çatak , , , ,9 Edremit , , , Erciş , , , , Gevaş 7.656, , Gürpınar , , , , Muradiye , , , Özalp , , , , Saray , ,1 437, Toplam , , , , ,9 Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Tablo 61 Tarım Arazilerinin Ürün Bazında Dağılımı Ürün Adı Ekiliş Alanı (dekar) Ürün miktarı (ton) Hububat (buğday, arpa, çavdar) Nohut ,2 Şeker pancarı

108 Patates ,34 Fasulye (kuru) Yem Bitkileri (yon, korun, mısır, tritikal, fiğ) Bağ-Bahçe (meyve) 4.140, ,84 Sebzelik (açıkta) ,2 Nadas Tarıma elverişli olup kullanılmayan arazi ,93 - Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Toprak yapısı ve sınıflandırılması ile ilgili bilgi Bölüm IV.2.8 de verişmiştir. Tarım arazilerinde Van da kuru, sulu, bahçe arazilerinin çoğunluğu herhangi bir şekilde muhafaza çalışması gerektirmektedir. Muhafaza işlemlerine gerek göstermeyen ve I. Sınıf olarak nitelendirilen tarım arazilerinin oranı %4,1 dir. Bunların dışında kalan tarım arazileri problemin cinsine göre değişik muhafaza çalışmalarına ihtiyaç göstermektedir. Tarım arazilerinde muhafaza işlemlerini gerektiren problemler erozyon zararı, aşırı su ve elverişsiz toprak şartlarıdır. Tarım arazilerinin en büyük problemi su erozyonudur. Su erozyonu hektarlık bir alan kaplar ve tarım arazilerinin %96 sı bu problemle karşı karşıyadır. Van ili arazi varlığının %75,7 si mera arazisidir ve bu arazilerin %67,4 su erozyonuna tabidir. Yüzey akışı toprağın üst katmanını tabalar halinde taşıyıp götürdükçe, daha alt tabakaların sürülmesi gerekmekte ve en sonunda yüzeye çıkan verimsiz ana materyalin bile işlenmesi icap etmektedir. Erozyon ilerledikçe toprakların verimi de düşmektedir. Çünkü bitki besin maddeleri, organik maddeler ve toprağa canlılık veren mikroorganizmalarda yüzey akışları ile taşınıp gitmektedir. Erozyonu önlemede kontur sürüm, şeritvari ekim ve teraslama önerilebilir. Diğer arazi problemleri; hektar drenaj, hektar hafif tuzlu, hektar tuzlu, hektar hafif tuzlu-alkali, hektar tuzlu-alkali, hektar kayalık problemleridir. Diğer bir problemde sığlık problemidir; hektarlık bir alan sığ, hektarlık bir alansa çok sığdır. IV Orman Alanları (ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve/veya kullanım amaçları, 1/ ölçekli Meşhere haritası) Van da orman alanı il alanının %1 i ile sınırlıdır. Ormanlarda genellikle meşe ve yapraklı ağaç türleri mevcuttur. Yaygın olarak Mazı Meşesi, Palamut Meşesi, Saplı Meşe, Toros Meşesi, İri Palamut Meşesi, Titrek Kavak, Çınar, Dışbudak, Ceviz, Karaağaç ve Ardıç türleri bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda Van İli Orman Varlığı verilmiştir. 86

109 Şekil 37 Van İli Orman Varlığı Kaynak: Söz konusu proje sahası ile ilgili olarak Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü nden edinilen ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu ve Meşcere Haritası Ek-15 de verilmiştir. ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formuna göre proje sahasının genel durumu; orman sayılan alan ,5 m 2, orman sayılmayan alan ,5 m 2, toplam alan ise ,0 m 2 olarak belirtilmiştir. Buna göre izne konu edilecek alan ,5 m 2 dir. Söz konusu alanın işletme şekli baltalık, mevcut ağaç cinsi meşe, ardıç şeklinde belirtilmektedir. ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu nda; Ormanlık alana isabet ettiği için ÇED Yönetmeliği ve 6831 Sayılı Orman Kanunu Kapsamında yapılan inceleme ve değerlendirme sonucunda Hidroelektrik Santrali faaliyeti için istenilen alanın ,5 m 2 si Ormanlık Alana isabet etmektedir, ormanlık alanlara isabet eden kısımlar için izin alınması durumunda ÇED olumlu belgesi verilmesinde herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. belirtilmektedir. Ormanlık alan iletim tüneli güzergâhında kalmakta olup, tünelin yeraltından ilerlemesi sebebi ile ağaç kesimi söz konusu olmayacaktır. Diğer tesislerin yerleşimi, yollar için ağaç kesimi zaruri olduğu durumlarda gerekli izinler alınacaktır. Proje kapsamında söz konusu orman alanları için kamulaştırma söz konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanunu hükümleri gereği gerekli izinler alınacaktır. Proje Nedeniyle Orman Alanları Üzerine Olabilecek Olası Etkiler ve Alınması Gerekli Önlemler Proje nedeniyle orman alanları üzerine olabilecek bir diğer etki orman yangınları ve toz oluşumudur: Orman yangınları: Faaliyet sahasında, çıkabilecek herhangi bir yangına karşı yeterli sayıda yangın söndürme ekipmanı (kazma, kürek, balta, su kovası vs.) bulundurulacak olup tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenli Önlemlerine İlişkin Yönetmelik kapsamında Yangınla Mücadele başlığı altında belirtilen hükümlere uyulacaktır. Yangın çıkması durumunda olabilecek etkiler 87

110 ve yapılacak görevler için tesis personeli eğitilecektir. Yangın olasılığı durumunda diğer yakın kuruluşlara haber verilecektir. Yangının fark edilmesi ve alarm verilmesini takiben, belirli lokasyonlarda hazır bulundurulan yangın ile mücadele kaynaklarından yararlanarak sorunun derhal ortadan kaldırılmasına çalışılacak ve aşağıdaki hususlar yerine getirilecektir. Yangın fark edildiğinde, öncelikle çevredekilere, çalışan personele ve daha sonra da ilgililere haber verilecektir. En yakın güvenlik ve itfaiye birimlerine haber verilecektir. Acil müdahale ekibi ile ilgili tarafından çevre güvenliği sağlanacaktır. Söndürme ekipleri derhal yangına müdahale edecektir. Elektriksel nedenli yangınlarda, yangın yakınındaki yanıcı madde kaynakları derhal izole edilecektir. Yangında can kurtarmak yapılacak ilk iş olacaktır. Bu gibi durumlarda, kişilerin kendisinin ve başkasının hayatını lüzumsuz hareketlerle tehlikeye atması önlenecektir. Yangın, en yakındaki uygun söndürücü cihazlar yardımı ile söndürülmeye çalışacaktır. Dumanın yakıcı ve boğucu etkisine karşı ağız ve burunlar ıslak bez ile kapatılacaktır. Yangın söndürülürken lüzumsuz tahribatlara, kırma ve yıkmalara neden olunmayacaktır. Yeterli sayıda eleman ve köpüklü yangın söndürücüleri her ana kullanılacak şekilde hazır olacaktır. Yangın söndürmede görevli acil müdahale ekipleri, yerel itfaiye ile irtibatlı olacaktır. Her yangın yerine ambulans gidecektir. Santral sahasında, olası bir yangın tehlikesine karşı aşağıda belirtilen yangınla mücadele sistemleri hazır bulundurulacak ve kullanılacaktır. Gaz Tüpleri (Püskürtme yapılarak kullanılacak söndürme gazları) Duman Dedektörü (duman çıkışında, kontrol paneline otomatik olarak iletim yapacak şekilde) Alev Dedektörü (alev halinde, kontrol paneline otomatik olarak iletim yapacak şekilde) Toz oluşumu: Faaliyet nedeniyle orman alanları üzerine olabilecek diğer bir etki de toz oluşumudur. Toz oluşumu bitkilerin stomalarının kapanması ve bunu takiben solunum ve fotosentez gibi hayati fonsiyonları yerine getirememesine neden olur. Sonuç olarak bu durum, bitkilerin yapraklarının solmasına ve ilerleyen zamanlarda bitkinin ölümüne yol açabilir. Ancak projenin inşaat aşamasında yapılacak olan kazı işlemleri sırasında tozumanın önlenmesi için arazi spreyleme yöntemiyle sulanacaktır. Ayrıca proje kapsamında ilgili yönetmelik hükümlerine riayet edilecek olup sınır değerler aşılmayacaktır. 88

111 Proje kapsamında; 1593 Sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu, 6331 Sayılı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Kanunu, 4857 Sayılı İş Kanunu ve ilgili yönetmelik hükümlerine uyulacaktır. Proje kapsamında Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü nden alınan ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu nda belirtilen hususlara riayet edilecektir. IV Koruma alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Çevre Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mera Kanunu kapsamındaki alanları, Projenin korunan alanlara uzaklıklarının 1/ lik ölçekli haritada anlaşılır ve renkli gösterilmesi) ÇED Yönetmeliği nin EK-V indeki Duyarlı Yöreler listesi dikkate alındığında, proje alanı ve çevresinde, 1. Ülkemiz mevzuatı uyarınca korunması gerekli alanlar a) 9/8/1983 tarihli ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. maddesinde tanımlanan ve bu kanunun 3. maddesi uyarınca belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları, Proje alanı ve yakın çevresinde 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. maddesinde tanımlanan ve bu kanunun 3. maddesi uyarınca belirlenen Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları bulunmamaktadır sayılı Milli Parklar Kanunu nun 3. Maddesi gereği Van İl sınırları içerisinde 1 adet tabiat parkı bulunmaktadır. İpekyolu Milli Parkı Van İl merkezinde bulunmakta olup proje alanına uzaklığı ise yaklaşık 90 km dir. b) 1/7/2003 tarihli ve 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu uyarınca Orman Bakanlığı nca belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları Proje alanı içerisinde ve çevresinde Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları bulunmamaktadır. c) 21/7/1983 tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 3. maddesinin birinci fıkrasının Tanımlar başlıklı (a)bendinin 1.,2.,3. ve 5. alt bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı olarak tanımlanan ve aynı kanun ile 17/6/1987 tarihli ve 3386 sayılı kanunun (2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) ilgili maddeleri uyarınca tespiti ve tescili yapılan alanlar, Proje alanı içerisinde ve yakın çevresinde 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 3. maddesinin birinci fıkrasının Tanımlar başlıklı (a)bendinin 1.,2.,3. ve 5. alt bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı olarak tanımlanan ve aynı kanun ile 17/6/1987 tarihli ve 3386 sayılı kanunun (2863 sayılı Kültür ve 89

112 Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) ilgili maddeleri uyarınca tespiti ve tescili yapılan alanlar bulunup bulunmadığına dair Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüne müracaat edilmiştir. Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü görüşünde Söz konusu koordinatları verilen alanda doğal sit bulunmamaktadır. belirtilmiştir. (Bkz. Ek-16), Çalışmalar sırasında yapılacak inşai ve fiziki uygulamalarda taşınır ya da taşınmaz kültür varlığına rastlanılması halinde, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 4. Maddesi uyarınca ilgili mülki amirlere ve en yakın Müze Müdürlüğü ne haber verilecektir. ç) 22/3/1971 tarihli ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları, Söz konusu projenin ana su kaynağı Çatak Çayı nın bir kolu olan Alakan Dere dir. Alakan Dere üzerinde, proje sahası ve civarında, 22/3/1971 tarihli ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları bulunmamaktadır. d) 31/12/2004 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17., 18.,19. ve 20. maddelerinde tanımlanan alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17.,18.,19. ve 20. maddelerinde tanımlanan alanlar bulunmamaktadır. e) 2/11/1986 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. maddesinde tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri, Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. maddesinde tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri bulunmamaktadır. f)9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 9. maddesi uyarınca Bakanlar Kurulu tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri olarak tespit ve ilan edilen alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 9. maddesi uyarınca Bakanlar Kurulu tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri olarak tespit ve ilan edilen alanlar bulunmamaktadır. g)18/11/1983 tarihli ve 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu na göre koruma altına alınan alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu na göre koruma altına alınan alanlar bulunmamaktadır. yerler ğ)31/8/1956 tarihli ve 6831 sayılı Orman Kanunu gereğince orman alanı sayılan Söz konusu proje alanının hemen hemen tamamı orman sayılan alanlar içerisinde yer almaktadır. Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü nden edinilen ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu ekte verilmiştir (Bkz. Ek 19). 90

113 Proje kapsamında söz konusu orman alanları için kamulaştırma söz konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanunu hükümleri gereği Orman Genel Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. h)4/4/1990 tarihli ve 3621 sayılı Kıyı Kanunu gereğince yapı yasağı getirilen alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde 3621 sayılı Kıyı Kanunu gereğince yapı yasağı getirilen alanlar bulunmamaktadır. ı)26/1/1939 tarihli ve 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanun da belirtilen alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde, 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda belirtilen alanlar bulunmamaktadır. i)25/2/1998 tarihli ve 4342 sayılı Mera Kanununda belirtilen alanlar, 1/ ölçekli ve onaylı Çevre Düzeni Planına göre proje kapsamında yapımı planlanan şantiye alanı mera sayılan alanlar içerisinde bulunmaktadır. (Ek-8) Proje kapsamında 4342 sayılı Mera Kanunu hükümlerine riayet edilecektir. j)17/5/2005 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde belirtilen alanlar, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Hassas Alanlar Dairesi Başkanlığı, Sulak Alanlar Şube Müdürlüğü nce hazırlanan Türkiye nin Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanları Listesi nde Van ilinde bulunan sulak alanlar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu sulak alanlar Ramsar Alanı ilan edilmemiştir. Alan Adı Alanı (ha) Koordinatları (ED 50- UTM) Kuzey Doğu Çiçekli Gölü , ,552 Bendimahi Deltası , ,933 Çaldıran Ovası Sulak Alanları , ,34 Çelebibağı Sazlıkları , ,481 Çimenova gölleri , ,76 Dönemeç Deltası , ,551 Edremit Sazlıkları , ,886 Turna Gölü , ,822 Van Gölü , ,122 Bu sulak alanlar proje sahası ve çevresinde bulunmamaktadır. Söz konusu proje kapsamında Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği hükümlerine ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. 2. Ülkemizin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler uyarınca korunması gerekli alanlar a) 20/2/1984 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN 91

114 Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları, Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları bulunmamaktadır. b) 12/6/1981 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) uyarınca korumaya alınan alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) uyarınca korumaya alınan alanlar bulunmamaktadır. i)23/10/1988 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol gereği ülkemizde Özel Koruma Alanı olarak belirlenmiş alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol gereği ülkemizde Özel Koruma Alanı olarak belirlenmiş alanlar bulunmamaktadır. ii)13/9/1985 tarihli Cenova Bildirgesi gereği seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı tarafından yayımlanmış olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit listesinde yer alan alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde Cenova Bildirgesi gereği seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı tarafından yayımlanmış olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit listesinde yer alan alanlar bulunmamaktadır. iii)cenova Deklerasyonu nun 17. maddesinde yer alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin yaşama ve beslenme ortamı olan kıyısal alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde Cenova Deklerasyonu nun 17. maddesinde yer alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin yaşama ve beslenme ortamı olan kıyısal alanlar bulunmamaktadır. c) 14/2/1983 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. maddeleri gereğince Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras statüsü verilen kültürel, tarihi ve doğal alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. maddeleri gereğince Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras statüsü verilen kültürel, tarihi ve doğal alanlar bulunmamaktadır. (Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğünün yazısı, Ek-16) 92

115 Çalışmalar sırasında yapılacak inşai ve fiziki uygulamalarda taşınır ya da taşınmaz kültür varlığına rastlanılması halinde, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 4. Maddesi uyarınca ilgili mülki amirlere ve en yakın Müze Müdürlüğü ne haber verilecektir. ç) 17/05/1994 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlar, Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlar bulunmamaktadır. d) 27/7/2003 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa Peyzaj Sözleşmesi Proje alanı ve yakın çevresinde sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa Peyzaj Sözleşmesi kapsamına giren alanlar bulunmamakla birlikte Peyzaj Onarım Planı Ek-17 de verilmiştir. 3. Korunması gereken alanlar a) Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, mevcut özellikleri korunacak alan olarak tespit edilen ve yapılaşma yasağı getirilen alanlar (Tabii karakteri korunacak alan, biyogenetik rezerv alanları, jeotermal alanlar vb.), Muş-Bitlis-Van Planlama Bölgesi 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planı üzerinde söz konusu proje alanını gösteren bir kesit aşağıdaki verilmiştir: (Ek-8) Proje sahasında, Onaylı Çevre Düzeni Planında belirtilen mevcut özellikleri korunacak alan olarak tespit edilen ve yapılaşma yasağı getirilen alanlar (Tabii karakteri korunacak alan, biyogenetik rezerv alanları, jeotermal alanlar vb.) bulunmamaktadır. 93

116 b) Tarım Alanları: Tarımsal kalkınma alanları, sulanan, sulanması mümkün ve arazi kullanma kabiliyet sınıfları I, II, III ve IV olan alanlar, yağışa bağlı tarımda kullanılan I. ve II. sınıf ile, özel mahsul plantasyon alanlarının tamamı, Söz konusu proje sahasının içerisinde yer aldığı 1/ ölçekli ve onaylı çevre düzeni planına göre (Ek-8) proje sahasında tarım arazisi bulunmamaktadır. c) Sulak Alanlar: Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suların durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde 6 metreyi geçmeyen derinlikleri kapsayan, başta su kuşları olmak üzere canlıların yaşama ortamı olarak önem taşıyan bütün sular, bataklık sazlık ve turbiyeler ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik açıdan sulak alan kalan yerler, Proje sahasına en yakın sulak alan Van Gölü olup, kuş uçuşu 46 km kuzeyinde kalmaktadır. Proje sahası sınırları içinde ve civarında sulak alan bulunmamaktadır. ç) Göller, akarsular, yeraltı suyu işletme sahaları, Van İli sınırları içinde çok sayıda göl mevcuttur. Türkiye'nin en büyük gölü olan Van Gölü'nün doğu kesimi il sınırları içindedir. Öteki göller arasında en önemlileri; Erçek Gölü, Akgöl, Sultan (Süphan) Gölü, Keşiş Gölü, Kazlıgöl, Değirmigöl, Hasantimur Gölü dür. Göller havza alanının %20,7 sini kaplar. Proje sahası ve civarın herhangi bir göl, gölet bulunmamaktadır. Van ilinde bulunan en önemli akarsular Çatak ilçesi sınırlarında bulunan Çatak deresi, Gevaş ilçesi sınırlarında bulunan Engil çayı, Bahçesaray ilçesinde bulunan Müküs çayı, Erciş ilçesinde Deliçay ve Zilan deresi, Muradiye ilçesinde bulunan Bendimahi çayı, Gürpınar ilçesinde bulunan Hoşav deresi ve Van ilinde bulunan Karasu deresidir. Projenin ana su kaynağı Alakan Dere, Karacadağ ve Bincan Tepe eteklerinden doğup her iki sahilden de küçük yan derelerin katılımıyla debisini artırarak Narlı Bucağı yakınlarında Çatak Çayı na katılır. Çatak Deresi ise ilin güneyinde, Çatak ilçesi içinden geçer, kuzey-güney yönlü akar ve Botan Çayına katılır. Proje sahası ve civarında, yer altı suyu işletme işletme sahası (Ek-14), yer altı suyu kuyusu bulunmamaktadır. 18 d) Bilimsel araştırmalar için önem arz eden ve/veya nesli tehlikeye düşmüş veya düşebilir türler ve ülkemiz için endemik olan türlerin yaşama ortamı olan alanlar, biyosfer rezervi, biyotoplar, biyogenetik rezerv alanları, benzersiz özelliklerdeki jeolojik ve jeomorfolojik oluşumların bulunduğu alanlar, Biyosfer rezervi, biyotoplar, biyogenetik rezerv alanları, benzersiz özelliklerdeki jeolojik ve jeomorfolojik oluşumların bulunduğu alanlar proje alanı ve civarında bulunmamaktadır. Ek-6 Ekosistem Değerlendirme Raporu na dayanarak, 18 Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Geodata 94

117 Alanda 9 adet endemik bitki türü tespit edilmiş olup, alanda endemizm oranı % 3' tür. Bölgedeki Endemik bitkilerin tamamı IUCN kategorilerine göre sınıflandırılmış olup tamamı LR (LC) kategorisinde bulunmaktadır. Diğer değişle bu endemiklerin ülkemizdeki populasyon düzeyleri şimdilik tehlike altında değildir. Çünkü bu türler riparian değildir ve çevredeki farklı ekosistemlerde doğal yayılışa sahiptirler. İki yaşamlılar, Sürüngenler, Kuşlar ve Memeliler arasında, IUCN kategorilerine göre tehlike altında olanlar olmamakla birlikte BERN Ek-II listesinde koruma altında olanlar mevcuttur. Genel olarak arazi çalışmasından ve literatür bilgilerden elde edilen sonuçlara göre sucul omurgasız taksonları (planktonik türler) içinde nesli tehlike altında olan ve korunması gereken bir tür bulunmamaktadır. Tespit edilen türler içerisinde Bern Sözleşmesi (2002) ve CITES (2004) a göre korunma altında olan ve/veya tehlike altında olan herhangi bir türe rastlanılmamıştır. Fricke ve ark., 2007 tarafından, bölgede tespit edilen balık türlerinden Mastacembelus mastacembelus ve Salmo trutta trutta CR (Critically Endangered), Cyprinion macrostomum, Cyprinion kais, Carasobarbus kosswigi, Capoeta umbla, Chondrostoma regium, Acanthobrama marmid ve Alburnus mossulensis EN (Endangered) ve Garra rufa ve Luciobarbus mystaceus ise VU (Vulnerable) türler listesine önerilmiştir. Ayrıca Mystus pelusius, Glyptothorax kurdistanicus, Glyptothorax armeniacus, Garra rufa, Barbus grypus, Luciobarbus mystaceus, Capoeta trutta, Chondrostoma regium, Acanthobrama marmid, Alburnus mossulensis türleri endemik türler listesinde yer almaktadır. Proje alanında koruma altında olan canlı türleri: Her ne kadar şu anda koruma altında olmasa da, bölgede varlığı bilinen; Mastacembelus mastacembelus, Salmo trutta trutta, Cyprinion macrostomum, Cyprinion kais, Carasobarbus kosswigi, Capoeta umbla, Chondrostoma regium, Acanthobrama marmid, Alburnus mossulensis, Garra rufa, Mystus pelusius, Glyptothorax kurdistanicus, Glyptothorax armeniacus, Luciobarbus mystaceus, Capoeta trutta, Barbus grypus'un mutlaka habitat gereksinimleri karşılanmalıdır. Bu sebeple genelinde ve Ekosistem Değerlendirme Raporu nda belirtilen, öneriler ve tedbirler uygulanacaktır. Çevresel akış miktarı sürekli bırakılacak ve regülatöre yapılacak balık geçidinin düzgün şekilde işlemesi sağlanacaktır. IV Faaliyet alanının mevcut çevresel özellikleri bölümünde yer alacak flora, fauna ve biyoçeşitlilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak detaylı araştırma ve arazi, çalışmaları, biyoçeşitliliğe yönelik olarak yapılan arazi çalışmaları vejetasyon dönemini kapsamalıdır. Yapılan biyolojik çeşitlilik çalışması ile faaliyet alanı ve yakın çevresinin flora ve fauna elemanlarının detaylı incelenmesi, alanın biyoçeşitlilik özellikleri irdelenmeli ve özellikle nesli tehlike altında, lokal endemik ve nadir türler belirlenmeli, faaliyet alanının habitat yapısı ve ekosistem özellikleri detaylandırılmalıdır. Konalga Regülâtörü ve HES projesinin Doğu Anadolu bölgesinde Van İli Çatak İlçesi Narlı Bucağı sınırları içerisinde, Konalga Köyü civarın tesis edilmesi ve işletilmesi planlanmaktadır. Dicle Nehri nin bir kolu olan Çatak Çayı havzasında bulunan projenin; regülatör yeri Çatak çayının bir kolu olan Alakan dere üzerinde Alantaş Mahallesi yakınlarındadır. HES yeri ise regülatör yerinden yaklaşık 10 km kadar aşağıda Konalga Köyü 95

118 yakınlarında bulunmaktadır. Regülâtör yeri derenin 1645 m dere yatağı kotunda, HES yeri ise dere yatağının 1185 m olduğu yerde bulunmaktadır. Konalga Regülatörü ve HES projesi enerji elde etmek amaçlı olup planlanan proje kapsamında projenin bulunduğu alan ve çevresindeki sucul ve karasal kommünite özellikleri, bu habitatlarda yayılış gösteren türlerin risk kategorileri, ekolojik önemleri ve bu türler üzerine projelerden kaynaklanacak etkiler ve alınması gereken önlemler Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından uygun görülen Ekosistem Değerlendirme Raporu formatında hazırlanan Konalga Regülatörü ve HES (Malzeme Ocakları, Kırma-Eleme Tesisi ve Beton Santrali) Projesi Ekosistem Değerlendirme Raporu içerisinde değerlendirilmiştir. Söz konusu proje ile ilgili olarak Eskişehir Osmangazi Üniversitesi nden konusunda uzman akademisyenler; Prof. Dr. Atila Ocak, Prof. Dr. Naime Arslan, Yrd. Doç. Dr. Ünal Özelmas, Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Karakuş tarafından hazırlanmış olan Ekosistem Değerlendirme Raporu Ek-6 da verilmiştir. Faaliyet alanının flora, fauna ve biyoçeşitlilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) kapsamında yapılan detaylı araştırma ve arazi çalışmaları, biyoçeşitliliğe yönelik olarak yapılan arazi çalışmaları vejetasyon dönemini kapsamaktadır ve aşağıdaki bölümlerde detaylı olarak verilmiştir. Söz konusu rapor kapsamında yapılan biyolojik çeşitlilik çalışması ile faaliyet alanı ve yakın çevresinin flora ve fauna elemanlarının detaylı incelenmiş, alanın biyoçeşitlilik özellikleri irdelenmiş, nesli tehlike altında, lokal endemik ve nadir türler belirlenmiş olup, faaliyet alanının habitat yapısı ve ekosistem özellikleri irdelenmiştir. IV Flora; yapılacak arazi çalışmaları sonucu elde edilen flora elemanlarının tümünü kapsayacak şekilde familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri, korunma statüsü (Ulusal Mevzuat ve Uluslar arası sözleşmeler kapsamında koruma altında bulunan türler) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, Arazide yapılacak flora çalışmalarının vejetasyon döneminde gerçekleştirilmesi ve bu dönemin belirtilmesi, flora için Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBİVES) kullanılarak kontrol yapılması, (flora ve fauna elemanlarının tespiti alanlarında uzman iki ayrı biyolog tarafından arazi çalışmaları yapılarak belirlenmeli, literatür çalışmaları ile doğrulanmalı) Ülkemiz Holoarktik flora alemi içinde topografik yapı ve iklim özelliklerindeki farklılıklardan dolayı 3 floristik bölgenin etkisi altındadır. Bunlar; Akdeniz, İran-Turan ve Avrupa-Sibirya bölgeleridir. Konalga Regülatörü ve HES projesi grid sisteme göre B9 karesi içinde kalmakta olup ağırlıklı olarak İran-Turan fitocoğrafik bölgesinin etkisi altındadır. 96

119 Proje Alanı Şekil 38 Türkiye nin Fitocoğrafik Bölgeleri Kısaltmalar: EUR.-SIB (EUX): Avrupa-Sibirya Bölgesi (Öksin alt bölgesi); Col: Öksin alt bölgesinin Kolşik sektörü. MED. : Akdeniz Bölgesi (Doğu Akdeniz alt bölgesi); W.A. : Batı Anadolu bölgesi; T. : Toros bölgesi; A. : Amanus bölgesi IR.-TUR. : İran-Turanien Bölgesi; C.A. : İç Anadolu; E.A. : Doğu Anadolu (Mes: Mezopotamya) X. : Muhtemelen Avrupa-Sibirya bölgesinin Orta Avrupa/Balkan alt bölgesi > Avrupa-Sibirya penetrasyonları > Akdeniz penetrasyonları Proje Alanı Şekil 39 Proje Sahasının Grid Sistemdeki Konumu Proje Alanı ve Çevresinin Vejetasyon Tipleri Yapılan araştırmalar neticesinde proje alanı ve çevresinde; 1.Step Vejetasyonu 2.Sucul Vejetasyon 3.Orman Vejetasyonu, olmak üzere 3 farklı vejetasyon tipi hâkim olduğu saptanmıştır. 97

120 Step Vejetasyonu Çalışma alanı İran- Turan fitocoğrafik bölgelerinin karakteristik bir özelliği olan kurak ve sıcak dönemlerine adapte olmuş bitki gruplarının oluşturduğu step vejetasyonunu içermektedir. Doğu Anadolu step vejetasyonu her ne kadar İç Anadolu step vejetasyonundan farklı, kendine bölgesine özgü bazı bitki gruplarını içerse de İç Anadolu step formasyonlarında sıklıkla rastlanan bitki grupları bu bölgede de sıklıkla görülmektedir. Astragalus angustiflorus, Astragalus emarginatus, Salvia macrochlamys, Salvia syriaca, Thymus kotschyanus var. glabrescens, Centaurea behen, Serratula cerinthifolia, Onosma lanceolata, Alyssum pateri subsp. pateri, Minuartia juniperina, Silene spergulifolia, Noaea mucronata subsp. mucronata, Gypsophila ruscifolia, Verbascum oreophilum var. joannis, Galium verum subsp. glabrescens, Acantholimon armenum var. balansae gibi bitki taksonları araştırma alanı ve çevresinde rastlanan step vejetasyonuna ait bitki gruplarıdır. Sucul Vejetasyon Çalışma alanı sucul ekosistemi incelendiğinde bazı bölgelerde vejetasyonun dominant grubunu Salix pentandra, Salix alba, Tamarix smyrnensis gibi ağaç veya çalı formundaki bitki gruplarıdır. Sucul vejetasyonun büyük bir kısmını ise otsu bitki grupları oluşturmaktadır. Thypa angustifolia, Urtica dioica, Veronica anagallis-aquatica subsp. oxycarpa, Agrimonia eupatoria, Potentilla recta, Ranunculus sericeus, Plantago major subsp. major, Epilobium hirsutum, Trifolium campestre, Bellis perennis gibi taksonlar bu bitki gruplarından bazılarıdır. Orman Vejetasyonu Orman vejetasyonu insanların aklında her ne kadar Avrupa-Sibirya bölgesinde sıklıkla rastlanan geniş yapraklı ağaçların oluşturduğu vejetasyon tipi gibi algılansa da Doğu Anadolu bölgesindeki edafik ve iklimsel şartlara uyum sağlamış meşe ağaçlarının meydana getirdiği orman vejetasyonu çalışma alanı ve çevresinde yer yer gözlemlenmektedir. Quercus infectoria subsp. boissieri, Quercus libani orman vejetasyonunda rastlanılan bitki taksonlarıdır. Juniperus oxycedrus ise meşelerin meydana getirdiği orman vejetasyonundaki bozulmaların neticesinde oluşan açık alanlarda gruplar halinde gözlemlenmektedir. Crocus biflorus subsp. tauri, Ajuga chamaepitys subsp. chia var. chia, Scutellaria albida subsp. condensata, Nepeta italica, Allium atroviolaceum, Muscari tenuiflorum, Fritillaria minuta, Colchicum szovitsii, Viola kitaibeliana gibi bitki grupları ise orman vejetasyonunun otsu bitki gruplarını oluşturan bitki taksonlarıdır. Türler, Endemik, Nadir ve Nesli Tehdit Altında Olan Bitki Türleri Literatür taraması ve gözlemleri sonucu tespit edilen tür listesi aşağıda verilmiştir. Tabloda Familya Adı, Tür Adı, Yaygın olarak kullanılanların Türkçe Adı, Fitocoğrafik Bölge, Endemizm ile IUCN Risk Kategorileri verilmiştir. Rapor kapsamında vejetasyon dönemi dahilinde Haziran Ayında yapılan arazi çalışmaları ve literatür taramaları neticesinde 300 bitki türü tespit edilmiştir. Tespit edilen bu türlerden 9 tanesi endemiktir ve IUCN Risk Kategorileri LC dir. 98

121 Tablo 62 Proje Alanında Tespit Edilen Bitki Türleri 99

122 100

123 101

124 102

125 103

126 104

127 105

128 106

129 107

130 Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) 108

131 Tablo 63 Toplanan Bitkilerin Büyük Bitki Gruplarına Göre Dağılımları Familya Takson Gymnospermae 1 1 Angiospermae Dicotyledonae Monocotyledonae 7 41 Toplam Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Tablo 64 Bitkilerin Fitocoğrafik Bölgelere Göre Dağılımı Fitocoğrafik Bölge Takson Sayısı % Avrupa- Sibirya 14 4,66 Akdeniz 13 4,33 İran-Turan ,66 Bilinmeyen ,35 Endemik 9 3 Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Şekil 40 Fitocoğrafik Bölge Spektrumu Tablo 65 Endemik Türler Listesi ve Tehlike Kategorileri Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Alanda 9 adet endemik bitki türü tespit edilmiş olup, alanda endemizm oranı % 3' tür. Bölgedeki Endemik bitkilerin tamamı IUCN kategorilerine göre sınıflandırılmış olup tamamı LR (LC) (least concern: düşük riskli) kategorisinde bulunmaktadır. Diğer değişle bu endemiklerin ülkemizdeki populasyon düzeyleri şimdilik tehlike altında değildir. Alanda endemik taksonların hiçbiri doğrudan kaynak suyuna ya da dere suyuna bağımlı değildir. 109

132 Çünkü bu türler riparian değildir ve çevredeki farklı ekosistemlerde doğal yayılışa sahiptirler. Dolayısıyla bu türler ile can suyu arasında doğrudan bir ilişki yoktur. Etkiler ve Önlemler Proje alanı, biyoçeşitliliği yüksek bir bölgedir. Proje inşası sırasında nehir içindeki ve çevresindeki doğal habitatlar ve hidrofitik flora zarar görebilmektedir Bu nedenle sucul habitatların korunması, türlerin devamı için son derece önemlidir. Proje inşası sırasında doğal habitatlar ve bitki örtüsü tahrip edilebilmektedir. İnşaat aşamasından sonra erozyona karşı önlemler alınmalı ve en önemlisi yeniden bitkilendirme (Revegetation) yapılmalıdır. Yeniden bitkilendirme doğal bitki örtüsüne uygun türler ile gerçekleştirilmelidir. Bu habitatlarda meydana gelecek deformasyonların Ekolojik Restorasyon ilkelerine uygun olarak restore edilmesi mutlaka sağlanmalıdır. Sürdürülebilir bir orman ve sucul ekosisteminin sağlanabilmesi için HES in inşasının her aşamasında ve sonrasında biyoçeşitlilik ve diğer ekolojik faktörler üzerindeki olası çevresel etkileri izlenmeli ve gerekli önlemler zamanında alınmalıdır. Proje kapsamındaki faaliyetlerin tüm aşamalarında hava kirliliği, su kirliliği ve gürültü kirliliği gibi konularda yasa ve yönetmeliklerin öngördüğü sınırlar içerisinde kalabilmek için gerekli hassasiyetin gösterilmesi bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü atmosfere salınacak gazlar, toz partikülleri o bölgede yer alan vejetasyon ve floranın yaprakları üzerinde birikerek (su ile temas) stomaların tıkanmasına neden olur. Bu ise yaprakların içerisinde yer alan chlorenchyma ile bağlantıyı keserek zaman içerisinde bitkilerin ölümüne sebebiyet verebilir. Sayılan bu olumsuzların meydana gelmemesi için kirletici unsurların mümkün olduğunca doğaya salınmaması gerekmektedir. Proje kapsamında, inşaat işlemleri sırasında bir miktar bitki örtüsü kaybı söz konusudur. Ortadan kaldırılacak başlıca bitki örtüsü; faaliyet sahasındaki flora türleridir. Tespit edilen flora elemanları Bitki Türleri tablosunda verilmiştir. Bu türler proje alanı çevresinde yaygın olarak bulunabilen türlerdir. Bu nedenle projeden kaynaklı etkiler sonucu türlerin nesillerinin tükenmesi veya tehdit altına girmesi düşünülmemektedir. Çalışma alanının içinde veya çevresinde araziler üzerinde yer alacak ağaç, ağaççık, çalı ve otsu bitkiler yanma eğilimindeki bitkilerdir. Çalışmalar sırasında ve tesisin işletilmesi aşamasında oluşabilecek yangın riskini en aza indirmek ve büyük felaketlere sebep olmamak için, yangın tehlikesine karşı tedbirlerin çok sağlıklı bir biçimde alınma zorunluluğu bulunmaktadır. IV Fauna; yapılacak arazi çalışmaları sonucu elde edilen fauna elemanlarının (sürüngenler, memeliler, kuş vb. gruplar) familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri (IUCN), populasyon durumu, korunma statüsü, kayıt alma şekli (gözlem veya örnek) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, arazi çalışmalarının vejetasyon dönemi dikkate alınarak yapılması, RDB (Kırmızı Liste), Bern Sözleşmesi verilmesi, Merkez Av Komisyonu Kararları, IUCN, MAK Kararları, CITES gibi uluslar arası anlaşmalara göre durumu, Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBİVES) kullanılarak kontrol yapılması, Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) kapsamında Konalga Regülatörü ve HES proje alanı ve çevresinin faunistik değerlendirmesi çalışması; bölgede önceki yıllarda yapılan 110

133 çalışmalara ve vejetasyon dönemi dâhilinde yapılan arazi gözlemlerine dayanmaktadır. Ayrıca, bölgenin faunistik yapısıyla ilgili detaylı bir literatür taraması gerçekleştirilmiştir. Fauna türlerinden amfibi, sürüngen, kuş ve memeli türlerinin Latince ve Türkçe adları, Bern Sözleşmesi Ek-2 ve Ek-3 listelerinin hangisinde yer aldığı, habitatları, IUCN kategorileri, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün 16/05/2013 tarih ve 12 nolu kararıyla yürürlüğe giren Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları Ek Liste 1 (koruma altına alınan yaban hayvanları), Ek Liste 2 (koruma altına alınan av hayvanları), Ek Liste 3 (avına belli sürelerden izin verilen av hayvanları) avın yasaklandığı sahalar Ek-4 listesi bu bölümün devamında verilmiştir. Arazi çalışmaları sırasında optik cihazlar, kapan yada mist-net kullanılarak fauna elemanlarının saptanmasına yönelik çalışmalar yapılmıştır. Ayrıca arazideki dışkılar, ayak izleri, yenmiş besin kalıntıları ve baykuş pelletleri de kaydedilmiştir. Bu çalışmada, yapılmış sistematik ve ekolojik çalışmalardan elde edilen bulgular da kullanılmıştır. Bunun dışında bu alandan yapılan bilimsel yayınlara da başvurulmuş. İkiyaşamlılar Saptanan ikiyaşamlı türler, koruma statüleriyle birlikte aşağıdaki tabloda verilmiş. Tablo 66 Bölgedeki Karasal Ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan İkiyaşamlı (Kurbağa) Türleri Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Sürüngenler Bölgedeki makilik alanlar ve kayalık biyotoplar, kertenkele ve yılan türleri için uygun yaşam alanları oluşturmaktadır. Bölgede saptanan sürüngen türleri, koruma statüleri ile birlikte aşağıdaki tabloda verilmiştir. 111

134 Tablo 67 Bölgedeki Karasal ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan Sürüngen Türleri Ve Koruma Statüleri Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Kuşlar Bölgeyi yaşam alanı olarak dönem dönem kullanan kuş türleri çoğunlukla Passeriformes ve Falconiformes takımları içinde yer alır. Kuşların çoğunluğu ormanlık ve çalılık içeren alanlara uyum sağlamış olan türlerdir. Aşağıdaki tabloda bölgede yayılış gösteren kuş türleri ve koruma statüleri verilmtiştir. 112

135 Tablo 68 Bölgede Karasal ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan Kuş Türleri ve Koruma Statüleri 113

136 114

137 115

138 116

139 117

140 *Kaynak= L: literatür, G: Gözlem Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Memeli Hayvanlar Bölgedeki toplam memeli türleri, koruma statüleri ile birlikte aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 69 Bölgedeki Karasal ve Sucul Biyotoplarda Yayılış Yapan Memeli Türleri ve Koruma Statüleri 118

141 Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) 119

142 Şekil 41 Bölgede saptanan fauna elemanlarının tür sayısı bakımından birbirlerine oranları Bern Sözleşmesine göre koruma altına alınan fauna türleri iki kategoriye ayrılmıştır. II III Kesin olarak koruma altına alınan türler Korunan türler Bern Sözleşmesi Madde 6 hükümleri Her Âkit Taraf, II no.lu ek listede belirtilen yabani fauna türlerinin özel olarak korunmasını güvence altına alacak uygun ve gerekli yasal ve idari önlemleri alacaktır. Bu türler için özellikle aşağıdaki hususlar yasaklanacaktır: a) Her türlü kasıtlı yakalama ve alıkoyma, kasıtlı öldürme şekilleri; b) Üreme veya dinlenme yerlerine kasıtlı olarak zarar vermek veya buraları tahrip etmek; c) Yabani faunayı, bu Sözleşmenin amacına ters düşecek şekilde, özellikle üreme, geliştirme ve kış uykusu dönemlerinde kasıtlı olarak rahatsız etmek; d) Yabani çevreden yumurta toplamak veya kasten tahrip etmek veya boş dahi olsa bu yumurtaları alıkoymak; e) Bu madde hükümlerinin etkinliğine katkı sağlayacak hallerde, tahnit edilmiş hayvanlar ve hayvandan elde edilmiş kolayca tanınabilir herhangi bir kısım veya bunun kullanıldığı malzeme dahil, bu hayvanların canlı veya cansız olarak elde bulundurulması ve iç ticareti Bern Sözleşmesi Madde 7 hükümleri 1 - Her Âkit Taraf, III no.lu ek listede belirtilen yabani faunanın korunmasını güvence altına alacak uygun ve gerekli yasal ve idari önlemleri alacaktır. 2 - III no.lu ek listede belirtilen yabani faunanın her türlü işletme şekli, 2. maddenin şartları gözönünde tutularak, populasyonlarının varlığını tehlikeye düşürmeyecek şekilde düzenlenmiş olacaktır. 3 - Alınacak önlemler; 120

143 a)kapalı av mevsimlerini ve/veya işletmeyi düzenleyen diğer esasları, b)yabani faunayı yeterli popülasyon düzeylerine ulaştırmak amacıyla, uygun durumlarda, işletmenin geçici veya bölgesel olarak yasaklanmasını, c)yabani hayvanların canlı ve cansız olarak satışının, satmak amacıyla elde bulundurulmasının ve nakledilmesinin veya satışa çıkarılmasının uygun şekilde düzenlenmesi hususlarını, kapsayacaktır. IUCN e göre koruma altına alınan fauna türleri şu şekilde sınıflandırılmıştır EX (Extinct) EW (Extinct in the Wild) CR (Critically Endangered) EN (Endangered) VU(Vulnerable) NT(Near Threatened) LC(Least Concern) DD (Data Deficient) NE (Not Evaluated) Nesli tükenmiş olan takson (Tükenmiş) Doğada yok olmuş takson(doğada Tükenmiş) Kritik olarak tehlikede olan takson(kritik) Tehlike altında olan takson(tehlikede) Neslinin doğada tükenme riskinin yksek olduğu takson(duyarlı) Tehdit altına girebilir (Tehdite Yakın) Geniş yayılışlı ve nüfusu yüksek olan takson (Düşük Riskli) Yeterli bilgi bulunmadığı için yayılışına ve/veya nüfus durumuna bakarak tükenme riskine ilişkin bir değerlendirme yapmanın mümkün olmadığı takson (Yetersiz Verili) Değerlendirilmemiş takson (Değerlendirilmemiş) IUCN: Uluslararası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği Türkiye nin Kuşları (KİZİROĞLU, 2008) adlı esere dayanarak Ulusal ve Uluslararası Mevzuatla Koruma Altına Alınan ve proje alanı çevresinde tanımlanan bazı kuş türleri Red Data Book (ERZ, 1977; HEINWALD et all., 1981; BAYERISCHE STAATSMINISTEIUM 1982 a and b; GEEP 1984) kategorilerine göre şu şekilde sınıflandırılmıştır: A.1 Nesli tehlikede olanlar A.2 Şiddetli tehdit altında olanlar A.3 Tehdit altındakiler A.4 Potansiyel olarak tehlike sinyali verenler B Kategorileri Geçici-Transit türler Merkez Av Komisyonu (MAK) Kararları Bakımından Değerlendirme Orman ve Su İşleri Bakanlığı Merkez Av Komisyonu (MAK) kararı her yıl yayınlanır. MAK kararı avcılığına izin verilen kuş ve memeli hayvanların listesini ve kotalarını, avlakları ve korunan hayvanları belirtir Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları 121

144 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. MAK ta oluşturulan; Ek Liste 1: Orman ve Su İşleri Bakanlığınca koruma altına alınan yaban hayvanlarını, Ek Liste 2: Merkez Av Komisyonunca koruma altına alınan av hayvanlarını, Ek Liste 3: Merkez av komisyonunca avına, belli edilen sürelerde izin verilen av hayvanlarını, içine almaktadır. Bu listelerin hazırlanmasında Türkiye nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler esas alınır ve temel alınan kriter, Bern sözleşmesinin ekleri ve IUCN tehdit kategorileridir. Fauna tablolarında verilen türlerden MAK listelerinde bulunanlar, sırası ile Ek Liste 1, Ek Liste 2 ve Ek Liste 3 üzerine işaretlenmiştir ve Ek-6 Ekosistem Değerlendirme Raporunda sunulmuştur. Buna göre Ek Liste 1 de yer alan 20 memeli türü, 131 kuş türü ve 26 sürüngen türü olmak üzere alanda bulunan türlerin toplamı 177 dir, bunlar Orman ve Su İşleri Bakanlığınca koruma altına alınan yaban hayvanlarındandır. Ek Liste 2 de yer alan 3 memeli ve 25 kuş türü Merkez Av Komisyonunca koruma altına alınan av hayvanları arasındadır. Ek Liste 3 te yer alan 6 memeli ve 13 kuş türü ise MAK tarafından avına belli sürelerde izin verilen türler arasındadır. Üreme sezonu dışında avına izin verilen türler ve avlanılabilecek miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu tabloda verilen çoğu tür, çalışma alanında da yayılış gösteren türlerdir. Burada av hayvanı olarak listelenen türlerin dışında kalan türlerin avlanması yasaktır. Tablo 70 Avlanmasının Serbest Olduğu İllerde Ve Sahalarda Av Hayvanlarına Göre Avlanma Kuşlar Avlanma Limiti Bıldırcın 10 Üveyik 8 Karatavuk 3 Güvercin (kaya güvercini) 6 Çulluk 4 Saksağan 15 Tahtalı, sakarca kazı Sakarmeke 4 Alakarga, suçulluğu (bekasin) Kınalı keklik, kum kekliği ve kaya kekliği, çil keklik (Bu av sezonunda çil keklik sadeceağrı, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan, Iğdır, Kars, Ankara, Çankırı, Eskişehir, Afyonkarahisar, Malatya, Erzurum, Van ve Tokat illerinde avlanacaktır). Yeşilbaş, bozördek, fiyu, çamurcun, macar ördeği, tepeli patka, karabaş patka, elmabaş patka, çıkrıkçın, kara ördek ve altıngöz (Toplam 6 avlanma limiti içinde sadece 1 tanesikara ördek, karabaş patka, altıngöz ve kılkuyruk türlerinden olabilir) 3 er 1 er Toplamda 2 Toplamda 6 Küçük karga, ekinkargası, kara leşkargası ve leşkargası Toplam 15 Şehir serçesi ve kızılsırtlı örümcek kuşu (Atmaca yakalamak amacıyla, atmacacılık sertifikası sahibi kişiler tekrar doğaya canlı olarak bırakmak kaydıyla yakalayabilir.) MEMELİLER Yılda Toplam 6 Yaban tavşanı 1 Adatavşanı 2 122

145 Yaban domuzu (bek ve yürüyüş avında avcı başına) 2 Sansar (kayasansarı, ağaçsansarı toplamda ) Toplamda 2 Yaban domuzu (sürek avında avcı başına) (sürekçiler av yapamaz) Çakal 1 Tilki 2 Kaynak: Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararı Etkiler ve Alınması Gereken Önlemler Literatür taraması ve arazi gözlemleri sonucu Konalga bölgesinde; 5 amfibi, 27 sürüngen, 172 kuş ve 43 memeli türü olmak üzere toplam 247 tür belirlenmiştir. Enerji üretimi için yapılan işletme çalışmalarında dere yatağına, son 10 yılın ortalama akımının % 10 u kadar akımın, can suyu olarak bırakıldığı göz önüne alınmıştır. Bu çalışmanın biyolojik çeşitlilik üzerine olası etkileri aşağıda belirtilmiştir; 1. Projenin gerçekleşmesi durumunda, su tutulması aşamasında su akımlarında bir azalma beklenmektedir. Derenin su akımındaki azalmanın, bölgenin yağış ve nisbi nem özelliğinden dolayı, karasal ekosistem ve karasal fauna üzerinde kayda değer bir etkisi olmayacağı söylenebilir. Ancak, sucul yaşam üzerinde inşaat ve işletme aşamalarında birtakım olumsuz etkiler olması mümkündür. Proje kapsamında regülatör yapıları ile HES ler arasındaki mesafede suyun azalmasından kaynaklı sucul habitatta yaşayan canlıların olumsuz yönde etkilenmesini önlemek amacı ile belirlenen can suyu, ilgili akarsu yataklarına sürekli olarak verilmeli ve su azalmasından sucul canlıların etkilenmemesi sağlanmalıdır. 2. Projenin inşaat ve işletme aşamalarında gerçekleştirilecek faaliyetlerin mevcut toprak kalitesi üzerinde önemli bir olumsuz etki yaratması beklenmemektedir. Ayrıca proje kapsamında yer alan tesislerin inşaatı öncesinde arazinin hazırlanması ve kazı çalışmaları yapılacaktır. Yapılacak çalışmalar esnasında toz ve araçlardan kaynaklı gaz emisyonu oluşması muhtemeldir. 3. HES projelerinde, tutulan sular herhangi bir işlemden geçmeden direkt olarak elektrik üretiminde kullanıldıklarından dolayı hava ve su, kimyasal ve radyoaktif kirlenmeye maruz kalmamaktadır. Projenin gerçekleştirilmesi, su kaynakları için bir kirlilik tehdidi oluşturmayacaktır. 4. Yapılan değerlendirmeler sonucunda Konalga Regülatörü nden akarsu yatağına Islak Çevre Yöntemi ile hesaplanan çevresel akış değerlerinin bırakılması önerilmektedir. Islak Çevre Yöntemine göre Eylül-Mart arasındaki 7 aylık dönemde yıllık akımın (3,229 m 3 /s) %10 undan daha düşük değerler elde edilmiştir. Bu nedenle ilgili yönetmelik gereği söz konusu 7 aylık dönem için yıllık ortalama akımın (3,229 m 3 /s) %10 una karşılık gelen 0,323 m 3 /s lik çevresel akışın bırakılması önerilmektedir. 5. HES inşaatı sırasında dere geçişlerinde, iş makinelerinin doğrudan dereden geçmesi ve bulanıklık oluşturması, derelere atıkların atılması engellenmelidir. Dere geçişlerinde en yakın köprü kullanılmalıdır. Sahada çalışacak personele, çalışmalar boyunca fauna-flora konusunda deneyimli bir Biyolog nezaret etmelidir. Bu önlemlere dikkat edilerek ve Birleşmiş Milletler in çevre sorunlarına yaklaşımını açık bir şekilde tanımlayan UNEP in (United Nation Enviromental Programme) çevresel konulara yaklaşımı olan ekonomik gelişmeyi ve kalkınmayı engellemeyecek şekilde doğa koruma stratejilerinin geliştirilmesi 2 123

146 prensibi dikkate alınarak, yapılması planlanan HES projesinin fauna üzerine kalıcı ve bertaraf edilemez etkiler bırakması mutlaka önlenmelidir. 6. Kuş türleri yapılacak HES alanlarını yaşam alanı olarak tercih etmektedirler. Bu sebepten proje kapsamında inşaat faaliyetlerinin çevreye duyarlı bir şekilde yapılması gerekmektedir. Proje nin inşaat aşamasında Kaya Malzeme Ocağı, Kırma-Eleme Tesisi ve Hazır Beton Tesisi, makine ve ekipmanların kullanımından kaynaklı gürültü ve toz oluşacaktır. Toz oluşumunu önlemek için inşaat alanı düzenli olarak sulanmalı ve açıkta depolanan malzemeler korunurken Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği ndeki ilgili maddelere uyulmalıdır. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Merkez Av Komisyonu kararları doğrultusunda hazırlanan Av Dönemine ait koruma listelerinde bulunan türler için bu komisyon kararlarında belirtilen koruma tedbirlerine uygun hareket edilecektir. İnşaat faaliyetleri sırasında oluşacak gürültü nedeniyle karasal fauna elemanları alandan geçici olarak uzaklaşacaktır. Ancak gürültü seviyelerinden etkilenmesi beklenen memeli ve kuş türlerinin kullanabileceği alternatif habitatlar proje alanının yakın çevresinde mevcuttur. Bununla birlikte proje kapsamında: Proje sahasında arazinin hazırlanması ile projede belirtilen ünitelerin faaliyete açılmasına kadar geçen sürede kullanılan iş makinelerinin hepsi eş zamanlı çalışmayacaktır. Proje sahasında çalışacak araçların yakıt sistemleri sürekli kontrol edilecek, Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ve Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. Hafriyat atıklarının bertarafı konusunda Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Alınan hafriyat toprağı sahada daha önceden çalışılmış kısımların doldurulması işleminde kullanılacak ve sahada depolanmış olan bitkisel toprak ile üstü örtülerek arazi ıslah çalışmaları yapılacaktır. IV Sucul flora ve fauna, iç sulardaki (göl, akarsu) canlı türleri (bu türlerin tabii karakterleri, ulusal ve uluslar arası mevzuatla koruma altına alınan türler; bunların üreme, beslenme, sığınma ve yaşama ortamları; bu ortamlar için belirlenen koruma kararları), Konalga Regülâtörü ve HES projesi için hazırlanan Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) kapsamında, projenin uygulanması durumunda mevcut sucul ortam ve çevresindeki ekosistemlerin devamlılığını sağlayan yüzey su sistemleri arasında olumsuz bir etkileşime neden olup olmayacağı ve gerekli görülen önlemler belirlenerek, aquatik hayatın sürekliliğinin sağlanması için gerekli şartlar araştırılmıştır. Alakan Deresi ve yakın su çevresinde arazi çalışması yapılarak, sucul canlılar toplanmış ve teşhisleri mümkün olan en alt taksonomik kategoriye kadar yapılmıştır aynı zamanda geniş bir literatür taraması yapılarak, proje alanı ve proje alanının ilişkili olduğu aquatik çevreçeşitliliği ortaya konulmaya çalışılmıştır. 124

147 Tatlısu Algleri, Planktonik Canlılar, Bentik, Epibentik ve Nektonik Omurgasız Canlılar Arazi çalışmasından ve literatür bilgilerden elde edilen sonuçlara göre Proje alanı, Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi, Alakan Deresi ve bağlantılı olduğu sucul sistemlerde yayılış gösteren sucul omurgasız taksonları listesi aşağıda verilmiştir. Tablo 71 Sucul Omurgasız Taksonları Listesi Bilimsel Adı Takım/Familya/Tür Koruma Statüsü IUCN Kategorisi Bern Eki Cyanobacteria 1 Audouinella hermannii (Roth) Duby, Coelastrum verrucosum (Reinsch) Reinsch, Coleoptera Ceropales albicincta albicincta (Rossius, 1790) Ceropales helvetica Tournier, Auplopus rectus rectus (Haupt, 1927) Cryptocheilus octomaculatus octomaculatus (Rossius, 1790) Cryptocheilus rubellus (Eversman, 1846) Priocnemis vulgaris (Dufour, 1841) Aphodius (Alocoderus) lineimargo Reitter, Aphodius (Eudolus) quadriguttatus (Herbst, 1783) Aphodius (Nialus) varians Duftschmid, Euonthophagus amyntas alces Fabricius, Euonthophagus atramentarius Ménétriés, Onthophagus (Furconthophagus) furcatus (Fabricius, 1781) Onthophagus (Palaeonthophagus) cruciatus Ménétriés, Onthophagus (Palaeonthophagus) lucidus (Sturm, 1800) Mylabris cincta Olivier, Mylabris scabiosae (Olivier, 1811) Teratolytta kulzeri Kaszab, Teratolytta vanensis Kaszab, Anthonomus pomorum (Linnaeus, 1758) Polydrosus inustus Schoenherr, Oxythyrea cinctella (Schaum, 1841) Cydia pomonella (Linnaeus, 1758) Synanthedon myopaeformis (Borkhausen, 1789) Hyponomeuta malinellus Zeller, Recurvaria nanella (Denis&Schiffermüller, 1775) Stigmella malella (Stainton, 1854) Parornix devoniella (Stainton, 1850) Phyllonorycter gerasimowi (Hering, 1930) Lyonetia clerkella (Linnaeus, 1758) Cochliotheca crenulella Bruand, Tabanidae 33 Pangonius pyritosus Loew, Tabanus bromius Linnaeus, Tabanus glaucopis Meigen, Tabanus yasujensis Jezek, Tabanus swiridowi Portschinsky,

148 38 Tabanus unifasciatus Loew, Atylotus hendrixi Leclercq, Tabanus alvarengia Schacht, Tabanus anthrax Olsufjev, Tabanus olsufjevi Hauser, Tabanus semiargenteus Olsufjev, Chironomidae 44 Stictochironomus reissi Cranston, Homoptera 45 Aphis chloris Koch, Aphis avicularis (Hille Ris Lambers, 1931) Aphis craccivora Koch, Aphis fabae Scopoli, Aphis fabae solanella Theobald, Brevicoryne brassicae (Linnaeus, 1758) Dysaphis devecta (Walker 1849) Hayhurstia atriplicis (Linnaeus, 1761) Macrosiphum rosae (Linnaeus, 1758) Sitobion avenae (Fabricius, 1775) Chaitophorus leucomelas Koch, Eulachnus tuberculostematus (Theobald, 1915) Tuberolachnus salignus (Gmelin, 1790) Lepidosaphes ulmi (Linnaeus, 1758) Palaeolecanium bituberculatum (Signoret, 1873) Eriosoma lanigerum (Hausmann, 1802) Edwardsiana rosae (Linnaeus, 1758) Cacopsylla mali (Schmidberger, 1836) Aphis pomi (De Geer, 1773) Dysaphis devecta (Walker, 1849) - - Heteroptera 65 Apodiphus amygdali (Germar, 1817) - - Hymenoptera 66 Halictus (Hexataenites) resurgens Nurse, Halictus (Tytthalictus) maculatus Smith, Halictus (Monilapis) quadricinctoides Blüthgen, Bombus (Megabombus) argillaceus (Scopoli, 1763) Bombus (Sibiricobombus) niveatus (Kriechbaumer, 1870) Bombus (Subterraneobombus) fragrans (Pallas, 1771) Bombus (Thoracobombus) sylvarum (Linnaeus, 1761) Bombus (Thoracobombus) zonatus (Smith, 1854) Evylaeus buccalis (Pérez, 1903) Evylaeus interruptus (Panzer, 1798) Halictus sajoi Blüthgen, Lasioglossum discum (Smith, 1853) Seladonia cephalica (Morawitz, 1873) - - Lepidoptera 79 Cydia pomonella (Linnaeus, l758) Tortrix viridana Linnaeus, Neuroptera 126

149 81 Chrysoperla carnea (Stephens, 1836) Myrmecaelurus trigrammus (Pallas, 1771) Myrmecaelurus major McLachlan, Macronemurus bilineatus Brauer, Odonata 85 Lestes dryas Kirby, Sympetrum striolatum (Charpentier, 1840) - - Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Genel olarak teşhisi yapılan planktonik türlerin hepsi kozmopolit olup bölgeye özgü endemik, nadir ve tehlike altında olan bir tür bulunmamaktadır. Tespit edilen türler içerisinde Bern Sözleşmesi (2002) ve CITES (2004) a göre korunma altında olan ve/veya tehlike altında olan herhangi bir türe rastlanılmamıştır. Tabloda görüldüğü gibi, proje alanı içinde 86 tatlısu algi ve omurgasız taksonu tespit edilmiştir. Söz konusu 86 taksonda proje alanının tamamında yayılış gösteren ve su kaynağının tamamından yararlanan hayvan gruplarıdır. Sucul omurgasız canlılar içinde taşların altında, bitkilerin arasında yaşayan türler daha az hareketli, nektonik formlar ise daha hareketlidir. Alakan Deresi üzerine kurulması planlanan Konalga Regülatörü ve HES Projesi, suyu kesmeyeceği için sucul omurgasız canlılar açısından bir tehdit oluşturmayacaktır. Genel olarak arazi çalışmasından ve literatür bilgilerden elde edilen sonuçlara göre sucul omurgasız taksonları içinde nesli tehlike altında olan ve korunması gereken bir tür bulunmamaktadır. Konalga Regülâtörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi, Alakan Deresi'nde Çevre Metodu gereğince bırakılacak su miktarı, belirlenen hedef türler için gerekli olan su hızının ve su derinliğinin (Bkz. Tablo 73 Hedef Türler ve Bu Türlerin Habitat Gereksinimleri) çok üzerinde kalmaktadır. Ayrıca, tabloda listelenen omurgasız canlılar arasında koruma altında veya ekonomik değeri olan bir tür bulunmamaktadır. Balıklar Arazi çalışmasından ve literatür bilgilerden elde edilen sonuçlara göre Proje alanı, Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi, Alakan Deresi'nde ve bağlantılı olduğu sucul sistemlerde yayılış gösteren balık tür listesi ve Koruma Statüleri (IUCN, ve Bern Sözleşmesi (Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarının Korunması Sözleşmesi ne göre) aşağıda verilmiştir. Tablo 72 Balık Tür Listesi Familya Bilimsel adı Biyoekolojik Özellikleri ve Habitat Tipleri IUCN Kırmızı Liste (2010) Koruma Statüsü BERN Sözleşmesi (2002) 1 Mastacembelidae Stacembelusmastacembelus (Banks&Solander, 1794) Tatlı sularda yaşar. Demersaldir. Not evaluated (NE) - 2 Bagridae Mystuspelusius (Solander, 1794) Tatlı sularda yaşar. Demersaldir. Not evaluated (NE) - 3 Sisoridae Glyptothorax kurdistanicus (Berg, 1931) Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Not evaluated (NE) - 127

150 4 Sisoridae 5 Cyprinidae 6 Cyprinidae Glyptothorax armeniacus (Berg, 1918) Cyprinion macrostomum Heckel, 1843 Cyprinion kais Heckel, Cyprinidae Garra rufa (Heckel, 1843) 8 Cyprinidae 9 Cyprinidae 10 Cyprinidae 11 Cyprinidae 12 Cyprinidae 13 Cyprinidae 14 Cyprinidae 15 Cyprinidae 16 Cyprinidae 17 Salmonidae 18 Salmonidae 19 Salmonidae Garasobarbuskosswigi (Ladiges, 1960) Barbus grypus Heckel, 1843 Luciobarbus mystaceus (Pallas, 1814) Capoeta umbla (Heckel, 1843) Capoeta trutta (Heckel, 1843) Chondrostoma regium (Heckel, 1843) Acanthobrama marmid Heckel, 1843 Alburnus mossulensis Heckel, 1843 Squalius lepidus Heckel, 1843 Corhynchusmykiss (Walbaum,1792) Salmotigridis Turan&Kottelat&Bektaş, 2011 Salmotruttatrutta Linnaeus, 1758 Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı ve acı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı ve acı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Denizde, tatlı sularda ve acı sularda yaşarlar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Deniz, tatlı su ve acı sularda yaşar. Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Not evaluated (NE) - Least Concern (LC) - Tabloda görüldüğü gibi, gerek yapılan arazi çalışması gerekse geniş literatür taraması sonucunda, proje alanında bulunan ve bulunması muhtemel olan 1 Mastacembelidae, 1 Bagridae, 2 Sisoridae, 12 Cyprinidae ve 3 Salmonidae olmak üzere 19 balık türü tespit edilmiştir. Her ne kadar şu anda koruma altında olmasa da, bölgede varlığı bilinen ve hedef tür olarak belirlenen Mastacembelus mastacembelus, Salmo trutta trutta, Cyprinion macrostomum, Cyprinion kais, Carasobarbus kosswigi, Capoeta umbla, Chondrostoma regium, Acanthobrama marmid, Alburnus mossulensis, Garra rufa, Mystus pelusius, Glyptothorax kurdistanicus, Glyptothorax armeniacus, Luciobarbus mystaceus, Capoeta trutta, Barbus grypus'un mutlaka habitat gereksinimleri karşılanmalıdır. Proje inşaat sırasında gerekli önlemler alınır, projelendirme aşamasından itibaren regülâtörün yapılacağı bölgeye uygun balık geçidi yapılırsa, HES den çıkacak suyun yüksek akım şiddetini emecek düzenekler yapılır, kuyruk suyundan çıkacak suyun kimyasal özellikleri istenen seviyeye getirecek düzenekler yapılırsa ve en önemlisi yapılan bu destek elemanlarının verimli bir şekilde çalışması ve kontrolü sağlanırsa Konalga Regülatörü ve HES 128

151 projesinin bölgedeki balıklar üzerindeki olumsuz etkileri kabul edilebilir seviyelerde olacaktır. IV Endemik, hassas, nesli tehlike altındaki balık türleri için gerekli optimum su yükseklikleri, miktarı, çözünmüş oksijen miktarı, su hızı gibi parametrelerin incelenerek, projenin bu türler üzerinde etkilerinin değerlendirilmesi, alınacak tedbirlerin belirtilmesi, Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik HES projesi kapsamında, Alakan Deresi'nde ve bağlantılı olduğu sucul sistemlerde literatür bilgilerden ve yapılan arazi çalışmalarından elde edilen verilere göre belirlenen hedef türler ve bu türlerin habitat gereksinimleri (*Cowx, ve Welcomme, 1998; Neuman ve Newcomber, 1977; Geldiay ve Balık, 1988;'e göre modifiye edilmiştir) listesi aşağıda verilmiştir. Tablo 73 Hedef Türler ve Bu Türlerin Habitat Gereksinimleri Takson Adı Mastacembelusmastacembelus (Banks &Solander, 1794) Mystuspelusius (Solander, 1794) Glyptothorax kurdistanicus (Berg, 1931) Glyptothorax armeniacus (Berg, 1918) Cyprinion macrostomum (Heckel, 1843) Cyprinion kais (Heckel, 1843) Garra rufa (Heckel, 1843) Carasobarbuskosswigi (Ladiges, 1960) Barbus grypus (Heckel, 1843) Yaşam Ortamı Tatlı sularda yaşar. Demersaldir. Dicle ve Fırat Nehirlerinde yaşar. Tatlı sularda yaşar. Demersaldir. Maksimum uzunluğu 17.8 cm'dir. İran, Irak ve Türkiye'de yaşar. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Maksimum uzunluğu 12.5 cm'dir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Dicle-Fırat Havzasında yaşarlar. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Dicle-Fırat Havzasına endemiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Maksimum total uzunluğu 14 cm'dir. Akarsu, göl, küçük göletler ve küçük çamurlu akarsular gibi farklı habitatlarda yaşar. Taşların ve vejetasyonların arasına saklanırlar. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Dicle-Fırat Havzasına endemiktir. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Dicle-Fırat Havzasında yaşar. Maksimum total uzunluğu 150 cm'dir. Yaşayabildiği Minimum Su Hızı (m/s) Yaşayabildiği Minimum Su Derinliği (m) >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* Kaynak Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe,

152 Luciobarbus mystaceus (Pallas, 1814) Capoeta umbla (Heckel, 1843) Capoeta trutta (Heckel, 1843) Chondrostoma regium (Heckel, 1843) Acanthobrama marmid (Heckel, 1843) Alburnus mossulensis (Heckel, 1843) Salmo trutta trutta (Linnaeus, 1758) Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Dicle-Fırat Havzasına endemiktir Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Dicle ve Fırat Nehirlerinde yaşar. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Maksimum uzunluğu 48.5 cm'dir. Dicle-Fırat Havzasında yaşar. Tatlı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Subtropikal bölgelerde yaşarlar. Tatlı ve acı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Subtropikal bölgelerde yaşarlar. Total boyu 29 cm'dir. Dicle-Fırat ve kollarında, Aleppo'daki Quwaik, Asi Nehri ve Amik Gölü'nde yaşar. Tatlı ve acı sularda yaşar. Bentopelajiktir. Subtropikal bölgelerde yaşar. İran'ın Kor, Mand ve Kul nehirlerinden Dicle-Fırat havzasına kadar olan bölgede yaşar. Deniz, tatlı su ve acı sularda yaşar. Total uzunluğu 72 cm'dir. Akarsularda, göletlerde ve göllerde bulunurlar. 3-4 yılda erginliğe ulaşırlar. Kaynak: Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* >0.2* Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, Kottelat ve Freyhof, 2007, Cowx ve Welcomme, 1998, Neuman ve Newcombe, 1977 Sığ akarsularda yaşayan sucul organizmalardan birçoğunun (özellikle balıklar) yaşamlarını sürdürebilecekleri su derinliğinin >0,2 m ve akarsu akış hızının da 0,2 m/s civarında olması gerektiği literatürde yer alan çeşitli çalışmalarda belirtilmektedir (Neuman ve Newcombe, 1977; Geldiay ve Balık, 1988; Cowx and Welcomme, 1998). Ekosistem Değerlendirme Raporu kapsamında yapılan hidrolik modellemeler sonucunda; Konalga Regülâtörü nden akarsu yatağına Islak Çevre Yöntemi ile hesaplanan çevresel akış değerlerinin bırakılması önerilmektedir. Islak Çevre Yöntemine göre Eylül-Mart arasındaki 7 aylık dönemde yıllık akımın (3,229 m 3 /s) %10 undan daha düşük değerler elde edilmiştir. Bu nedenle ilgili yönetmelik gereği sözkonusu 7 aylık dönem için yıllık ortalama akımın (3,229 m 3 /s) %10 una karşılık gelen 0,323 m 3 /s'lik çevresel akışın bırakılması önerilmektedir. Islak Çevre Metodu ile belirlenen minimum çevresel/ekosistem su ihtiyacı, proje alanı olan Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi, Alakan Deresi nde belirlenen hedef türler için gerekli olan su hızı ve su derinliği kriterlerini sağlayacak şekilde belirlenmiştir. Belirtilen büyüklükteki bir ıslak çevresel akış miktarının bırakılması, öneriler kısmında belirtilen önlemlerin alınması, izlenmesi ve balık geçitlerinin yapılması şartıyla, sucul habitatın devamlılığı için tehlike oluşturmayacağı öngörülmektedir. Ekosistem Değerlendirme Raporu çalışması sonucunda, belirtilen büyüklükteki bir ıslak çevrenin sucul habitatın devamlılığı açısından yeterli olacağı, proje alanında yapılan arazi 130

153 çalışması ve geniş bir literatür taraması sonucu varlığı ve olası varlığı belirlenen balık türleri için ve özellikle de hedef türler için yukarıda verilen en düşük çevresel akış/can derinliği ve akışın hızının sucul ekosistemin varlığını tehlikeye atmayacağı sonucuna varılmıştır. Ancak balıkların üreme davranışlarından kaynaklanan göç hareketlerinin engellenmemesi ve oluşabilecek olası problemler için aşağıda sıralanan tedbirler alınmalı ve uzman bir hidrobiyolog tarafından izlenmelidir. Hidrobiyolojik Yapıya Etkiler ve Alınması Gereken Tedbirler HES ler, bölgedeki akıntı yapısında değişikliklere neden olacağı için bazı habitat değişimleri de olacaktır. Sucul canlılar açısından biyoekolojik olarak değerlendirdiğimizde; Sucul canlılardan algler ve planktonik canlılar için, mevcut habitatlarının azalması ve yeni habitat oluşması anlamına gelmektedir. Akarsu ortamında, bağlı olarak yaşayan alg türleri yerine, göl ve gölet oluşumu ile serbest yaşayan fitoplanktonik formlar daha baskın halde görülmeye başlayacaklardır. Durgunlaşan bölgelerde ise yine sedimen, taş ve bitkiler üzerinde bağlı yaşayan formlar mevcudiyetlerini sürdüreceklerdir. Artan fitoplanktonik (serbest hareket edebilen algler) organizmalar gölalanı içerisinde zooplanktonik organizmalara besin kaynağı olacaktır. Genel anlamı ile bölgenin tatlısu alg florasını olumsuz yönde etkileyebilecek bir durum söz konusu olmayacaktır. Çünkü tatlısu algleri mevcut durumlarını göl sistemi içerisinde de devam ettirebileceklerdir. Bentik, epibentik ve nektonik omurgasız canlıların bir kısmı akıntılı suyun durgun su kısmına döndüğü, suyun göllenme alanından uzaklaşabilir. Bunun tersi olarak durgunlaşan kesimde ise başka omurgasız türler ön plana çıkacaktır. Bu türler, derin ve dip yapısı yoğun silt ve sedimantasyon içeren ortamlarda yaşamayı tercih ederler. Böylece HES in mansap kısmında akıntılı ortamda yaşayan bentik türlerle birlikte, durgun su sistemine adapte olan türlerin de bulunması biyolojik çeşitlilik açısından olumsuz bir etki yaratmayacaktır. Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesinin İnşaat Aşamasındaki Etkileri ve Alınması Gereken Önlemler - Alanda mevcut türlerin olumsuz etkilenmemesi için HES inşaat ve işletme aşamasında gerekli önlemler alınmalıdır. Bu kapsamda inşaat aşamasında balıkların biyolojik ve ekoloji özellikleri dikkate alınarak su kirletilmemeli ve özellikle alanda tespit edilen balıkların üreme dönemlerinde (alanda mevcut olan balık türlerinin üreme dönemi Nisan- Temmuz) suyun akışı kesilmemelidir. - Regülâtör sonrası bırakılacak olan sularda mevcut olan türler için gerekli olan fiziksel koşullar sağlanmalıdır (Cyprinidae ve Salmonidae familyalarına ait türler için minimum değerler; su derinliği en az 20 cm, akıntı hızı en az 0,20 m/sn; çözünmüş oksijen >5 mg/l; Cows ve Welcomme, 1998). Bırakacak çevresel akış miktarı su derinliği ve akıntı hızını sağlar nitelikte seçilmiştir. - Suyun fiziksel özelliklerinden sıcaklık, sucul ekosistemlerde canlı yaşamını etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Sıcaklık artışına bağlı olarak balıkların metabolizması hızlanır, eşeysel olgunluğa erişme yaşı düşer. Bunun yanı sıra, sıcaklık balık türlerinin dağılımına, beslenmesine, yumurtlamasına ve davranışına da etki eder. Cyprinidae (Sazangiller) 131

154 familyasına ait olan türlerin çoğu su sıcaklığı 8-10ºC nin altına düştüğünde beslenme faaliyetini durdurur, 15 ºC nin üzerindeki su sıcaklığında da üremeye başlar (Nikolskii,1963). Bu nedenle suyun sıcaklığı düzenli olarak ölçülmeli, göllenme ile oluşabilecek sıcaklık artışı, akarsu yatağından suyun geçişi sağlanarak arttırılmalıdır. - Periyodik olarak izlenmesi önerilen su kalitesi parametrelerinden biri olan ph, suyun asidik ve bazik özelliğinin bir göstergesidir ve balık yaşamı ile verimi açısından çok önemlidir. Tatlısu balıkları genellikle arasındaki ph yı tercih eder. Bu yüzden suyun ph sı düzenli olarak ölçülmeli, gerektiğinde müdahale için uzman bir hidrobiyolog tarafından takip edilmelidir. - Sucul canlılar için en önemli faktörlerden biri olan ve gerek inşaat aşamasında, gerekse işletme aşamasında periyodik olarak izlenmesi önerilen çözünmüş oksijen (çözünmüş oksijen) miktarı yaşamları aerobik metabolizmaya bağlı olan canlılar için büyük önem taşımaktadır ve sucul canlıların yaşamları ve gelişmeleri bakımından oldukça önemlidir. Çözünmüş oksijen miktarı sıcaklığın ve organik madde miktarının artmasıyla azalır, hava basıncının artmasıyla da artar (Yaramaz, 1992). Bununla birlikte, tuzluluk ve akıntı hızı gibi faktörler de çözünmüş oksijen miktarını etkiler (Wetzel, 1983). Bremond et Vuichard (1973), proje alanındaki balıkların yaşamlarını devam ettirebilmesi için çözünmüş oksijen miktarının en az 5 mg/l olması gerektiğini belirtmiştir. Diğer parametrelerle (sıcaklık, ph) birlikte, çözünmüş oksijen miktarı da sürekli olarak ölçülmeli, gerektiğinde müdahale için uzman bir hidrobiyolog tarafından takip edilmelidir. - Suda bulunan iyonların elektrik akımını iletme gücü olan elektriksel iletkenlik (EC) değeri, suda çözünmüş olarak bulunan tüm tuzların yoğunluğuna bağlı olarak değişir. Özellikle HES inşaat aşamasında sudaki düzeyinin periyodik olarak takip edilmesi gereken parametrelerden biri olan elektriksel iletkenlik oranındaki artış, sudaki tuzluluk oranının artmasına bağlıdır (Wetzel, 1980). Bununla birlikte, Bremond et Vuichard (1973), elektriksel iletkenliğin çözünmüş madde miktarının bir göstergesi olduğunu ve balıklar için uygun iç sularda μs/cm arasında değiştiğini, 3000 μs/cm ye ulaşması durumunda sudaki ekolojik dengenin bozulmasına neden olduğunu belirtmiştir. Bu yüzden suyun EC değerleri de sürekli izlenmelidir. - Proje kapsamındaki tüm inşaatlar sırasında sucul ekosistemi olumsuz etkileyecek faktörler ortaya çıkacaktır. Projenin inşaatı sırasında yapılacak olan kazı, dolgu, düzeltme, malzeme alımı-boşaltımı, yol açma ve iyileştirme gibi işlemler nedeniyle mevcut arazinin topoğrafik yapısında değişiklikler olabilecek ve hafriyat çıkacaktır. çıkan hafriyat gerektiği gibi bölgeden uzaklaştırılmaz ise ekolojik sorunlara sebep olabilir. İnşaat sırasında hafriyatın suya bırakılması suda ki askıda katı miktarını çoğaltacak buda güneş ışının geçirimini azaltacaktır. Bu durumda suda primer prodüktivite ve oksijen seviyesi düşecektir. Projeyi teklif eden firma, Projenin inşaatı ve malzeme ocaklarında yapılacak çalışmalar sırasında çevre kirliliğine sebep olabilecek toz oluşumu, hafriyat fazlası malzemenin depolanması, katı atıkların ve atık suların toplanması için gereken tedbirlerin alınması Yatırımcı Firmanın sorumluluğunda olacaktır. Yatırımcı Firma çevre kirliliğini önlemek için ihtiyaç duyulan yatırımları yapacak ve Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği, Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği de verilen sınır değerlere ve kurallara uymakla yükümlü 132

155 olacaktır ibaresini kullanmaktadır. Bu öncelikle sucul çevre için yapıcı bir yaklaşımdır. Su kalitesinin inşaat yapımı esnasında, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde verilen sınır değerlere göre sürekli olarak izlenmesi gerekmektedir. Bu tedbirlerin alınması durumunda inşaattan çıkacak hafriyat sucul çevre için bir sorun oluşturmayacaktır. Depolama alanları seçilirken taşkın ve sel gibi durumlarda kontrolsüz olarak dereye geçişini önleyecek bölgeler seçilmelidir. - İnşaat temellerinin kazılması ve hafriyatın kamyonlarca taşınması sırasında ciddi bir vibrasyon oluşacaktır. Bu olumsuz etkinin önlenmesi mümkün değildir. Ancak HES projesi için zorunluluk olan bu durumun asgari zarar seviyesine indirilmesi için özellikle balıkların üreme dönemlerinde (bahar ayları) inşaat çalışmasının en aza indirilmesi ve bölgeden çıkacak hafriyatın taşınması için zemini sağlam ve mümkün olduğunca su yatağından çabuk uzaklaşan bir güzergâhın belirlenmesi uygun olacaktır. - Özellikle regülatör inşaatı sırasında oluşacak hafriyattan suyu göllendirmesi sonucu yataktaki su miktarı azalabilir yada yönü değişebilir. Bu durumun önlenmesi için, Regülatör inşaatı sırasında su yatağı sürekli kontrol edilerek suyun geçiş yönünü ve hızını değiştirecek hafriyat derhal bölgeden uzaklaştırılmalıdır. - Yapılacak Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi ile Alakan Deresi nin suyunun akımında, fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişiklikler olacaktır. Ancak olası problemler planlama aşamasında öngörülerek önlenebilir. Ayrıca tüm HES projelerinde olduğu gibi alınan önlemlerim uzman kişilerce izlenmesi, denetlenmesi ve olası sorunların çözüm uygulamalarının işletim sırasında yapılması gerekir. Bu amaçla planlama aşamasında yapılan tüm önlemlerin sonuçları periyodik olarak raporlanmalıdır. Regülatörden iletim kanalına yan kapaklardan su çekilecek ve taşınımı sırasında sıcaklık artışına bağlı olarak sudaki oksijen seviyesi düşecektir. Su, bu şekilde akarsuyun ana kanalına verilirse oksijen seviyesi düşük olan bu su balıklar için zehir etkisi yaratacak ve akarsuyun aşağısındaki balıkların yukarı çıkmasına kimyasal bir bariyer oluşturacaktır. HES den çıkan kuyruk suyu yüksekten düşürülerek ve derinliği azaltılmış tabanı şekilsel elemanlarca organize edilmiş geniş alanlardan geçirilerek oksijenlendirilmelidir. Ancak bu işlem sürekli kontrol altında tutulmalı suyun gereğinden fazla azotça zenginleşmesi önlenmelidir. Genel olarak akarsu, nehir ve/veya derelerde yaşayan balıklar gerek üremek, gerek beslenmek, gerekse kışlamak amacıyla belirli dönemlerde mansaptan menbaaya doğru göçler gerçekleştirmektedir. Alanda mevcut olan balık türlerinin üremesinin engellenmemesi için söz konusu baraj/regülatör ve HES lere Balık Geçitleri yapılması öngörülmektedir. Bir hidroelektrik santrale balık geçidi inşa edilmesi durumunda, su girişinin (membaya çıkış) geçitten dışarı çıkan balıkların akıntı ile türbine doğru sürüklenmesini engelleyecek şekilde, bentten veya türbinden uzakta konumlanması gerekir. Genel olarak balık geçidi ile türbin su alma yapısı veya ızgara arasındaki asgari uzaklığın 5m olması gerekir. Buna göre söz konusu proje alanında dönemsel kuraklık periyotlarında ve tedbiren özellikle de sahada gözlenen balık türlerinin zarar görmemesi için Regülatöre su alınan bölge ile kuyruk suyunun bırakıldığı dere kesitine tersip bentlerinin inşa edilmesi hidrobiyolojik olarak önerilmektedir. Denil geçidinin derli toplu yapısı, kuru şartlarda prefabrike olarak imal edilebilmesi ve bir defada tamamen monte edilebilmesi; özellikle balık geçidi olmayan mevcut bentlerin uyarlanmasına ve çok fazla alanın bulunmadığı yerlerde bu yapı turunun kullanımına izin 133

156 verir. Bu sebeple projede Denil tipte balık geçidinin kullanılması önerilmektedir. Balıkgeçidi hakkında detay bilgi Bölüm V.2.5 de verilmiştir. Yukarıda bahsedilen hususlar doğrultusunda, proje alanındaki mevcut sucul faunanın (hem omurgasız canlılar hem de balıklar açısından) korunması açısından yukarıda verilen bilgiler ışığında gerekli önlemler ve tedbirler alındığında, söz konusu Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi'nin etkisi en aza indirilecek ve sucul ekosistemde mevcut olan türlerin devamlılığı sağlanabilecektir sayılı Su Ürünleri Kanunu nun 9.maddesine göre suyun santralden dereye bırakılması esnasında, üreme ve istihsal yerlerini bozmayacak şekilde dereye bırakılacaktır. Balık geçitleri yapıldıktan sonra, balıkların geçip geçmediği kontrol edilecek, izleme sonuçları ilgili kurumlara bildirilecek, aksi durumlarda ise gerekli düzenlemeler yapılarak yine ilgili kurumlara bilgi verilecektir. Belirlenen çevresel akış miktarları kesintisiz olarak bırakılacaktır. Proje kapsamındaki çalışmalardan kaynaklanabilecek atık sular usulüne uygun olarak bertaraf edilecek, dere yataklarını daraltacak şekilde malzeme dökülmeyecek, akarsu ve kollarında sürekli bulanıklığa yol açacak müdahalelerden kaçınılacak, faaliyet kapsamında oluşacak atık yağların dökülmemesi, sızmaması, taşmaması veya yağmurdan etkilenerek akarsulara ulaşmaması sağlanacaktır. Su, santralden dereye bırakılırken rusubat, sediment gibi birikinti malzemelerin akarsu yataklarındaki sucul fauna ve balıklara, bunların üreme ve istihsal yerlerine zarar vermemesi sağlanacak, suyun akış hızı ve yönünün değiştirilmemesine dikkat edilecektir. Balık geçidinin girişi, çıkışı ve çevresi avlak sahası olarak kullanılmayacak ve hiçbir şekilde kullandırılmayacaktır. Balık geçidi ve merdivenleri çalışır duruma geldiklerinde, içlerinin tam su dolu ve bölmelerin üzerinde su taşıracak halde işlevsel olması, gerektiğinde nehre kilitli olan ve kısmi göç yapan türlerin balık geçidi yaklaşımını bulmalarına yardımcı ilave donanım montajının dâhil edilecektir. IV Madenler ve Fosil Yakıt Kaynakları (rezerv miktarları, mevcut ve planlanan işletilme durumları, yıllık üretimleri ve bunun ülke veya yerel kullanımlar için önemi ve ekonomik değerleri), Ülkemizin en doğu uçunda yer alan Van İli, yeraltı zenginlikleri bakımından sınırlı imkâna sahiptir. 134

157 Şekil 42 Van İli Maden Haritası Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, İl Maden Haritaları Sanayi Madenleri 19 Van İli ve yakın civarında görülen endüstriyel hammaddeler aşağıda sıralanmıştır: 19 Van İl Çevre Durum Raporu,

158 a) Perlit: Van - Erciş - Kocapınar sahasında 1,4 milyar ton görünür perlit rezervi tespit edilmiştir. Bu mevcut potansiyeli üç grupta toplayabiliriz: - Pamarlı Köyü Gürgür Dere Perlit Yatağı: Pınarlı Köyü'nün KD' da bulunan bu yatak daha az riyolit bandı ile opsidiyen ihtiva etmesi ve yatağın geniş yayılım göstermesi bakımından en önemli yataktır. Yatakta görülen kayaçlar alttan itibaren pomzalı tüfler, perlit, riyolit şeklinde sıralanmakta olup en üstte ise genç bazaltlar görülür. Yatak, rezerv yönünden en büyük yataktır. 3 km lik alana yayılan, ortalama kalınlığı 200 m olan bu yatağın görünür perlit rezervi 350 milyon ton olarak tespit edilmiştir. - Erbeyli Köyü Çatal Dere Perlit Yatağı: Erbeyli koyunun güneyinde Çataldere de yayılım gösteren bu yatağın yol durumu stabilizedir. Diğer perlit yataklarına nazaran daha fazla riyolit bandı ihtiva eder. Bu yatağın litolojisini inceleyecek olursa en altta pomzalı tüfler görülür. Bu birim, genç bazaltlarla örtülüdür. Bu kesimdeki perlit oluşumunu Gürgürbaba tepe volkan konisinden gelen asit lavlar sağlamıştır. Bu yatağın ortalama kalınlığı 50 m, yayılım alanı 2,5 km 2 olup görünür perlit rezervi ton civarındadır. - Diğer Sahalar: Yukarıda sayılan yataklardan başka değişik yerlerde bulunan perlit yataklarının toplam rezervi 850 milyon ton civarındadır. Bu perlit yataklarındaki perlitlerin teşekkülünü sağlayan lavların gelişi ve Gürgürbaba T. kraterine bağlıdır. b) Pomza: Van (Mollakasım-Atmaca köyü) ve Erciş de pomza zuhurları ön araştırmalarında, teknolojik deneme ve yapılan kimyasal analizlerin neticesinde izolasyonlu hafif yapı malzeme ve elemanların yapımında kullanılabilecek kalite ve rezerv açısından çok zengin pomza yataktan tespit edilmiştir. Sahaların genel jeolojisini özetleyecek olursak; En altta Paleozoyik yaşlı metamorfik Ģistler, Üst kretase yaşlı ofiolitler görülür. Daha üstte ise, Paleosen yaşlı kırmızımsı renkli kireçtaşı, Eosen yaşlı kalsit damarlı resifal kireçtaşı, Miyosen yaşlı marn ve kireçtaşları görülmektedir. Sahada en genç oluşuklar ise alüvyonlardır. Ayrıca andezit, riyolit ve tüfler geniş olarak yüzeylenirler. - Mollakasım Köyü - Alaköy Pomza Yatakları: Çayır dere nin bir kolu olan Herkildere vadisinde gölsel formasyonların üst kısmında yer alan pomza yatakları 0,3 1,2 m kalınlıktaki tabakalardan oluşur. Pomza yataklanmasının Van Gölünde taşıma yolu ile eski seviyelerdeki oygu ve körfez kesiminde birikerek meydana geldiği düşünülmektedir, Mollakasım ve Alaköy pomza yatakları Paleokörfez durumdaki bölgede oluşmuştur. Bu bölgenin km KB da pomza çıkışları meydana gelen Süphan ve Meydandağ volkaniklerinin etekleri olan arin göl havzasında geniş pomza zuhurları görülür. Pomza numunelerinin İmar ve İskân Bakanlığı, Yapı Malzemesi Genel Müdürlüğü Laboratuarlar Daire Başkanlığı, Taş Toprak Laboratuarında ve MTA Genel Müdürlüğü 136

159 Teknoloji Laboratuarlarında beton karışım denemeleri yapılarak; 49x24x10 cm boyutlu briketlerde basınç dayanımları 7 ve 28 günden sonra tespit edilmiştir. Numune No Basınç Dayanımı (7 gün ) Basınç Dayanımı (28 gün ) p-1 11,7-12,8 14,9 p-2 19 p-3 1,7 15,8 Yöredeki pomza yataklarının tahmin edilen jeolojik rezervi milyon m 3 arasındadır. - Erciş - Kocapınar Pomza Yatakları: Bu pomza yataklarının oluşumu Meydan dağı volkanizmasının faaliyeti ile ilgilidir. Çok geniş alanda yayıldığı görülür. Pomzayı oluşturan asit volkanizmadan sonra riyolit-perlit meydana gelmiştir. En son olarak bazaltlar bölgeyi kaplar. Yapılan basınç denemeleri sonucunda; Numune No Basınç Dayanımı (7 gün ) Basınç Dayanımı (28 gün ) p-1 11,4-25,8 p p-3 29,1-27,4 Yapılan etütler sonucu, yörede yaklaşık 60 milyon m 3 civarında jeolojik pomza rezervi hesaplanmıştır. Bu yörelerden alınan pomzalar genellikle Van İli ve çevresinde briket yapımında kullanılmaktadır. c) Tuğla- Kiremit: Van ili Gevaş, Muradiye, Çaldıran ilçeleri civarında görülmektedir. Bu yörelerde tuğla, kiremit yapımına elverişli olabilecek toprakların alüvyoner alanlarda bulunabileceği, bölgenin jeolojik yapısından anlaşılmaktadır. Bu alüvyon alanları, Van Gölü havzasındaki akarsu vadilerinde, Çaldıran ve Muradiye ovalarında yer almaktadır. Çalışmalar neticesinde aşağıdaki alanlar tespit edilmiştir: 1) Van İl merkezi çevresi: Burası, Van Havaalanı-Edremit arası ve Van İl merkezi ile Tımar köyünün güneyinden geçerek Van Gölü'ne dökülen Karasu çayı vadisi ile Şahgeldi köyleri civarıdır. 2) Gevaş Kesimi: Bu kesimde dar bir alanda tuğla, kiremit yapımına uygun sahalar mevcuttur. 3) Muradiye Kesimi: Bendimahi çayının her iki tarafında olumlu alanlar vardır. 4) Çaldıran Kesimi: Bendimahi çayının her iki tarafında uygun atanlar görülür. 5) Rezerv: Van Havaalanı civarında: 2,5 m kalınlık 5 milyon ton killi toprak Kurubaş Köyü civarında: 2,5 m kalınlık 5 milyon ton killi toprak Muradiye Ovası: 3 m kalınlık 15 milyon ton killi toprak Çaldıran Ovası: 3 m kalınlık 10 milyon ton killi toprak d) Kükürt: Van İli güneyinde Başkale ilçesi civarında görülmektedir. 137

160 - VAN - Başkale - Mordere Kükürt Zuhuru: Başkale ilçesinin 7-8 km güneybatısında German ve Sorhaç köyleri arasında Bordere vadisinde kükürt zuhurları görülmektedir. Sahanın genel jeolojisini inceleyecek olursak, en alttan itibaren Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler, kuvars ve arkozların yüzeylendiği görülür. Üste doğru Neojen yaşlı kum, kil ve konglomeraların geldiği tespit edilmiştir. Sahada, Bordere içinde ve Germen köyü güneyinde mostra veren şistler bol kıvrımlı ve eklemlidir. Tabanı görülmemektedir. Devoniyen yaşlı kuvarsit ve arkozlar ise çok yaygındır. Sahada mağmatik kayaçlardan gabro, diyabaz ve piritli andezit gözlenmektedir. Bordere kükürt sahasında, kükürt süblimasyonu karaboya zonu boyunca gözlenmektedir. - VAN - Başkale-Poyraz alan Kükürt Zuhuru: Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler, Üst Kretase yaşlı ofiolitler ve kırmızı, pembe renkli kireçtaģş ve kum taşları, Neojen yaşlı kireçtaşı, konglomera görülür. Sahada, kükürt süblimasyonu çoğunlukla Zap vadisinde olup, yüzeyde kabuk şeklinde çok ince bir kükürt süblimasyonu (2-5 cm) ve bol gaz çıkışı mevcuttur, Yapılan ön etüt çalışmaları neticesinde ton rezerv tahmin edilmektedir. - VAN - Başkale-Kırbalı Kükürt Zuhuru: Saha, Başkale ilçesinin 17 km uzağındadır. Sahadaki litolojik birimler alttan üste doğru, Devoniyen yaşlı kuvarsit + artoz, üst Kretase yaşlı serpantinitlerdir. Kükürt sahasında Karaboya zonu Değirmen derenin kuzey yamacında devamlı olarak gözlenmekte ve Kırbalı köyü batısında kesilmektedir. e) Diyatomit: Saha, Muradiye ilçesinin Gönderme köyü civarındadır. Diyatomeler, daha çok volkanizmanın aktif olduğu yerlere yakın, silis içeriği yüksek, tatlı, tuzlu göl ve deniz sularında yaşayan tek hücreli çiçeksiz bitkilerdir. Bu bitkiler içinde yaşadıkları bol silisli sulardan silis alarak kendilerine silisten bir kabuk yaparlar. Ölen diyatomelerin bu kabuklarının tortullanıp zamanla sıkılaşarak oluşturdukları bu birikintilere diyatomit denilir m arasında değişen kum-kil-çakıl örtüşü altında, 5-10 m kalınlıkta diyatomitler, %72-75 arasında SİO2 içerir. Dolgu ve inşaat sanayinde kullanılır. Sahada, en alttan Neojen volkanitleri (andezit, bazalt), üste Diyatomitli zon ve en üstte de genç örtü görülür. Devetaş köyünün kuzeydoğusunda mostra veren Diyatomeler, 1,5 km lik alanda görülürler. Rezervi yaklaşık ton dur. f) Manyezit: Özalp ilçesinin doğusunda, Aşağı Yorganlı köyü civarında küçük çaplı manyezit oluşumlarına rastlanılmaktadır. Üst Kretase yaşlı peridotitler içinde diyabaz ve gabrolar gözlenmektedir. Gabrolar iri kristalli olup piroksen ve plajioklas kristallerinden oluşmuşlardır. Uralitleşme, kloritleşme, serisitleşme gösterirler. Manyezitler ekonomik değildir. 138

161 g) Tuz: Van ın Tımar bucağı civarında çıkartılmaktadır. Tuzlu Jipsli formasyonun yıkanması sonucu oluşan tuzlu su kaynağının göletlerde buharlaştırılması ile elde edilmektedir. Van ve çevre köylerin ihtiyaçları için satış yapılmaktadır. Tablo 74 Van İli Sanayi Madenleri Madenler Bulunduğu Yer Rezerv Durumu Tenör Pomza Perlit Tuğla Kiremit Kükürt Jips Tuz Mermer- Travertenler Van-Mollakasım köyü Van-Erciş Ekiciler köyü Van-Erciş Karapınar köyü Pınarlı-Gürgürbaba tepe yat. Erbeyli köyü-çataldere yat. Doğana yat. Erbeyli köyü- Başmağara yat. Merkez Bardakçı köyü, Gevaş, Muradiye ve Çaldıran yatakları Başkale (Bordere, Poyrazalan, Kırbalı, Belliyurt) zuhurları Tımar(Canik) civarı, Çatak Evaporit oluşumlardan gelen tuzlu suların buharlaştırılması sonucu üretilmektedir.( Canik tuzlası) Edremit, Güzelsu, Başkale, Gürpınar m3 (muhtemel) m3 (muhtemel) m3 (muhtemel) m3 (muhtemel) m3 (muhtemel) m3 (muhtemel) ton (görünür) ton (potansiyel) ton (potansiyel) ton (potansiyel) Düşük kalite İyi kalite İyi Kalite %16.05 S Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, Van Bölge Müdürlüğü, Metalik Madenler 20 a) Krom: Bölge krom açısından zengin değildir. Özalp çevresinde Üst Kretase yaşlı peridotit sahalarında yapılan propeksiyon çalışmalarında krom mostraları tespit edilmiştir. Bölgede bulunan peridotitler, çok fazla altere olmuşlardır. Bu alterasyon genelde serpantinleşme şeklindedir. Bu yüzden daha çok serpantinli kayaçlar görülmektedir. Peridotitlerde, mağmatik bantlanma ve çizgisellik az miktardadır. Krom zuhurlarındaki dokusal özellikleri ile peridotitlerdeki dokusal özeller fazlaca uygunluk göstermemektedir. Önemli görülen krom kafalarından alman numunelerin kimyasal analizlerinde kromit tenorunun ortalama %48 olduğu görülmüştür. Sahada 700 ton görünür rezerv mevcuttur. Saha özel kişilerce işletilmektedir. b) Demir: Van - Çaldıran Karadulda Demir Zuhuru: Saha, Çaldıran ilçesinin 30 km doğusundadır. Litolojik olarak en eski birim Paleozoyik yaşlı metamorfık şistlerdir. Daha üstte ise, üst kretase yaşlı ofiolitik seviye ve genç bazaltlar görülür. 20 Van İl Çevre Durum Raporu,

162 Demir, silisyum, alüminyumlu cevher birimi dunit, harzburgit, serpantinitlerin içerisinde bir üyedir. Yöredeki demir cevheri az derin, yeraltı sularının ve yüzeye yakın suların etkisi ile sedimanter olmayan epikontinental yataklar şeklindedir. Sahada, ton (%19,88 Fe, %56,35 SiO2, %5,24 A12O3) lık ve ton (%44,50 Fe, %21,35 SĠ02, %13,45 A12O3) lük mümkün rezerv mevcuttur. - Van - Çatak-Narlı -Gevaş - Bahçesaray Demir Zuhuru: Yöredeki cevherleşmeler, Bitlis metamorfitleri (Paleozoyik yaģlı) içinde sedimanter, metamorfık, kontakt metazomatik ve hidrotermal olarak oluģur. Cevher mineralleri genellikle spekülarit ve hematitdir. 1) Van - Bahçesaray-Geçkinli-Gürdülcül: Cevherleşmelerin dalımı E dur. Bu yörede ton spekülarit cevheri mevcuttur. Fe tenoru: %24 dür. 2) Van - Bahçesaray-Berizertepe: Sahada, 4735 ton spekülarit cevheri mevcuttur. 3) Van - Çatak-Narlı: Çatak ilçesinin Kaçıt köyünün 2,5 km kuzebatısında şist kireçtaşı kontağına yerleşmiş olup, aplit daykınm etkisiyle kontakt metazomatik olarak oluşmuştur. Ekonomik değildir. 4) Van - Çatak -Narlı: Çatak-Narlı yolunun batısında kireçtaşı-şist dokanağından hiprotermal olarak oluşmuştur. Cevherleşme, manyetit, hematit şeklinde olup yaklaşık 350 ton cevher hesaplanmıştır. Fe tenoru %24'dür. c) Bakır - Kurşun - Çinko: 1) VAN - Erciş-Zilan Deresi Zuhuru: Van İli ne bağlı Erciş ilçesinden 20 km kuzeyde Zilan vadisinde gözlenir. Türk- F.Alman Ortak Projesi Çerçevesinde yürütülen çalışmalar neticesinde, sahada en eski birimlerin Üst Kretase yaşlı bazik, andezit, dasit gibi volkanik kayaçlar olduğu görülür. Köy civarında kaolinleşme ve serisitleşmeyle belirgin bir hidrotermal altresasyon görülmektedir. Yapılan çalışmalarda, cm kalınlığında bir filon içinde kalkopirit, pirit, malakit ve azurit görülmüştür. 2) VAN - Çatak-Kaçıt Zuhuru: Çatak ilçesinin kuzeybatısında Kaçıt köyü civarında görülür. Zuhur, klorit-serisitkaikşistler ile yanal geçişli Permiyen kireçtaşı içinde bir fay zonudur. Cevherleşme hidrotermal olup cevher mineralleri olarak, pirnotin, kalkopirit izlenmektedir. Gang mineralleri olarak daha çok diopsid, yer yer ranata rastlanılmaktadır. En üst kesimlerde pirotinden dönüşmüş limonit gözlenmektedir. Saha ekonomik değildir. Tablo 75 Van İli Metalik Madenleri Madenler Bulunduğu Yer Rezerv Durumu Tenör Krom Bakır-Kurşun Çinko Demir Yamanyurt, Mehmetalan, Sugeçerköy, Yukarı Balçıklı köyü, Yumruklu köy yatakları Erciş(Zilan- Taşkapı köyü) Çatak (Kaçıt köyü) Bakır zuhurları Berizer Tepe sahası Geçkinli sahası Karadulda sahası - %38-48 Cr2O ton (görünür- muhtemel) ton spekülarit ton (gör.-muh.) ton ton (gör.-muh) %45-60 Fe %24 Fe 2 O 3 %19,8 Fe %44,5 Fe 140

163 Manganez Altın Çaldıran Sarıçimen Zuhuru Özalp-Karşıyaka Zuhuru Zilan deresi, Erek dağı - %74 Mn Ortalama değerlerin az üzerinde ppm değerleri izlenmiştir Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, Van Bölge Müdürlüğü, Enerji Madenleri a) Kömür: Van-Erciş-Zilan Kömür Sahası: Saha, Erciş İlçesinin kuzeyinde bulunmaktadır. İlçeye uzaklığı 30 km dir. Sahada, temel kayaçlar metamorfık şistlerdir. Temel kayaçlar üzerine uyumsuz olarak denizel Neojen çökelleri gelir. Bu çökeller marn, killi tüf, killi kireçtaşı, kumtaşı, ince taneli konglomera ardalanmasından oluşur. Bunun üzerine volkanikbreş seviyesi oturur. Daha üstte ise kömürlü zon yer alır. Tek damar halinde yataklanan kömürün tavanında ise dasitik tüf, bazaltik tüf, andezit ve bazaltlar görülür. Kömür, Yöreli köyü kuzeyi ile Tendürek yaylasının güneyi arasında oluşmuştur. Mevcut kömür mostraları aşağıda sıralanmıştır. a) Tendürek Yaylası Mostrası: Elverişlidir, kömürün damar kalınlığı 3,85 m dir. b) Yakınal Yaylası Mostrası: Sahadaki kömür, 1,30 m kalınlığında bir damar halindedir. c) Tozik Mostrası: Damar kalınlığı 0,70 m olup, kömür kalitesi iyidir. d) Yöreli Köyü Mostrası: Köyün 100 m kadar kuzeyinde, yol kenarındadır. Kömür sahasında sondajlı aramalar 1966 yılında başlamış ve toplam 35 adet sondaj yapılmıştır. Sahada yapılan toplam sondaj metrajı 3620,70 m dir. Bu miktarın 731,80 m si açık işletme sahasındaki 13 adet kömür kesen sondajda gerçekleştirilmiştir. Rezerv: Yapılan çalışmalar sonucu açık işletme sahasında ton görünür rezerv, ton üretilebilir rezerv bulunmaktadır. Saha, özel kuruluşlar tarafından çalıştırılmaktadır. Van-Gürpınar-Şahmanis Kömür Sahası: Saha Gürpınar ilçesinin 50 km güneyinde bulunmaktadır. Sahanın temel kayaçlarını Mesozoyik yaşlı kalker, kumtaşı ve konglomeralar teşkil eder. Bu kayaçların içerisinde yer yer ofiolitik kayaç parçalarına rastlanılmaktadır. Sahada görülen kömürlü serinin tabanında kumtaşı, killi kumtaşları yer alır. Linyitli seviyenin üzerinde ise, 5-15 m kalınlığında killi şistler görülür. Sahada yapılan sondajlı çalışmalarda kalınlığı 1,10 ve 3,60 m arasında değişen linyitli damarlara rastlanılmıştır. Yapılan 19 adet sondajdan birçoğu olumlu olarak sonuçlanmıştır. Ortalama derinlik "b" damarında 16,00 m, "d" damarında ise 39,00 m olarak tespit edilmiştir. Orijinal Kömürde Kimyasal Özellikler; 141

164 Su %14,00 Kül %13,50 AID Kcal/k 4520 Yoğunluk 1,2t/m 3 Rezerv: Yapılan çalışmalar neticesinde ton görünür rezerv tespit edilmiştir. Saha, özel şirket tarafından işletilmektedir. Van-Hoşap-Başkale Yöresi Kömür Sahası: Saha, Van ın yaklaşık 40 km güneydoğuda Hoşap civarında, diğeri de Van ın takriben 75 km güneydoğuda Başkale yöresinde olmak üzere 2 ayrı Neojen havzasında görülmektedir. Sahada, en yaşlı birimler Üst Kretase volkanitleridir. Daha üstte ise, paleosen yaşlı kireçtaşı, eosen yaşlı sedimentler, genç bazalt, tüfler görülür. Hoşap-Sikeftikan civarındaki linyit, ince, yerel birikme halinde humuslu seviyeler halinde görülür. Sahadaki kömür ekonomik değildir. b) Jeotermal kaynaklar: Van Gölü çevresi kaplıca kaynaklarının oluşumuna etken faktörler açısından Van- Tatvan fay hattının kuzey ve güney bölümleri iki ayrı özellik göstermektedir. Bu hattın kuzeyinde kalan alanlarda yakın zaman volkanik faaliyetlerin yoğun olmasına bağlı olarak çok sayıda sıcak su kaynağı bulunmaktadır. Buna karşılık hattın güneyi genel olarak yaşlı jeolojik oluşumlara sahip olup, sıcak su kaynağı bakımından fazla zengin değildir. İlin büyük bir kesiminde maden suları ile kaplıcalar bulunmaktadır. Van İli belli başlı Jeotermal Enerji kaynaklarının bulunduğu alanlar; başta Zilan Vadisi (Erciş) olmak üzere, Saray, Çaldıran, Muradiye ve Başkale ilçelerindeki alanlardır. Genel olarak sıcaklıkları ºC arasında değişmektedir. Tablo 76 Van İli Enerji Madenleri Madenler Bulunduğu Yer Rezerv Durumu Tenör Kömür Erciş- Zilan Şahmanis ton görünür (Günümüze kadar bir kısmı işletilmiştir) ton muhtemel (Günümüze kadar bir kısmı işletilmiştir) 2098 Kcal/kg Kcal/kg Hoşap ton görünür Ekonomik Madenler Bulunduğu Yer Sondaj Derinliği Sıcaklık ( o C) Debi (lt/s) Jeotermal Zilan- Taşkapı Zilan- Taşkapı Zilan- Taşkapı Zilan - Hasanabdal Saray-Çaybağı(Runehar) Muradiye-Buğulu Muradiye-Ayrancılar Başkale-Çamlık Kaynak: Van Valiliği, Van Rehberi, Ekonomik Yapı, Madencilik, erişim tarihi:

165 Van IV Hayvancılık (türleri, beslenme alanları, yıllık üretim miktarları, bu ürünlerin ülke ekonomisindeki yeri ve değeri), Van İli nde hayvancılık önemli bir geçim kaynağıdır. İl arazileri toplamının %66,25 ini oluşturan meralar hayvancılığın gelişmesini sağlayacak niteliktedir. Arazi, özellikle koyun yetiştiriciliğine oldukça elverişlidir. Ancak, terör olayları, meralardan yararlanmayı engelleyerek, geleneksel yöntemlere göre yapılan hayvancılığa darbe vurmuş, gerilemesine yol açan nedenlerden biri olmuştur. Hayvancılığın tehlikeli gerileyişini önlemek ve hayvancılığı geliştirmek üzere son yıllarda Van Valiliği tarafından hayvancılık projeleri geliştirilmiş ve uygulamaya konulmuştur. Hayvancılık sektörü, Van ilinin en önemli iktisadi sektörü olma potansiyeline sahiptir. İlin nüfusunun %48 i kırsal alanda yaşamaktadır. İlde adet Büyük baş ve Küçükbaş işletmesi olmak üzere toplam hayvancılık işletmesi bulunmaktadır. Türkiye küçükbaş hayvan varlığının %7 si, büyük baş hayvan varlığının da % 2 i Van iline bulunmaktadır. Küçükbaş hayvan sayısı bakımından Van, Türkiye de birinci sıradadır. Bilinçli ve iktisadi bir üretim yaklaşımı ile ele alınması halinde hayvancılık sektörü, il ekonomisinin lokomotifi olabilecek düzeydedir. Van İli geniş mera varlığı ile koyunculuk için önemli bir potansiyel taşımaktadır Senesi Van İli ve Çatak İlçesi Hayvan Sayısı ve Hayvansal Üretim değerleri aşağıdaki tabloda sunulmaktadır. Tablo Senesi Van İli ve Çatak İlçesi Hayvan Sayısı ve Hayvansal Üretim Hayvan Adı Yetişkin Genç- Yavru Toplam Sağılan hayvan sayısı (baş) Süt (Ton) Sığır (Kültür) Manda Sığır (Melez) Sığır (Yerli) Toplam Çatak Sığır (Yerli) Van Çatak Van Hayvan Adı Yetişkin Genç- Yavru Toplam Sağılan hayvan sayısı (baş) Süt (Ton) Kırkılan hayvan sayısı (baş) Yün kıl tiftik (ton) Koyun (Yerli) ,51 Keçi (Kıl) ,6 Toplam Koyun (Yerli) , ,3 Keçi (Kıl) , ,9 Hayvan Adı Yetişkin Genç- Yavru Toplam At Katır Eşek Çatak At

166 Van Katır Eşek Hayvan Adı Mevcut sayı Yumurta Tavuğu Hindi Kaz Ördek Hayvan Adı Köy sayısı Yeni kovan sayısı Eski kovan Toplam kovan Bal üretimi (ton) Balmumu üretimi (ton) Van Arıcılık ,6 83,2 Çatak Arıcılık Kaynak: TÜİK, 2012 Hayvancılık İstatistikleri Veritabanı Büyükbaş Hayvancılık Van ve çevresinde büyükbaş hayvan yetiştiriciliği, başta yerli ırklar olmak üzere kültür ırkları ve kültür ırklarının ıslahına dönük yetiştiricilik yapılmaktadır. Bölgede büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde kullanılan yerli ırklar; Doğu Anadolu Kırmızısı Güneydoğu Anadolu Kırmızısı Yerli Kara Kültür Irkları ise; Simental Montofon Siyah Alaca (Holştayn) ve bu ırkların yerli ırklarla melezleri yetiştiricilikte kullanılmaktadır. Van da sayıları azda olsa manda yetiştiriciliği yapılmaktadır. Yerli ırkların et ve süt verimi açısından düşük olmasına rağmen tercih edilmesindeki temel sebepler; bölgede hayvanların beslenme maliyetlerinin düşük olması - özellikle otlak ve meralara adaptasyon sorunu yaşamamaları-, paraziter, bakteriyel ve viral hastalıklara karşı dirençlerinin yüksek olması vb. dir. Son yıllarda kültür ırklarının ve melezlerinin yetiştiricilikte kullanımı hızla artmaktadır. Simental ve montofon kültür ırklarının bölgeye adaptasyon kabiliyetlerinin kısmen yüksek olması, yerli ırklarla melezlenmelerinde tercih edilmektedir. İl de, holştayn kültür ırkının ve melezlerinin yetiştiricilikte tercih edilmemesinin sebepleri, hastalıklara karşı (ör: paraziter hastalıklar) hassas olması, yüksek verim için bakım (tırnak bakımı vb.) ve beslenme maliyetlerinin yüksek olması gibi özelliklerinden dolayı tercih edilmemektedir. İlde işletme tipi olarak aile tipi işletme (1-10 baş) yaygındır. Orta ve büyük ölçekli işletme sayısı proje ve destekler yardımı ile artmaktadır. Büyükbaş canlı hayvan ihracatını yapılmamaktadır. Büyükbaş hayvancılığa ait hayvansal ürünler devlete ait bir adet ve özel sektöre ait üç adet kombinede 144

167 değerlendirilmektedir. Kesim sonrası oluşan karkas iç pazara ve bölge dışına tüketim için sunulmaktadır. Kesim sırasında oluşan atıklar, sakatat (Karaciğer, akciğer, bacak, işkembe v.b.) olarak yine iç pazarda tüketilmekte, bağırsak ve deri işlenmek üzere şehir dışına çıkarılmaktadır. Bölgemizde Büyükbaş hayvancılığa ait, üretim sırasında oluşan dışkılar düşük kalorili yakıt olarak ısınmada kullanılmaktadır. Van İlinde Büyükbaş hayvan varlığı 2012 senesi itibari ile baş olup, yerli ırk olarak Doğu Anadolu Kırmızısı, kültür ırklarını ise Holstein Friesian, Simental ve Esmer ırk oluşturmaktadır. Van İlinde sağımı yapılan büyükbaş hayvandan elde edilen süt miktarı tondur. Özel sektör tarafından süt ve süt ürünleri olarak iç pazara sunulmaktadır. Büyük baş hayvan et üretimine dair bilgiler Tablo 79 de aşağıda sunulmuştur. Küçükbaş Hayvancılık Van ili, topoğrafik ve engebeli arazi yapısı nedeniyle hayvancılığa, özellikle de küçükbaş hayvan yetiştiriciliğine uygundur. Bu yönüyle ülkemizde küçükbaş hayvancılığının yoğun olarak yapıldığı illerden biridir. Van İli küçükbaş hayvan sayısı bakımından %7 lik oran ile Türkiye de birinci sırada bulunmaktadır. Aşağıdaki tablodan da görüleceği gibi son 20 yıl içerisinde Van ilindeki küçükbaş hayvan sayısında %10 luk bir azalma söz konusudur. Aynı dönemde nüfus %80 civarında artmıştır yılında Van da kişi başına düşen küçükbaş hayvan sayısı 4 iken, 2012 yılında 2 ye düşmüştür. Van ilinde önemli bir genetik değeri olan Norduz koyunu Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından koruma altına alınmıştır. Tablo Yılları Arasında Van İli Koyun ve Keçi Sayıları Kaynak: DAKA, Küçükbaş Hayvancılık Çalıştay Raporu, Van Ticaret ve Sanayi Odası, van İli tarım ve Hayvancılık Sektörü Değerlendirme Raporu, 2013, erişim tarihi:

168 Şekil Yılları Arasında Van İli Koyun ve Keçi Sayıları (Kaynak: TÜİK) Kaynak: DAKA, Küçükbaş Hayvancılık Çalıştay Raporu, 2012 Van'ın et üretiminde en önemli tesisi, Van Et Entegre Tesisleri ve Et Balık Kurumu Tesisleri'dir. Van Et, çağdaş gelişme hızıyla bugün Türkiye'nin alanında en büyük 3. kuruluşudur. Ürünleri yurt çapında ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nde satılmaktadır. Van ilindeki kesilen hayvan sayısı, et ve deri üretimi aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 79 Van İli Et-Yapağı ve Deri Üretimi Hayvan Türü Kesilen Hayvan Sayısı (baş) Et Üretimi (ton) Deri Üretimi (adet) Büyükbaş Küçükbaş Toplam Kaynak: Van Valiliği, Van Rehber, Ekonomik Yapı, Tarım ve Hayvancılık Van İli hayvan varlığının diğer illere göre sayısal olarak daha yüksek olmasına karşılık hayvan başına elde edilen verim ise düşüktür. Yerli popülasyon gen kaynağı olarak korunurken, suni tohumlama çalışmaları ile yerli popülasyon içinde melez ırkların arttırılarak verimin arttırılması gerekmekte olup, bu uygulama ilde yapılmaktadır. Kümes Hayvanları Van İlinde kümes hayvanları içersinde en fazla yetiştiriciliği yapılan tavuktur. Kümes hayvanları içersinde tavuk yetiştiriciliği dışında hindi yetiştiriciliği de yapılmaktadır. Van ve çevresinde tavuk yetiştiriciliği yapan modern bir tane işletme mevcuttur. Bu işletme özel sektöre ait kapasiteli yumurta üretimi yapmaktadır. Üretilen yumurtalar Doğu Anadolu Bölgesinde tüketime sunulmaktadır. Bunun dışında tavuk yetiştiriciliği aile tipi şeklinde ilkel kümeslerde gerçekleşmekte ve aile ihtiyaçlarını karşılamaktan öteye geçememektedir. Hindi yetiştiriciliği de aynı şekilde ilkel kümeslerde aile tipi işletmelerde yapılmakta ailenin ihtiyaçlarına dönük tüketilmektedir. Van ilindeki modern işletme üretim esnasında oluşturduğu atıkları fermante gübre olarak pelet şeklinde çuvallamakta ve pazara organik gübre olarak sunmaktadır. Böylelilikle bölgemizde atık olarak üretilen ve miktar açısından çok fazla olan tavuk dışkısı tekrar değerlendirilmekte ve organik gübre olarak halkın kullanımına sunulmaktadır. Ayrıca, aile tipi işletme şeklinde olan kümeslerde üretim sürecinde oluşturulan atıklar değerlendirilememektedir. Bunun sebebi üretilen atıkların düşük miktarlarda olması ve ilkel üretim yapılmasıdır. 146

169 Van ili 2012 senesi kümes hayvancılığı hayvan sayısı ve hayvansal üretim bilgileri Tablo 77 de verilmiştir. Çatak İlçesine dair bir istatistik Türkiye İstatistik Kurumu Veritabanında bulunmamaktadır. Arıcılık Van ilinde çoğunlukla gezginci arıcılık yapılmakta olup, kafkas arısı melezi üretimde kullanılmaktadır. Arıcılar, kışlatma faaliyetleri için kovanlarını güney kesimlere götürmektedir. Bölgemizde karakovan (ilkel Kovan) ve modern kovan üretimde kullanılmaktadır istatistiklerine göre, Van ilindeki toplam kovan sayısı iken Çatak ilçesinde dir. Van ili bal üretim değeri 991,6 ton iken, Çatak ilçesinde 180 ton bal üretilmektedir. Üretilen bal iç pazarda tüketime sunulmaktadır. Van ili ve Çatak İlçesi 2012 senesi arıcılık bilgileri Tablo 77 de verilmiştir. Su Ürünleri Van Gölü, kendisine has bir tür olan İnci Kefali balığı ile Türkiye'nin iç su balık üretiminin 1/3 ünü karşılamaktadır. Avlanan balıklar çevre illere de satılmaktadır. İnci Kefali üretimi tondur. İlimizde 24 alabalık üretme çiftliği bulunmaktadır. Toplam alabalık üretimi 200 tondur. Ayrıca, çay ve dereler ile göletlerde de balık avlanmaktadır. 22 Aşağıdaki tabloda 2012 senesi Van İli Su Ürünleri miktarları verilmiştir. Tablo Senesi Van İli Su Ürünleri (avlanan tatlı su ve kültür balıkçılığı) Miktarları Van Balık Cinsi Miktar (ton) Avlanan tatlı su Akbalık 3 Alabalık 9 Çapak 5 Gümüş 5 İnci kefali Kefal 3 Sazan 300 Siraz 45 Kültür balıkçılığı Alabalık (iç su) Kaynak: TÜİK, 2012 Su Ürünleri İstatistikleri Veritabanı IV Peyzaj değeri yüksek yerler ve rekreasyon alanları, Ekolojik Açıdan Önemli Alanlar 23 Van Gölü Havzası biyoturizm açısından tarih turizmi ile yarışabilecek kadar zengin bir potansiyele sahiptir. Özellikle Ornitoturizim (Kuş Turizmi) yörede yılın her sezonunda 22 Van Valiliği, Van Rehberi, Ekonomik Yapı, Tarım ve Hayvancılık 23 DAKA, TRB2 Bölgesi Mevcut Durum Analizi, 2011, erişim tarihi:

170 yapılabilecek zenginliktedir 24. Havzada kuş turizminin önemli alanları aşağıdaki harita üzerinde gösterilmiştir. Şekil 44 Van Gölü Havzası Önemli Kuş Gözlem Alanları Erçek Gölü: Van ilinde kuş gözlemek açısından en müsait alandır. Eski Karagündüz Köyü kuşların yoğun bulunduğu noktadır. Gölün güneyi ve doğusu kuş türleri açısından oldukça zengindir. Göldeki Flamingo (Phoenicopterus ruber) sayısı yaklaşık kadardır. Havzada bulunan Dikkuyruk dünya genelinde nesli tehlike altındaki türlerdendir. Başta kaşıkgagalar ve elmabaşlar olmak üzere birçok yaban ördeği çeşitli zamanlarda büyük sürüler halinde gölü ziyaret ederler. Çok sayıda Uzunbacak (Himantopus himantopus), Kılıçgaga (Recurvirosta avosetta) ve birçok kuş türü alanda kuluçkaya yatmaktadır 25. Çelebibağ Sazlığı: Van Gölü nün kuzey doğusunda, Ilıca Çayı nın Van Gölü ne döküldüğü delta bölgesi ve çayın aşağı vadisini kapsayan ha alandır. Yerleşim birimlerine yakınlığı nedeniyle yoğun insan faaliyetlerine maruz kalmaktadır. Başta martı türleri olmak üzere birçok kuş türü için önemli bir barınma ve üreme alanıdır. Yaz ördeği (Marmaronetta angustirostris), paspaş pakta (Aythya nyroca), turna (Grus grus) ve uzun bacak (Himantopus himantopus) alanda üreyen önemli kanatlı türlerindendir kadar flamingo göç dönemlerinde yaklaşık iki ay burada kalmaktadırlar. Kış aylarında ötücü kuşlar, kuğular ve kaz sürüleri kuş gözlemcilerine doyurucu görüntüler sergilerler 26. Bendimahi Deltası: Van Gölü nün kuzeydoğu ucunda, Muradiye ilçesinden Van Gölü ne kadar uzanan ovayı kapsayan yaklaşık ha büyüklüğünde bir alana yayılıdır. Bendimahi sazlıkları çok sayıda su kuşunun yaşama alanıdır. Nesli tehlike altında olan ördek türlerinden yaz ördeği (Marmaronetta angustirostris), paspaş pakta (Aythya nyroca) ve dikkuyruk(oxyura leucocephala) burada üremekte ve beslenmektedir. Küçük karabatak, küçük sumru ve gülen sumru da yaşayan kanatlı türlerindendir. Çok sayıda Van Gölü Martısı 24 Van İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Doğa Koruma ve Milli Parklar Şubesi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi,

171 (Larus argentatus) ve Hazar sumrusu (Sterna caspia) yaz aylarında Bendimahi Deltası nda beslenmektedir 27. Doğal Oluşumlar 28 Akçalı Travertenleri: Van ın Başkale ilçe merkezine 137 km mesafede bulunan Akçalı travertenleri; Van-Hakkâri sınırındaki Karacasu ile Zap suyunun birleştiği dereye 19 km uzaklıktaki Akçalı Köyü nün m. yükseklikleri arasındadır. Burada bulunan travertenler Pamukkale deki travertenler kadar geniş bir alana yayılmamışlardır. Akçalı travertenleri; oluşumu devam eden traverten şekilleri ve oluşumunu tamamlamış olan travertenler olarak gruplara ayrılabilir. Van ın gizli kalmış turistik değerlerinden biri olan Akçalı travertenleri ziyaretçilerini beklemektedir 29. Başkale Peribacaları-(Vanadokya): Yöre halkı tarafından Vanadokya olarak adlandırılan Başkale İlçesi Yavuzlar Köyü ndeki peribacaları, Van il merkezine 110 km uzaklıkta yer almaktadır. Vanadokya daki peribacaları Kapadokya daki peribacalarıyla benzerlik göstermektedir. Ancak, Vanadokya daki peribacaları birbirinden bağımsız gibi görünürler. Kayaların rengi açık, üzerindeki şapkaların rengi ise koyudur. Vanadokya gizli kalmış, çok az kişi tarafından bilinen, tanıtılamamış doğal varlıklardandır 30. Söz konusu bu alanlar, Van ili açısından önem arz etmekle birlikte, proje sahası içerisinde veya civarında yer almamaktadırlar. Ayıca proje sahası ve civarında rekreasyon alanı bulunmamaktadır. IV Devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarrufu altında bulunan araziler (Askeri Yasak Bölgeler, kamu kurum ve kuruluşlarına belirli amaçlarla tahsis edilmiş alanlar, v.b.), Proje alanında devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarruf altında bulunan; askeri yasak bölgeler, kamu kurum ve kuruluşlarına belirli amaçlarla tahsil edilmiş alanlar bulunmamaktadır. IV Proje yeri ve etki alanının mevcut kirlilik yükü, Hava Kirliliği Van İlinde ısınma enerjisi temini için sosyo ekonomik şartlardan dolayı ucuz fakat, düşük kalorili kükürt oranı yüksek kömürlerin kullanılması, motorlu taşıt sayısının hızla artması ve az da olsa sanayi tesislerinin bacalarından atmosfere bırakılan istenmeyen maddeler hava kirliliğinin ana kaynakları olarak sıralanabilir. Bunların yanında inşaat yapım işleri esnasında oluşan kirlilik kaynak olarak söylenebilir. Ancak, tüm hava kirliliği içinde payı çok azdır. Ayrıca, taş ocaklarının oluşturduğu kirlilikte kaynak olarak söylenebilir. 27 Yüzüncü Yıl Üniversitesi, DAKA, TRB2 Bölgesi Mevcut Durum Analizi, 2011, erişim tarihi: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi,

172 Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Van İli endüstriyel gelişmişlik açısından fakir olduğundan Endüstriyel Emisyonlardan kaynaklanan kirlilik yok denecek kadar az olmaktadır. Hava Kirliliğinin kontrolü amacı ile emisyon iznine tabi olan LAFARGE Van Çimento A.Ş, Erciş Şeker A.Ş., Van-Et Ticari Yatırımlar Gıd.San.Tur. İç ve Dış Tic. A.Ş. ve Van Et Balık Kurumu A.Ş. başta olmak üzere taş ocağı ve konkasör tesisleri, hazır beton tesisleri ve asfalt plent tesisi gibi kirletici yükü yüksek olan tesislerinde Yönetmelik gereği ölçümler alınmıştır. Yönetmelik sınır değerlerini sağlayan toplam 26 adet işletmeye emisyon izni verilmiştir. Isınma Amaçlı Kullanılan Yakıtlardan Kaynaklanan Van ilinde yoğun bir endüstriyel faaliyet olmadığından, oluşan hava kirliliği en fazla kış aylarında kalorifer ve soba kullanımından kaynaklanmaktadır. Kullanılan yakıtların evlerin çatı ve bacaların iş ve partikül madde oluşturduğu gözlenmiştir. İl Çevre ve Şehircililk Müdürlüğü ekiplerinin kış sezonu boyunca yapmış oldukları denetimlerle kalitesiz yakıt kullanımı engellenerek kalorifer ve soba kullanımından kaynaklanan kirliliğin de önüne geçildiğinden, insan sağlığı açısından tehdit edici bir unsur taşımamaktadır. Belediye Başkanlığı ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından Denetim Ekibi oluşturularak, İlimizdeki Apartman-Site, Otel, Hamam ve İş Merkezlerine yönelik denetimlere devam edilmektedir. Kamu kurum kuruluşları ve sitelerden kömür ve fuel-oil numuneleri alınmakta ve Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından akredite edilmiş laboratuvarlarda analizleri yaptırılmaktadır. Faaliyet gösteren kömür satıcıları tarih ve 2007/06 Nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararı uyarınca denetlenmekte (özellikle açık kömür) ve Kömür Satış İzin Belgesi ile ilgili çalışmalara devam edilmektedir. Mahalli Çevre Kurulu Kararlarına göre; konutların ısıtılmasından kaynaklanan hava kirliliğinin önlenmesi için dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır: açıkta kömür satmamak ve satın almamak, kömür satın alırken torbalı, kalorisi yüksek, nemi düşük, kükürttü düşük kömür almaya dikkat etmek gerekmektedir. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Araç sayısının artışı ile beraber, egzoz emisyonlarından kaynaklanan hava kirliliğinin boyutu da önemsenecek düzeydedir yılı Eylül ayı sonu itibariyle Van İlinde trafiğe kayıtlı motorlu araç sayısı adettir yılında egzoz emisyon ölçümü yapılan toplam araç sayısı adet olup, 3 istasyonda egzoz emisyon ölçümleri yapılmaktadır. Van Hava Kalitesi İzleme İstasyonu, Karayolları 13. Bölge Müdürlüğü hizmet sahası içerisinde tarihinden itibaren faaliyete başlamış olup, istasyonda; SO2 ve PM ölçümleri yapılmaktadır. Tablo 81 Kükürtdioksit ve Partikül madde (PM) konsantrasyonları, 2008 Aylar Kükürtdioksit Partikül madde En düşük En yüksek Ortalama En düşük En yüksek Ortalama Ocak Şubat Mart Nisan

173 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Van Hava Kalitesi İzleme İstasyonu tarihleri arası PM10 ve SO2 izleme değerleri grafiği aşağıda verilmiştir. Şekil 45 Van Hava Kalitesi İzleme İstasyonu tarihleri arası PM10 ve SO2 izleme değerleri Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Hava Kalitesi İzleme İstasyonları Web Sitesi, Van İstasyonu, izleme değerleri Tablo 82 Van Hava Kalitesi İzleme İstasyonu, İzleme En Düşük, En Yüksek Değerler PM10 µg/m³ SO2 µg/m³ Minimum 3 1 Minimum Değer Günü Minimum Değer Zamanı 13:00 07:00 Maksimum Maksimum Değer Günü Maksimum Değer Zamanı 20:00 18:00 Ortalama Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Hava Kalitesi İzleme İstasyonları Web Sitesi, Van İstasyonu, izleme değerleri 151

174 Tablo 83 Hava Kalitesi İndeksi Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Hava Kalitesi İzleme İstasyonları Web Sitesi Van Hava Kalitesi İzleme İstasyonu, verileri ortalamalarına bakıldığında, PM10:63 µg/m³ortalama ile 2(iyi), SO 2 :45 µg/m³ortlama ile 1(çok iyi) indeksinde değerlendirilmektedir. Projenin inşaat aşamasında, araçların çalışması ve kazı işleri esnasında toz emisyonu oluşumu söz konusu olacaktır. Bu emisyon değerleri ilgili yönetmeliklerin limit değerlerini aşmayacağı raporun ilgili bölümlerinde hesaplanmıştır. Ayrıca toz emisyonu kontrolleri yapılacak, azaltım tedbirleri dikkatle uygulanacaktır. İşletme aşamasında ise, her hangi bir emisyon çıkışı söz konusu değildir. Dolayısı ile hava kalitesine olumsuz bir etki gözlenmeyecektir. Su Kirliliği tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği kapsamında deşarj izin iş ve işlemleri ile denetimler devam ettirilmektedir. Yönetmeliğe uygun olarak 9 adet atıksu arıtma tesisi/sistemi işletmecisine deşarj izni verilmiştir. Van Gölünün kirliliğe karşı korunması çalışmaları çerçevesinde, O.C.İ Çimento A.Ş., Yüksek İhtisas Hastanesi, Erciş Şeker Fabrikası, MTA Bölge Müdürlüğü, EÜAŞ Van HES Müdürlüğü, DHMİ Van Hava Limanı Müdürlüğü, Karayolları Bölge Müdürlüğü Van Bakımevi, Van F Tipi Cezaevi Müdürlüğü, TOKİ Başkanlığı Edremit Konutları ve Merit Otel İşletmesinin evsel nitelikli atıksularının arıtıldığı arıtma tesisleri ile Erciş, Muradiye ve Van Belediyelerine ait atıksu arıtma tesisleri bulunmakta olup, bu tesisler çalışır durumdadır. Van Gölü sahil bandında faaliyet gösteren toplam 65 Dinlenme Tesisi, Oteller, Günübirlik Tesisler, Yazlıklar, Piknik Alanları vb. İşletmelerin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğünce denetimleri sonucu tespit edilen kirlilik kaynağının bertarafı için çalışmalar sürmektedir. İş Termin Planı Genelgesi gereğince; kanalizasyon sistemi bulunmayan veya kanalizasyon sistemi bulunup arıtma tesisi inşa etmeyen Belediye Başkanlıkları ile Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüklerine kanalizasyon sistemi oluşturma ve arıtma tesisi yapımı için iş termin planı hazırlatılmış ve Çevre ve Şehircilik Bakanlığımız onayına sunulmuştur. İzleme ve kontrol çalışmaları devam etmektedir. 152

175 Mevcut Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi Van İlinin yaklaşık metreye varan kanalizasyon şebekesi çeşitli bölgelerde birleşen atık suların kolektör hatları yardımıyla arıtma tesisine taşınmasını sağlamaktadır. Buna ilişkin hali hazırda yapımı devam eden kanalizasyon şebeke ve kolektör hatları mevcuttur. Sistem tarafından taşınan atık sular kapasitesi 1200 lt/sn olan ve üç (3) üniteden oluģan arıtma tesisinde toplanmaktadır. Aktif çamur sistemi ile çalışan mekanik ve biyolojik arıtım ünitelerinde arıtma tesisinde arıtılan sular göle deşarj edilmektedir. Arıtım sonucu oluşan atıkların bir kısmı çöp alanına taşınırken, atık çamur ise kurutma yataklarına depolanmaktadır. Depolanan atık çamurun bertarafına ilişkin araştırma çalılmaları devam etmektedir. Van kenti kanalizasyon sistemi inşaatı 1987 yılında başlamış olup, yılında bitirilerek Belediyeye teslim edilmiştir. II. Ünite ise 1996 yılında başlamış, tarihinde bitirilerek Belediyeye teslim edilmiştir. Kanalizasyon hatlarıyla toplanan atık su, Van merkezinin batı tarafındaki İskele Mahallesinde bulunan atık su arıtma tesislerine gelmektedir. Tesis Belediyece işletilmektedir. Saniyede 1200 litre evsel atıksu arıtılmaktadır. buradaki işlemlerden sonra Van Gölüne %98 lik bir verimle deşarj edilir. Kanalizasyon şebekesi ana toplayıcı hattı 1400 mm çapındadır. Fakat artan nüfus karşısında ihtiyaca karşılık verememektedir. Sürekli olarak gelişen ve nüfus yoğunluğu fazla olan Van İli alt yapı olarak yetersiz bir durumdadır. Ana toplayıcı hatların paralelinde yeni toplayıcı hatların döşenmesi ve kanalizasyon şebekesi olmayan mahallelere acilen bu hatların aktarılması gerekmektedir. Bunun yanında atıksu arıtma tesislerinde tekrar kapasite problemi yaşanmaması için uzun vadeli ek ünitelerin yapılması gerekmektedir. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği İlde alıcı su ortamına sıvı atık deşarj eden sanayi tesisleri sayısı üç adet olup bunlar LAFARGE Van Çimento A.Ş., Erciş Şeker Fabrikası ve Van-Et Ticari Yatırımlar Gıd.San.Tur. İç ve Dış A.Ş. dir. Her üç işletme de deşarj iznini almıştır. Çimento Fabrikası atık su miktarı günde 45 m 3, Şeker Fabrikası evsel atık su miktarı günde 108 m 3 ve Van-Et Ticari Yatırımlar Gıd.San.Tur.İç ve Dış A.Ş. nin ise 495 m 3 /gün dür. Van-Erciş Karayolu üzerinde bulunan Van Organize Sanayi Bölgesinin Atıksu Arıtma Tesisi mevcuttur. Akarsularda ve Göllerde Kirlilik DSİ 17. Bölge Müdürlüğünün Van Gölündeki Kalite Gözlem Çalışmaları (Van Gölü Edremit DSİ Kamp Önü) 1991 yılında, geniş çaplı kalite izleme çalışmaları ise 2001 yılında başlamıştır. Bu amaçla Van ili sınırları içerisinde tespit edilen toplam istasyon sayısı 17 olup, bunların 7 tanesi Gölü besleyen derelerin Van gölüne girişinden hemen önce, 3 istasyon ise Van gölü kıyı şeridinde bulunmaktadır. Göl Kıyı şeridinde Bulunan İstasyon Adları ve Numaraları; Van Gölü -Kanalizasyon Arıtma Tesisi Önü Van Gölü-Erciş Arıncık Mevkii 153

176 Van Gölü Edremit DSİ Kamp Önü Van Gölünü Besleyen Derelerin Van Gölü Girişinden Hemen Önce Tespit Edilen Yerlerde Bulunan İstasyon Adları ve Numaraları; Akköprü Deresi Van Gölü Girişi Hoşap Çayı Van Gölü Girişi Karasu Van Gölü Girişi Zilan Deresi Van Gölü Girişi Muradiye Bendimahi Deresi Van Gölü Girişi Erciş Deliçay Deresi Van Gölü Girişi Gevaş Güzelkonak Deresi Van Gölü Girişi Su Kalitesi Gözlem Çalışmalarında Ölçülen Parametreler: Kalsiyum (Ca), ph, Fosfat PO4-P,Klor (Cl), Bor (B), Toplam Karbonat, Elektiriksel İletkenlik (EC),Organik Madde (pv), Alkanite Karbonat, Magnezyum (Mg), Toplam Tuzluluk (TDS), Toplam Sertlik, Sodyum (Na), Nitrat (NO3-N), Bulanıklık (Turb), Potasyum (K), Amonyum (NH4-N ), Renk (Col), Sülfat (SO4), Nitrit (NO2-N), Sıcaklık (T) Tablo 84 DSİ 17. Bölge Müdürlüğü nce Yürütülen Su Kalitesi Gözlem Çalışmaları kapsamında Van İli Sınırları içerisinde Su Numunesi Alınan İstasyon Yerleri Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu 2011 Tablo 85 Van Gölüne Boşalan Akarsularda Azot Grubu Parametrelere Göre Kirlilik Sınıflaması (DSİ 17. Bölge Müdürlüğü, 2011) İstasyon Yeri Van Kanalizasyon Arıtma Tesisi Önü İstasyon no Azot Grubu Kirlilik parametreleri NO3-N NH4-N NO2-N PO4-P Cl sınıf 3. sınıf 4. sınıf Van Erciş Arıncık Mevkii sınıf 3. sınıf 4. sınıf Van Edremi DSİ Kamp Önü sınıf 2. sınıf 2. sınıf Toplam Fosfor Van Akköprü Deresi sınıf 1. sınıf 4. sınıf 4. sınıf 2. sınıf 2. sınıf Van Hoşap Çayı sınıf 1. sınıf 2. sınıf 4. sınıf 1. sınıf 2. sınıf 154

177 Van Karasu Deresi sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 1. sınıf 2. sınıf Van Erciş Zilan Deresi sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 1. sınıf 2. sınıf Van Erciş Deliçay Deresi sınıf 2. sınıf 2. sınıf 4. sınıf 1. sınıf 2. sınıf Van Gevaş Güzelkonak Deresi sınıf 1. sınıf 4. sınıf 4. sınıf 2. sınıf 2. sınıf Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu 2011 İl Merkezi ve yakınından geçen akarsulara katı atıkların atılması sonucunda kirlilik oluşmaktadır. Kirliliği oluşturan iri taneli atıkların Van Gölüne taşınmaması için dere ağızlarına ızgaralar yerleştirilmek suretiyle bir nebze de olsa Van Gölü kirliliğinin önüne geçilmektedir. Buna bağlı olarak Van gölünden alınan su numunesi analiz sonuçları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 86 Van Gölünde Alınan Su Numunesi Analiz Sonuçları * ph üst limit: 10,5, alt limit: 6 dır. KOİ limit değer: 8 mgo2/lt AKM limit değer. 15 mg/lt ÇO: Çözünmüş oksijen Toplam koliform limit değeri: 1000 KOB/100ml Fosfor limit değeri: 0,1 mg/lt Azot limit değeri: 1 mg/lt Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu 2011 Van Gölünde kirlilik nüfus artışı ile mevcut alt yapının bütün nüfusa hizmet vermekte yetersiz kalması ve gölü besleyen derelere katı ve sıvı atık boşaltılması göldeki kirlenmeyi arttıran başlıca sebeplerdir. Kum ve çakıl ocaklarından nakledilen malzemelerin yıkanıp elendiği tesisler mevcuttur. Entegre madencilik faaliyetleri olmadığından tehlikeli atık ve benzeri atıklar oluşmamaktadır. Bu tesislerin en önemli çevresel etkisi su kirliliği yönündedir. Kademeli havuz sistemi oluşturularak mevcut su dinlendirildikten ve katı maddelerin çökmesi sağlandıktan sonra deşarj edilmektedir. Yeraltı Suyunda Kirlilik Van ili ve merkez çevresi içerisinde resmi kurumlarca açılan 12 adet sondaj kuyusundan ve 6 adet kaynaktan alınan su numunelerinin fiziksel ve kimyasal analizleri 155

178 yapılmıştır. Sondaj kuyularından alınan su numuneleri, Plio-Kuvaterner yaşlı göl çökellerini, kaynak suları ise Üst Kretase yaşlı gabroları, Üst Paleosen kireçtaşlarını, Üst Oligosen-Alt Miyosen yaşlı kumtaşlarını temsil etmektedir. Fiziksel ve kimyasal analiz sonuçlarına göre, sularda bulunan başlıca mineraller ve kökenleri belirlenerek, minerallerin, çalışma sahasındaki birimlerle olan ilişkisi araştırılmıştır. Analiz sonuçlarından yararlanılarak Schoellerin içilebilme diyagramı, Schoeller diyagramı, üçgen diyagram, dairesel diyagram, Collins (Sütun) diyagram, ABD Tuzluluk Laboratuarı diyagramı, piper diyagram ve Wilcox diyagramı çizilerek yorumları yapılmaya çalışılmıştır. Bu yorumlamalar Bölüm IV.2.3 de detaylı olarak verilmiştir. Kanalizasyon, endüstriyel madde atıkları, çöplükler, gübre, çürümüş bitkisel ve hayvansal maddeler, yeraltı sularını kirletmektedir. Azotlu bileşiklerin kimyasal reaksiyonu aşağıdaki gibidir: Yeraltı suyunda amonyağın bulunması kirlenmenin yeni başladığını gösterir. Kaynak ve sondaj kuyusu sularının amonyak deneyi yapılamamıştır. Ancak yeraltı ve kaynak sularında Nitrit e hiç rastlanılmamıştır. Nitrat ise 0,16-0,92 Meg/lt arasındadır. Bu durum kaynak ve yeraltı sularının çevre kirlenmesinin etkisinde olmadığını göstermektedir. 31 Su kirliliğinden kaynaklanan hastalıklar kolera, tifo, paratifo, dizanteri, hepatit, ishal, çocuk felci, sıtma gibi hastalıklardır. Van İli kanalizasyon sisteminin il nüfusun yaklaşık %70-80 ine hizmet verir kapasitede olması, kanalizasyon sistemi ile toplanamayan atıksuların doğrudan deşarj ve sızma yoluyla gölü besleyen dereleri ve sulama kanallarını kirletmesine neden olmaktadır. Van İline bağlı Belediye Başkanlıklarından Van Belediye Başkanlığı, Erciş Belediye Başkanlığı ve Muradiye Belediye Başkanlıklarının kanalizasyon sistemleri ve arıtma tesisleri bulunmaktadır. Erciş, Muradiye ve Başkale dışında kalan diğer ilçelerimizde ve beldelerimizde kanalizasyon şebekesi bulunmamakta olup atıksu bertarafı fosseptikler vasıtasıyla yapılmaktadır. Toprak Kirliliği 32 Katı Atıklar İlde, Merkez ve tüm ilçelerde düzensiz depolama yapılmaktadır. İl merkezine ait tüm atıklar Van-Özalp karayolunun 7. km sinde bulunan düzensiz depo alanında depolanmaktadır. Envanter çalışmaları neticesinde kişi başına düşen atık miktarı 1,10 kg/kişi-gün olarak belirlenmiştir. Atıkların envanteri oluşturulurken mevcut durum itibarıyla konutlar, işyerleri vs. şeklinde bir ayrıma gidilmemiştir. Mevcut çöp alanına merkez ilçe dışında Bostaniçi belediyesine ait atıklar da gelmektedir. Söz konusu beldeden gelen atıklar yaklaşık olarak 31 Van İl Çevre Durum Raporu, Van İl Çevre Durum Raporu

179 kg/gün olmaktadır. Bostaniçi beldesine ait atığın envanteri ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır. Bunun dışında atığın nem içeriği %45 mertebesindedir. 33 Tablo 87 Van-Merkez'deki Yerleşim Birimine Ait Katı Atık Kompozisyonu (Van Belediye Başkanlığı,2010) Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı İPA Dairesi Başkanlığına VANÇEB tarafından Katı Atık Yönetim Sistemi Projesi sunulmuştur. Söz konusu proje Avrupa Birliğine sunulmuştur. Avrupa Birliği Delegasyonu Heyeti söz konusu projeyi yerinde incelemeye gelmiştir. Katı Atık Yönetim Sistemi Projesi kapsamında Van Merkez katı atık sahasına taşınması planlanan katı atıklar için 7 adet Aktarma istasyonu yer seçimi yapılmış olup tahsisi işlemleri için başvurular yapılmıştır. Mevcut proje kapsamında bütün katı atık sahalarının rehabilitasyonu planlanmaktadır. (VANÇEB-2009) Mevcut depo alanı sulama amaçlı kullanılan Sıhke Göletine çok yakın ve yüksek olması nedeni ile gölet suyunda kirlilik yaratacağı muhtemel bir durumdur. Bununla beraber yeraltı suyu kirlenme riskine karşı herhangi bir önlem alınmadığından yeraltı sularında kirliliğe neden olmaktadır. Mevcut çöp sahası içerisinde herhangi bir tesis bulunmamaktadır. Mevcut depo sahası düzensiz depolama olduğundan depo alanında gaz çıkışı ile ilgili herhangi bir önlem alınmamıştır. Çöpler depo alanına dökülerek üstü toprakla kapatılmaktadır. Çöp sızıntı suyu drenaj sistemi olmadığından yeraltı sularının kirlenmesi de kaçınılmazdır. Sızıntı sularının mevcut alanın yakınındaki gölete aktığı gözlemlenmektedir. İl merkezine ait depo sahası Van- Özalp karayolunun hemen kenarında bulunduğundan karayolunda koku ve görüntü kirliliği meydana getirmektedir. Atıkların toplanması ve taşınması işlemi Van Belediyesi Temizlik İşleri Müdürlüğü kontrolünde yüklenici firmaca yapılmaktadır. Van Mahalli İdareleri Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Birliği tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile tüzel kişilik kazanmış ve özellikle katı atıkların düzenli depolanması esas alınarak, tarihinde çalışmalarına başlamıştır. 33 Van İl Çevre Durum Raporu,

180 İlde geri kazanım tesisi bulunmamaktadır. Şehir genelinde atıkların ayrı toplanması konusunda herhangi bir çalışma yapılmamaktadır. Geri Dönüşümlü atıkların toplanması için Van Belediyesi tarafından çalışmalara başlanmış ancak uygulamaya geçilmemiştir. Katı atık sahası içerisinde bir nevi geri dönüşüm yapan yaklaşık 50 aile bulunmaktadır. Buradan çeşitli bulaşıcı hastalıklar taşınmaktadır. Katı atık sahası yakınında bulunan yerleşim birimleri kokudan rahatsızlıklarını zaman zaman dile getirmektedirler. Sahadan beslenen hayvanların bulaşıcı hastalık taşıma riski mevcut olmaktadır. Ayrıca, vahşi depolama yapıldığından görüntü kirliliği oluşmaktadır. Tehlikeli Atıklar Van İlinde tehlikeli atık üreten firmalara ait atık cinsi ve atık miktarları şöyledir: İpragaz A.Ş; 84 kg/yıl makine yağı, 60 kg/yıl gres yağı, 756 kg/yıl boya çamuru, 156 kg/yıl varil-boyalı teneke, EÜAŞ Van Santralleri İşletme Müdürlüğü ise 4 adet, izolasyon sıvısı ile birlikte yaklaşık yılda 2,5 ton olan PCB li trafodur. İlde faaliyet gösteren, atık yağ üreten işletme ve kuruluşların iş ve işlemleri ise tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği uyarınca sürdürülmektedir. Tıbbi Atıklar Van ili Merkezinde toplam 19 resmi sağlık kurumu, 9 özel tıp merkezi, 8 özel poliklinik, 6 güzellik salonu, 4 röntgen merkezi, 11 laboratuar, 119 muayenehane, 49 eczane, 5 ecza deposu bulunmaktadır. Tıbbi atıklar kaynaklarında, ayrı biriktirilmektedirler. Tıbbi atıkların toplanmasında ve taşınmasında 2009 yılı birinci yarısına kadar imha yöntemleri evsel atıklardan ayrı olarak kireçle gömme yöntemine göre bertaraf edilmekteyken, 2009 yılının ikinci yarısında buharlı sterilizasyon tesisi faaliyete alınmış olup, il genelinde lisanslı araçlarla toplanan tıbbi atıklar sterilizasyon tesisinde bertaraf edilmektedir. Atık Yağlar 2003 yılından günümüze kadar 6 araç ve 1 firmaya atık taşıma lisansı verilmiş olup lisans yenileme başvurusu yapmayan 4 aracın lisansı Van Valiliğince iptal edilmiştir. Yürürlükte 3 adet lisansa sahip firmanın aracı bulunmaktadır. Atık yağ kota uygulamasına tabi 1 adet işletme (Wanoil, OSB) bulunmaktadır. Van da faaliyet gösteren 18 adet yetkili servis, değişik tarihlerde Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğünce denetlenmiş ve geçici depolama ve bertaraf konusunda bilgilendirilmiştir. Atık motor yağı üreten servislere 2007 yılı atık yağ beyan formları tanzim ettirilerek formlar Çevre ve Şehircilik Bakanlığına gönderilmiştir. Makine parkı mevcut olan kamu kurum ve kuruluşlarına, atık yağların geçici depolanması ve yetkilendirilmemiş kişi ve kuruluşlara atık yağ verilmemesi konusunda resmi yazı ile tebligat yapılmış olup denetimlere devam edilmektedir. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar Van da henüz atık bitkisel yağlarla ilgili herhangi bir geçici depolama ya da geri kazanım tesisi bulunmamaktadır. Tüm bitkisel atık yağ üreticileri (lokantalar, yemek fabrikaları, oteller, yemekhaneler, turistik tesisler, dinlenme tesisleri ve kamu kurumları) bitkisel atık yağlar ve geri kazanımı hususunda bilgilendirilmiştir. 158

181 Pil ve Aküler Pillerin ayrı toplanması için TAP Derneği ile işbirliği yapılarak şehir merkezinin çeşitli yerlerine pil kutuları bırakılarak kısmen çalışma başlatılmıştır. Özellikle İlköğretim okullarında toplanan pillerin sağlıklı bir şekilde bertaraf veya geri kazanım tesislerine ulaştırılması sağlanmaktadır. İl genelinde akümülatörler lisanslı araçlarla ayrı olarak toplanmaktadır. İlde geri kazanım tesisi olmadığından bertaraf yöntemi ile ilgili bilgi mevcut değildir. Ambalaj Atıkları Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü tarafından ambalaj atıkları ile ilgili ambalaj üretici ve piyasaya süren firmalara bilgilendirici toplantı yapılmış olup kod ve şifre verilmeye başlanmıştır. İlde ambalaj atıkları toplama, ayırma ve geri dönüşüm tesisi bulunmamaktadır. Mezbaha Atıkları Van İli ve İlçelerinde bulunan mezbahanelerden kaynaklanan atıklardan sadece Van-Et Entegre Et İşletmesinde Rendering tesisi mevcut olup atıklar işletilmektedir. Pestisit Kullanımı 2011 yılında kullanılan pestisit cins ve miktarları aşağıda belirtilmiştir. Tablo senesinde Kullanılan Pestisit Miktarları Kaynak: Van İl Çevre Durum Raporu, 2011 Yanlış ve gereksiz pestisit kullanımının önüne geçmek üzere Bitki Koruma Ürünlerinin Reçeteli Satış Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Hükümleri çerçevesinde Bitki Koruma Ürünleri reçete ile satılmaktadır. Ayrıca Bitki Koruma Ürününü üretim alanında uygulayanlara Bitki Koruma Ürünleri Uygulama Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmeli hükümleri kapsamında uygulama eğitimi verilerek yetkilendirilmektedir yılında Van Merkez ve ilçelerinde toplam 5183 ton kimyevi gübre kullanılmıştır. Bunun 4200 tonu Azotlu, 610 tonu fosforlu ve geriye kalan 373 tonda kompoze gübrelerden oluşmaktadır. Çiftlik gübresinin kullanımı ile ilgili herhangi bir bilgi mevcut değildir. Yine kimyevi gübrelerin kullanımı neticesinde toprakta meydana gelen kalıntılarla ilgili yapılan bir çalışma mevcut değildir. Gürültü Kirliliği 34 Trafik Gürültüsü 34 Van İl Çevre Durum Raporu,

182 Kentlerdeki ulaşım faaliyetleri; motorlu taşıt ulaşımı raylı sistemler ve havaalanları gürültü kaynakları olarak ortaya çıkmaktadır. Motorlu taşıt sayısındaki önlenemez artışlar ulaşım hızlarının artışı, kent içi ulaşımın düzene girmemesi ve duruş kalkışlar, yolların teknik yetersizlikleri, ağır taşıt sınırlamasının diğer ülkelerin aksine sessiz gece saatlerine sarkıtılması, sürat yapılan yollarda tampon alan uygulamasının olmayışı, kent planlarında ve imar izinlerinin verilmesinde mevzuata uyulmaması ve imar yönetmeliklerinde ses yalıtımı ile ilgili maddelerin bulunmayışı gibi sebepler trafik kaynaklı gürültü sorununun giderek büyümesine sebep olmaktadır. Sanayi Tesisleri Gürültüsü Van ili endüstri bakımından fakir olduğundan ve mevcut işletmelerin de büyük bir kısmı şehir dışında, Organize Sanayi Bölgesinde olduğundan endüstriden kaynaklanan gürültü önemsenmeyecek düzeydedir. İl Merkezinde kenar mahallerde briket imalathanelerinin gürültü oluşturduğuna dair zaman zaman şikâyetler gelmiştir. Briketçilerin İl dışına taşınma çalışmaları devam etmektedir. Görüntü ve gürültü kirliliğine yol açan şehir merkezlerinde ve yol güzergâhlarında bulunan küçük imalathanelerin şehir dışına çıkarılma çalışmaları ise tamamlanmıştır. Şehirlerde çevre gürültüsüne katkıda bulunan kaynaklardan biri de bina ve yol inşaatlarında kullanılan makine ve cihazlarla yapılan işletmelerdir. Bu konuda yapılan sistemli bir çalışma bulunmamaktadır. Son birkaç yıl içerisinde Van ili ekonomisinde görülen olumlu gelişmeler havaalanı trafiğine de yansımıştır. Şu an itibariyle havaalanımıza sürekli olarak 4 hava yolu şirketi tarafından düzenli uçuş yapılmaktadır. Dolayısıyla bu seferlerin yoğunluğundan uçakların iniş ve kalkışlarında hava şartlarının etkilerinden dolayı pas geçmelerinde zorunlu olarak yerleşim alanlarının üzeri kullanılmaktadır. Bunun sonucunda uçakların iniş ve kalkışlarında gürültü ister istemez olumsuz etki yapmaktadır. Ancak bu risk ve kirliliği önlemede genellikle uçaklar iniş ve kalkışlarda yol olarak 03 pist başına paralel olan Edremit sırtındaki tepeleri ve Van Gölünü kullanmaktadırlar. Mevcut imkânlar ölçüsünde Meydan Müdürlüğünce çevreye olumsuz etkiyi en az düzeye indirecek çalışmalar güncel olarak devam etmektedir. İl genelinde madencilik faaliyetleri sırasında patlayıcı maddeler kullanılması atmosferde gök dalgaları ve yüksek ses düzeyi oluşturmaktadır. Faaliyet sahipleri tesislerinin insan ve çevre sağlığına olumsuz etkilerini önlemek için gerekli taahhütlerde bulunmakta olup Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğünce denetlenmektedirler. Ayrıca, elektromanyetik kirliliğin önlenmesi amacıyla Çevre ve Orman Bakanlığının tarih ve 2001/19 sayılı Genelgesinin 2. maddesi ve tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 10 khz-60 GHz. Frekans Bandında Çalışan Sabit Telekomünikasyon Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddeti, Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Ölçüm Yöntemleri, Denetlenmesi ve Yerlerinin Belirlenmesi Hakkında Yönetmeliğin 5. maddesi gereğince İl Mahalli Çevre Kurulunda görüş alınmak üzere Van Valiliğine faaliyeti planlanan Baz İstasyonu ve Sabit Telekomünikasyon Cihazı Dosyaları sunulmaktadır. Söz konusu Mahalli Çevre Kurulunda istasyonlara Yer Seçimi ile ilgili görüş verilmektedir. Bu görüş, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu 160

183 Diyarbakır Bölge Müdürlüğüne gönderilmektedir. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Diyarbakır Bölge Müdürlüğü de bu görüş doğrultusunda İstasyonlara Güvenlik Sertifikası vermektedir. Yönetmelik ile 1800 MHz. ve 900 MHz. Frekans bandında yayın yapan istasyonlar için ayrı ayrı limit değerler belirlenmiştir. Buna göre Uluslararası İyonlaştırıcı olmayan Radyasyondan Koruma Kurulu tarafından belirlenen bu değerler, Yönetmelik ile kontrol altına alınmıştır. ÇED Yönetmeliği çerçevesinde ilimiz sınırları içerisinde ÇED Yönetmeliğine tabi olan işletmelerin (Kum Ocakları, Taş Ocakları, Mermer Ocakları vb.) ÇED süreçleri değerlendirilerek sonuçlandırılmakta ve izleme ve denetlemeleri de Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğünce yapılmaktadır. Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü tarafından fidan dağıtımı yapılarak ağaçlandırmaya hız verilmektedir. Diğer yandan eğitim yolu ile çevre bilincini geliştirme çalışmaları sürdürülmektedir. Ekonomik ve sosyal faaliyetlerin tahrip edici, bozucu, kirliliğe yol açıcı bir tarzda gelişme göstermemesi için sanayi kuruluşlarının çevre konusunda bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Son yıllarda ilimizdeki sanayi kuruluşlarındaki artış ve önü kesilmeyen göç beraberinde çarpık kentleşmeyi getirmiştir. Bu durum teknik altyapının amaca uygunluğunu önlemektedir. Kentteki bu olumsuz estetiğin insanlardaki tatminsizliğe yol açan görsel kirliliği önlemek amacıyla yeşil alan çalışmalarına hız kazandırılmıştır. IV Diğer özellikler. Bu bölümde değerlendirilmesi gereken başka bir husus bulunmamaktadır. 161

184 IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri IV.3.1 Ekonomik özellikler (yörenin ekonomik yapısının oluşturan başlıca sektörler, yöresel iş gücünün bu sektörlere dağılımı, sektörlerdeki mal ve hizmet üretiminin yöre ve ülke ekonomisi içindeki yeri ve önemi, diğer bilgiler), Doğu Anadolu Bölgesi nin doğu bölümünde, yer alan Van ili, km 2 (göl hariç) yüz ölçümüyle alan bakımından Türkiye'nin 6. büyük ilini oluşturur. Van ili kıyı şeridi hariç topraklarının büyük bir bölümü dağlık alanlardan oluşur. Yazların kısa ve sıcak, kışların ise soğuk ve sert geçen karasal bir iklime sahip olması, bunun yanında tarımsal üretimde verimin düşük ve uzun süre ulaşım olanaklarının sınırlı oluşu, Van ilinin gelişimini engelleyerek nüfus ve ekonomik faaliyetlerin kıyılardaki alüviyal ovalarda ve depresyonlarda toplanmasına neden olmuştur. Önemli endüstriyel tesislerden, şehirlerarası muntazam yollardan mahrum olan Van 1960 yılına kadar kayda değer bir gelişme göstermemiştir. Ancak 1960 tan sonra kıyının iki yakasında ulaşıma açılan kara yolları, 1971 de demir yolları, feribot seferleri ve yakın zamanda hizmete giren hava yolları gelişmeyi teşvik etmişlerdir. Ekonomik faaliyete göre ve işteki duruma göre istihdam edilen nüfus ve oranları ise aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Yıl Tablo 89 Van İli Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilenler, 2011 Yıl İstihdam (000) Tarım (000) Sanayi (000) Hizmet (000) Tarım (%) Sanayi (%) Hizmet (%) ,1 33,4 40,5 Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 Tablo 90 Van İli İşteki Duruma Göre İstihdam Edilenler, 2011 İstihdam (000) Ücretli, maaşlı veya yevmiyeli (000) İşveren veya kendi hesabına (000) Ücretsiz aile işçisi (000) Ücretli, maaşlı veya yevmiyeli (%) İşveren veya kendi hesabına (%) Ücretsiz aile işçisi (%) ,1 17,4 15,4 Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, kişi ekonomik anlamda faal nüfusu teşkil etmektedir. Faal nüfusun %26,1 sı tarım sektöründe, %33,4 ü sanayi, %40,5 i hizmet sektöründe istihdam edilmiştir. Hızlı nüfus artışı, kente olan göç ve kamu yatırımları, inşaat sektörünün hızla gelişmesine ve bu sektörün gayri safi yurt içi hâsıladaki payının artmasına neden o1muştur. Van ekonomisine, tarım özellikle de hayvancılık hâkimdir. Sanayi gelişmemiştir. Kalkınmada öncelikli iller arasına alınmasıyla birlikte Van sınırlı olsa da bir gelişme kazanmıştır. Bu gelişmede kamu yatırımları, çok ortaklı şirketler ve kooperatifler esas rolü oynamıştır. Sanayi: Sanayide çalışan işgücünün büyük bir bölümü dokuma ve gıda sanayisinde çalışmaktadır. Van ın en önemli sanayi tesisleri şunlardır: Erciş Şeker Fabrikası, Van-Et Entegre Sanayi, Çimento Fabrikası, Sümer Holding Van Deri ve Kundura Sanayi, Van Yün İpliği 162

185 Sanayi, Van Et Kombinası, Van Plastik Sanayi, Van Ağaç Sanayi, Un Fabrikaları, Yem Fabrikaları, Sabun Fabrikası, Tuğla Fabrikası ve Süt Fabrikası. Van'da ayrıca tıbbi gaz sanayi, likit gaz dolum tesisi, briket imalathaneleri, tuz fabrikası, çay-şeker paketleme fabrikaları ile modern model üretim yapan marangoz ve mobilyacılar bulunmaktadır. İlde ilk önemli sanayileşme hareketi; 1966 yılında temeli atılan ve 1969 yılında üretime başlayan Van Çimento Fabrikasının yapımı ile başlanmıştır. Bu sanayileşme hareketini; 1977 yılında üretime geçen Van Yün İpliği Sanayi, 1980 yılında üretime geçen Et ve Balık Kurumu Van Et Kombinası, 1981 yılında üretime geçen Sümer Holding A. Ş. Van deri ve Kundura Sanayi İşletmesi, 1988 yılında üretime geçen Van-Et Entegre Et Sanayi takip etmiştir. Ayrıca söz konusu dönemde İlde un ve yem fabrikaları, ağaç sanayi, plastik sanayi ile süt mamulleri işletmesi de faaliyete geçmiştir. İlimizde kurulan Organize Sanayi Bölgesi alanında inşa edilen sanayi tesisleri 1998 yılından itibaren üretime geçmeye başlamışlardır. Sanayinin gelişmesi, il ekonomisine canlılık kazandıran 380 işyerinin bulunduğu Van Erciş karayolu üzerinde bulunan Küçük Sanayi Sitesi, yine aynı güzergâhta bulunan 169 işyerinden oluşan Marangozlar Keresteciler ve Hızarcılar Sanayi Sitesi ile yapımı devam eden Mobilyacılar ve Marangozlar 2. kısım inşaatı ile Sanayi sitesi 2. kısım inşaatı bitirildiğinde küçük sanayi alanında bir gelişme olacaktır. Erciş ve Özalp ilçelerinde de küçük sanayi sitesi bulunmaktadır. Van Organize Sanayi Bölgesi: Van-Erciş karayolu üzerinde 127 hektar alana kurulan Organize Sanayi Bölgesi ile sanayi alanında Van'a şimdiden 44 parsel satılmış ve fabrika kurma çalışmaları başlamıştır. Bölge, 100 adet sanayi parseline ayrılmıştır. Altyapı çalışmaları devam ederken parsel alan fabrika sahipleri de çalışmalarını sürdürmektedir. Tahmini 1000 kişi istihdam edilecektir. Ticaret: Van'ın ekonomik yaşamında tarım faaliyetlerinden sonra en önemli payı ticaret teşkil eder. İpek Yolu üzerinde bulunan Van, ticari açıdan köklü geçmişe sahiptir. Ticarete konu malların büyük bir kısmı tarım ve hayvancılığa dayalı ürünlerdir. Tahıllar, kavun, karpuz, fasulye, patates, elma, armut, kaysı, ceviz gibi tarla ürünleri ve meyveleriyle canlı hayvan, yün, peynir, yağ gibi hayvansal ürünler kırsal alanlardan şehre getirilerek satılır. İl dışına gönderilen ürünlerin başında canlı hayvan, deri, peynir, yapağı-yün et ve et mamulleri yer alır. Ayrıca Van balığı, buğday, briket, şeker, un, canlı hayvan ihracatı yapılmaktadır. Van Ticaret Sanayi Odası'na kayıtlı şirketlerin; 222 tanesi anonim, 1336 tanesi limited, 25 tanesi kollektif ve 3 tanesi komandit şirkettir. Ayrıca 145 kooperatif vardır. Bu şirketlerin çoğunluğu, ticaret, ihracat, ithalat, inşaat, turizm alanında faaliyet gösterir. Tarım ve Hayvancılık: İlin toplam nüfusunun %60'ı kırsal kesimde % 40'ı da şehir merkezinde yaşamaktadır. Nüfusun % 60'nın kırsal kesimde yaşamasına ilaveten şehirde oturup köyle bağlantısı olanlarla bu oran yaklaşık % 80'lere varmaktadır. Toplam gayri safı hasılanın büyük bir kısmı tarım ve hayvancılıktan sağlanmaktadır. Üretilen ürün çeşitlemesi bakımından genelde yem bitkileri ve hububat üretimi birinci sırayı almaktadır. İlde tarımsal üretimi arttırmak amacıyla ürün değişikliği çalışmalarımız devam etmektedir. Bu değişiklikler içerisinde meyveciliğin geliştirilmesi cevizcilik, silajlık mısır, yem bitkileri yetiştiriciliği, Norduz koyunu yetiştiriciliği, seracılık gibi faaliyet dalları gelmektedir Mevcut alanların sulaması devlet yatırımları ve vatandaşın kendi imkanları ile yapılmakta olup sulanabilir tarım arazileri içinde sulanan oranı çok düşüktür. 163

186 Bitkisel üretim de ildeki mevcut yem açığını kapatmak için yem bitkilerinin ekiliş alanlarının artırılmasına yönelik çalışmaların başında silajlık mısır yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılması gelmektedir. Bitkisel Üretim ve Verim, Van'da gece ve gündüz sıcaklık farkının fazla olması elma üretimi için istenen bir durum olduğundan elma üretimi yıllık fazladır. Tarihi açıdan bakıldığında Van'ın daha önceleri üzüm bahçeleri, Erçek kavunı üretimi ve elma bahçeleri ile merkez konumunda olduğu görülmektedir. Sebze üretiminde Erciş ilçesinde patates, lahana, fasulye, domates; Gevaş, Edremit ilçelerinde fasulye ve örtü altı sebzeciliğin ön plana çıktığı ve ekonomik anlamda iyi bir üretimin olduğu gözlenmektedir. Toplam süt üretimi ildeki kültür hayvan sayısındaki önemli artış, suni tohumlama çalışmaları ve işletme büyüklüklerinin artması, süt sanayindeki gelişmeler nedeniyle hayvancılık sektöründeki olumsuz gelişmelere rağmen önemli bir artış göstermiştir. Hayvancılıkta uygulanan ülkesel ekonomik politikalar üretimi önemli ölçüde etkilemektedir. Ancak varılan rakam yeterli olmamakta zira ilimizdeki süt fabrikası hammadde yetersizliğinden tam kapasite ile çalışamamaktadır. Aile işletmeciliği şeklinde otlu peynir üretimi yapıldığından üretim miktarı bakımından sağlıklı istatistiği bilgiler toplanamamaktadır. Son yıllarda ilimizde süt işleyen kuruluşlarda otlu peynir üretimine geçmişlerdir. Otlu peynir üretiminde kullanılan bitkiler üreticiler tarafından dağlardan toplanıp peynirlere katıldığında çeşitlilik göstermekte katılan bitkinin çeşidine göre de otlu peynirin lezzet ve kalitesinde de değişiklikler oluşmaktadır. Son yıllarda yapılan araştırmalarda otlu peynirin besin kalitesinin normal peynirlere göre çok daha besleyici olduğunu göstermiştir. 35 IV.3.2. Nüfus (yöredeki kentsel ve kırsal nüfus, nüfus hareketleri; göçler, nüfus artış oranları, ortalama hane halkı nüfusu, diğer bilgiler), Van ilinin nüfusu, 2012 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sonuçlarına göre kişidir (%51) erkek, (%49) kadın nüfusu mevcuttur. Nüfusun % 52 sine denk gelen kişisi şehirlerde yaşarken, %48 i belde ve köylerde yaşamaktadır. Van ili Nüfusunun %2 si ( kişi) Çatak İlçesinde yaşamaktadır. Konalga Köyü nüfusu ise kişidir. Konalga Köyünde Çatak İlçe nüfusunun %5 i, Van İl Nüfusunun ise %0,12 si yaşamaktadır nüfus sayımı sonucuna göre, km 2 (Van Gölü hariç) yüzölçümüne sahip Van İli nüfus yoğunluğu ise km² başına 55 kişidir. Çatak İlçesi ise km 2 yüzölçümüne sahiptir ve km 2 başına 12 kişi düşmektedir senesi adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçlarına göre Van İli İlçe, Belde/Köy Toplam Nüfusları ve Kadın, Erkek Nüfusları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 91 Van İli İlçe, Belde/Köy Toplam Nüfusları ve Kadın, Erkek Nüfuslar İlçe Belde/Köy Toplam Erkek Kadın Merkez Şehir Merkez Bucak toplamı Ercek Bucak toplamı Van Valiliği, Van Rehberi, Ekonomik Yapı, Sanayi ve Ticaret 164

187 Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Saray Timar Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı Albayrak Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı Narlı Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı Deliçay Bucak toplamı Kocapınar Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı Güzelsu Bucak toplamı Kırkgeçit Bucak toplamı Yalınca Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı Dorutay Bucak toplamı İlçe toplamı Şehir Merkez Bucak toplamı İlçe toplamı İl toplamı Kaynak: TUİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Veri Tabanı,

188 Konalga Regülâtörü ve HES projesinin ilçesi Çatak ın Şehir, Belde/Köy Nüfusları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 92 Çatak İlçesi Şehir, Belde/Köy Toplam Nüfusları ve Kadın, Erkek Nüfuslar Merkez Narlı Çatak İlçesi Toplam Erkek Kadın Şehir Ağaçlık Akçabük Alacayar Aşağınarlıca Bilgi Boyunpınar Çılga Derebaşı Eliaçık Görentaş Işınlı Kaçıt Korulu Onağıl Sözveren Teknecik Toyga Uzuntekne Yukarınarlıca Bucak toplamı Andiçen Atlıhan Dalbastı Dokuzdam Konalga Narlı Övecek Sırmalı Sugeldi Bucak toplamı Çatak İlçe toplamı Kaynak: TUİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Veri Tabanı, 2012 Van İli gelişmekte olan ekonomisi, sanayileşme aktiviteleri itibari ile göç almaktadır. Aşağıdaki tabloda 2012 senesi içinde Van ilinin kişi bazında aldığı göç, verdiği göç, buna bağlı net göç ve net göç hızı verilmiştir. Tablo 93 Van İli Göç Durumu Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı ,2 Kaynak: TUİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Veri Tabanı,

189 2012 senesi içinde Van İlinin en çok göç aldığı il kişi ile İzmir dir, en çok göç verdiği il ise kişi ile İstanbul dur. Van dışarıya fazla göç vermeyen buna karşılık fazla göç alan bir ildir. Van ın dışarıya fazla göç vermemesinin nedenleri; a) İlde egemen olan aşiret ilişkilerinin günümüzde de sürmesi, gelenekçiliğin ve dışa kapalılığın devam etmesi, b) 1960'a dek süren ulaşım olanaklarının elverişli olması, c) 1960'tan sonra 1968'de kalkınmada öncelikli iller arasına girmesi, d) 1970'li yıllarda karayolu, demiryolu, hava yolu, göl üzerinde feribot seferleri ile ulaşımın alt yapının ve ekonomik canlanmanın tesiri ile olanaklarının çoğalması. Bunun yanı sıra 1968 yılında kalkınmada öncelikli iller arasına giren Van'a kamu kuruluşlarının bölge müdürlüklerinin açılması ile dışardan çok sayıda kamu görevlisi geldi. Van'da etkili olan bir başka nüfus hareketi de mevsimlik göçlerdir. Bu göçler, a) Hayvancılığa bağlı olarak yaylalara göçler, b) İnşaat işçiliğiyle ile gelişmiş merkezlere göçler, c) Tarım işçiliği ile gelişmiş merkezlere göçler. Van İlinin 2012 senesi nüfus artış hızı %o 28,39 dur. Van İli hane sayısı, ortalama hane halkı büyüklüğü ve 1, 2, 3, 4 ve 5 ve üzeri kişilik hane sayısı ve oranları aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 94 Van İli Hane Halkı Verileri Hane sayısı Ortalama hane halkı büyüklüğü Hane halkı büyüklüğü / 1 Hane halkı büyüklüğü / 2 Hane halkı büyüklüğü / 3 Hane halkı büyüklüğü / 4 Hane halkı büyüklüğü / 5 ve üzeri , Oran Oran (%) / 1 Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 Oran (%) / 2 Oran (%) / 3 Oran (%) / 4 Oran (%) / 5 ve üzeri 4,8 5,5 7,5 11,8 70,4 Van nüfusunun yaş yapısı Türkiye genelinde oldukça farklıdır yaşlarındaki genç nüfusun payı sayım yıllarına göre Türkiye ortalamasının çok üzerinde olmuştur. Buna karşın çalışma çağındaki yaş grubunun payı hep ülke genelinin gerisinde olmuştur. Van da doğurganlık düzeyinin çok yüksek olması 0-14 yaş grubunun payını giderek yüksek olmasını sağlamıştır. IV.3.3. Gelir (yöredeki gelirin iş kollarına dağılımı, işkolları itibari ile kişi başına düşen maksimum, minimum ve ortalama gelir), Yöredeki gelir dağılımı hakkında veriler, Türkiye İstatistik Kurumu Bölgesel İstatistikler, Sanayi Veritabanı kullanarak incelenmiştir. Van İli için bir istatistik bulunmaması sebebi ile yapılan çalışmalar, TRB Bölge Kodlu Ortadoğu Bölgesi için ve TRB2 Kodlu Van, Muş, Bitlis, Hakkâri İllerini kapsayan bölge için sürdürülmüştür. Aşağıdaki tablolarda istatistikî incelemelerin özet tabloları verilmiştir. 167

190 Tablo 95 Ekonomik faaliyet kısımlarına göre TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkâri) bölgesinde çalışanlar sayısı, maaş ve ücretler, yerel birim sayısı, ciro, 2010 Çalışanlar Sayısı Maaş ve Ücretler (1000TL) Yerel birim sayısı Ciro (1000TL) Toplam Tarım, avcılık ve ormancılık Madencilik ve taş ocakçılığı İmalat Elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı Su temini; kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri İnşaat Toptan ve perakende ticaret; motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı Ulaştırma ve depolama Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri Bilgi ve iletişim Gayrimenkul faaliyetleri Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler İdari ve destek hizmet faaliyetleri Eğitim İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor Diğer hizmet faaliyetleri Kaynak: TÜİK, Sanayi Veritabanı Tablo 96 TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Çalışan kişi başına yıllık, aylık ve saatlik işgücü maliyeti, maaş ve ücretler (doğrudan ödemeler), TL, 2008 Yıllık maaş ve ücretler Yıllık doğrudan ödeme, ikramiye ve yan ödemeler Yıllık işgücü maliyeti Aylık maaş ve ücretler Aylık doğrudan ödeme, ikramiye ve yan ödemeler Aylık işgücü maliyeti Saatlik maaş ve ücretler Saatlik doğrudan ödeme, ikramiye ve yan ödemeler Saatlik işgücü maliyeti ,6 5,9 7,1 Kaynak: TÜİK, İşgücü Veritabanı 2012 senesi TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yoksulluk Sınırı, Yoksul Sayısı, Yoksulluk Oranı aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 97 TRB Ortadoğu Anadolu Bölgesi Yoksulluk Sınırı,Yoksul Sayısı, Yoksulluk Oranı, 2012 Yıl Bölge Kodu Bölge Adı Yoksulluk sınırı (TL) / Yoksulluk riski % 50 Yoksul sayısı (bin kişi) / Yoksulluk riski % 50 Yoksulluk oranı (%) / Yoksulluk riski %

191 2012 TRB Ortadoğu Anadolu ,4 Kaynak: TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Veritabanı Yıl IV.3.4. İşsizlik (yöredeki işsiz nüfus ve faal nüfus oranı), Temel işgücü göstergeleri, işgücü, istihdam, işsiz, işgücünde olmayan nüfus ve oranları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 98 Temel İşgücü Göstergeleri, ve daha yukarı yaştaki nüfus İşgücü (000) İstihdam (000) İşsiz (000) İşgücünde olmayan nüfus (000) İşgücüne katılım oranı (%) İstihdam oranı (%) ,2 39 9,8 İşgücüne dâhil olmayan nüfus (000) Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 Van İlinde iş gücüne dâhil olmayan nüfus ve nedenler ve bunların oranları aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Ev işleri ile meşgul (000) Tablo 99 Van İli İş Gücüne Dâhil Olmayan Nüfus ve Nedenleri, 2011 Eğitim/öğretim (000) Emekli (000) Çalışamaz halde (hasta/özürlü/yaşlı) (000) Diğer (000) Ev işleri ile meşgul (%) Eğitim/öğretim (%) Emekli (%) İşsizlik oranı (%) Çalışamaz halde (hasta/özürlü/yaşlı) (%) ,8 22,6 2,5 11,3 5,8 Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, yılında Türkiye ve TRB2 Van, Muş, Bitlik, Hakkâri bölgesinde en fazla istihdam lise altı eğitimlilerde gerçekleşmiştir. TRB2 bölgesinde 2012 yılında 15 ve üzeri yaştaki işsizden nin eğitim durumu lise altı, inin lise ve dengi meslek okulu, inin ise yükseköğretimdir. TRB2 Bölgesinde eğitim durumuna göre, işgücü, işsiz, istihdam durumu aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 100 TRB2 Van, Muş, Bitlik, Hakkâri Bölgesi Eğitim Durumuna Göre İşgücü, İşsiz, İstihdam Durumu (15+ yaş) (1000 kişi) İşgücü İşsiz İstihdam Yıl Toplam Okuma yazma bilmeyen Lise altı eğitimliler Lise ve dengi meslek okulu Yükseköğretim Kaynak: Seçilmiş Göstergelerle Van, 2012, TÜİK Diğer (%) 169

192 IV.3.5. Yöredeki sosyal altyapı hizmetleri (eğitim, sağlık, kültür hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumu), Eğitim: Sosyal canlılık ve eğitimdeki performansı ile aktif yaşamda yerini alan Van, 1982 yılında kurulan 100.Yıl Üniversitesi çağdaş eğitime katkılarda bulunmaktadır. Bünyesinde 10 fakülte 9 yüksek okul bulundurmaktadır. Bunlar eğitim fakültesi, Erciş işletme fakültesi, fenedebiyat fakültesi, güzel sanatlar fakültesi, iktisadi idari bilimler fakültesi, ilahiyat fakültesi, mimarlık mühendislik fakültesi, tıp fakültesi, veteriner fakültesi ve ziraat fakültesidir. 100.Yıl Üniversitesi nde Fen bilimleri enstitüsü, sağlık bilimleri enstitüsü ve sosyal bilimler enstitüsü bunun yanı sıra çeşitli araştırma merkezleri bulunmaktadır. Yapılan yatırımlarla Van'da olmayan okul türü kalmamıştır. Son yıllarda çok göç alan ilimizde, artan nüfus karşınında pek çok yeni okul yapılarak eğitime açılmış, derslik başına düşen öğrenci sayısında önemli mesafe kat edilmiştir. Bu fiziki iyileşmenin önümüzdeki yıllarda ilin eğitim kalitesinin artmasına dayanak olacağı düşünülmektedir. Kırsal kesimde barınan öğrenciler için Yatılı Bölge Okullarına (YBO) ve öğrenci yurtlarına önem verilmiş bu kurumların sayısı artırılmıştır. Tablo 101 Eğitim Seviyesine Göre Okul, Şube, Öğrenci, Öğretmen ve Derslik Sayısı, 2012 Okul öncesi / Okul Okul öncesi / Erkek öğrenci Okul öncesi / Kız öğrenci Okul öncesi / Derslik İlkokul / Okul İlkokul / Erkek öğrenci İlkokul / Kız öğrenci İlkokul / Derslik Ortaokul / Okul Ortaokul / Erkek öğrenci Ortaokul / Kız öğrenci Ortaokul / Derslik Ortaöğretim toplamı / Okul Ortaöğretim toplamı / Erkek öğrenci Ortaöğretim toplamı / Kız öğrenci Ortaöğretim toplamı / Derslik Genel Ortaöğretim / Okul Genel Ortaöğretim / Erkek öğrenci Genel Ortaöğretim / Kız öğrenci Genel Ortaöğretim / Derslik Mesleki ve teknik ortaöğretim / Okul Mesleki ve teknik ortaöğretim / Erkek öğrenci Mesleki ve teknik ortaöğretim / Kız öğrenci Mesleki ve teknik ortaöğretim / Derslik Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler, Eğitim Veritabanı, 2012 İlköğretimde eğitiminin durumu gün geçtikçe daha iyiye gitmektedir. İlköğretimde okullaşma oranı % 98,6 dır. Artan yoğun nüfus ve zorlu iklim koşulları eğitim imkânlarını zorlasa da son yıllarda yapılan okullarla bu problem aşılma sürecine girmiştir. İlkokul / Toplam Tablo 102 İlk ve Ortaokullarda Okullaşma Oranı (%), 2012 İlkokul / Erkek İlkokul / Kız Ortaokul / Toplam Ortaokul / Erkek Ortaokul / Kız Ortaöğretim / Toplam Ortaöğretim / Erkek Ortaöğretim / Kız 98,62 98,79 98,45 83,05 84,03 82,03 39,67 43,65 35,38 Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler, Eğitim Veritabanı,

193 2012 senesi ilçe merkezlerine göre okuma yazma durumu aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 103 Okuma yazma durumu ve cinsiyete göre il/ilçe merkezleri nüfusu ( 15+yaş ), 2012 İlçe Okuma yazma durumu Toplam Erkek Kadın Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak Edremit Erciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen

194 Saray Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler, Eğitim Veritabanı, 2012 Sağlık: Bilinmeyen Toplam Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Bilinmeyen Toplam Van İlinde toplam 17 sağlık kurumu ve 2185 yatak sayısı bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda sağlık bakanlığına, üniversiteye bağlı sağlık kurumları ve özel sağlık kurumları sayısı ve bunların yatak sayıları verilmiştir. Tablo 104 Van İli Sağlık Kurumları ve Yatak Sayıları Toplam / Kurum Sayısı Toplam / Yatak Sayısı Sağlık Bakanlığı / Kurum Sayısı Sağlık Bakanlığı / Yatak Sayısı Üniversite / Kurum Sayısı Üniversite / Yatak Sayısı Özel / Kurum Sayısı Özel / Yatak Sayısı Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler, Sağlık Veritabanı, 2011 Ayrıca İl de 57 adet sağlık ocağı bulunmaktadır. Van İlindeki sağlık görevlilerinin sayısı aşağıda verilmiştir. Uzman Hekim Tablo 105 Van İli Sağlık Görevlileri Pratisyen Hekim Asistan Hekim Toplam Hekim Diş Hekimi Eczacı Sağlık Memuru Hemşire Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler, Sağlık Veritabanı, 2011 Kültür: Van İli kütüphane hizmetleri ve yararlanma durumu, sinema ve tiyatro hakkında bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Ebe Kütüphane sayısı Tablo 106 Van İli Kültür Hizmetleri Kitap sayısı Yararlanma sayısı Bin kişi başına yararlanma sayısı Ödünç verilen materyal sayısı Sinema salonu Seyirci Tiyatro Salonu Gösteri Seyirci Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikler, Kültür Veritabanı, 2011 Van Bölgesi M.Ö.7000 yıllarına kadar uzanan kültürel tarihi ile dünyanın birçok ünlü ve önemli uygarlıklarına beşiklik etmiş son derece önemli kültürel zenginlikleri taşıyan bir yerleşim bölgesidir. Yedi Salkımda bulunan mağara resimlerinin geçmişi yıl öncesine kadar uzanabilmektedir. Yine yıl öncesine kadar uzanan Trisin yaylasındaki kaya resimlerinin 172

195 de Van bölgesinin kültürel yasama ne kadar erken başlamış olusunun en güzel örneklerinden biridir. Daha sonraları Doğu Anadolu Bölgesinde ilk kez Huri kültüründen Devlet Düzeni olayına rastlanır. Hemen arkasından kurulan Urartu devleti bu bölgeyi en yoğun etkilemiş olan kültürel zenginliklerini armağan etmiştir. Urartular özelikle dil 134 ve yazı alanında büyük etkinlik göstermiştir, birçok çivi yazısı, kitabe bırakmışlardır. Yapı mimarı alanında bir yandan en güzel süslemeleri gerçekleştirmişler diğer yanda da bölgenin Deprem Bölgesi olması nedeniyle dayanıklılığı ön plana alan yapı tekniğine ulaşmışlardır yılından beridir ayakta duran kalelerin su kanalları yerleşim yapılan bunun en güzel kanıtıdır. Urartulardan sonra Medler den tutunda Persler, Makedonyalılar, Sasanilere kadar bir çok kültürün izlerini bağrında taşımış olan Van bölgesi M.S.12.yy dan bu yana da Selçuklularla başlayıp Osmanlı imparatorluğuyla uzayıp gelen kültürün en güzel izlerini, sürdüre gelmiştir.osmanlılara ait kale, köprü, cami ve diğer kültürel yapılar bu günde bölgeye ayrı bir renk katmaktadır. Bugün birçok kültürün ortak izlerini ve yasam tarzını taşımakta olan Van bölgesinin kültürel önemi her geçen gün daha iyi anlaşılmakta, daha iyi değerlendirmeye çalışılmaktadır. Van ın düşman işgalinden kurtuluşu olan 2 Nisan günü her yıl kutlanmaktadır. Ayrıca Van- Asya İpek Yolu Enternasyonal Fuarı açılmaktadır IV.3.6. Kentsel ve kırsal arazi kullanımları (yerleşme alanlarının dağılımı, mevcut ve planlanan kullanım alanları, bu kapsamda, sanayi bölgeleri, konutlar, turizm alanları vb.), Doğu Anadolu bölgesinin doğu bölümünde yer alan Van İl toprakları doğu boylamlarıyla ve kuzey enlemleri arasında kalır. Kuzeyden Ağrı, batıdan Van Gölü ve Bitlis, güneyden Hakkâri ve Şırnak, güneybatıdan Siirt illeriyle, doğudan ise İran sınırıyla çevrilidir. Van ili, Merkez (Van) Bahçesaray, Başkale, Çaldıran, Çatak, Edremit, Erciş, Gevaş, Gürpınar, Muradiye, Özalp ve Saray ilçelerinden meydana gelmiştir. İlçe merkezi Van Gölünün 7 km kadar doğusunda kale ve kalenin güney eteklerinde kurulmuştur. Şekil 46 Van İli İlçeleri 173

196 Bahçesaray İlçesi toprakları genelde dağlıktır. İlçenin en önemli düzlüğü Bahçesaray Deresinin meydana getirdiği vadidir. İlçe nüfusu daha çok buralarda toplanmıştır. İlçede yer alan dağlar ulaşımı büyük ölçüde etkiler. Bölgeye ilk karın yağmasından yaz başına kadar çevresiyle bağlantısı kesilir. Başkale İlçe toprakları ilin en yüksek bölümü olan güneydoğu kesiminde İran sınırında yer alır. İlçe sınırları içinde kalan İspiriz Dağı (3668 m), ilin en yüksek dağıdır. Yiğit Dağı, İran sınırında, Gökdağ ve Mordağ güneyinde, Mengene Dağı ise kuzeybatısında yer alır. İlçe merkezinin kuzeyini Başkale Dağı, güneyiniyse Merkez Dağı çevreler. Bu dağların eteklerinde ve aralarında geniş platolar vardır. İlçenin düzlükleri Çığlı Suyu Vadisinde toplanmıştır. İlçe merkezi İspiriz Dağı eteğinde Çığlı Suyu Vadisinde kurulmuştur. Van- Yüksekova yolu ilçe merkezinden geçer. İl merkezine 112 km mesafededir. İlçe belediyesi 1926 da kurulmuştur. Çaldıran İlçesinde merkeze bağlı 65 köy vardır. Nüfusun sadece %10 u merkezde yaşar. İlçe toprakları genelde dağlıktır. Bendimahi Çayı Vadisinde yer alan Çaldıran Ovası ilçenin en büyük düzlüğüdür. Denizden yüksekliği 2000 m civarındadır. Ova, ilçe merkezine doğru hafif bir eğimle alçalır. Ovayı Bendimahi Çayı sular. Kışın kalın bir kar tabakasıyla örtülü olan ova, karların erimesiyle yer yer bataklık görünümü alır. Çaldıran Ovasının büyük bölümü otlak ve mera olarak kullanılır. Ovanın sulanabilen kısımlarında arpa ve buğday yetiştirilir. İlçe merkezi, ovanın kuzey batı kesiminde, Bendimahi Çayının bir kolu kenarında kurulmuştur. Özalp ilçesine bağlı bucakken 19 Haziran 1987 de 3392 sayılı kanunla ilçe olmuştur. Çatak İlçesinde merkez bucağa bağlı, 19, Narlı bucağına bağlı 8 köyü vardır. Nüfusun %15 i merkezde yaşar. İlçe toprakları dağlıktır. Dağların yükseklikleri genelde 3000 metrenin üzerindedir. Bu dağlar arasında kuzey-güney istikametinde akan Çatak Deresi, birçok kollarla beslenir. İlçenin tek düzlüğü Çatak Deresi boyunca doğuya doğru genişleyen küçük bir bölgedir. Hayvancılıkla uğraşanlar yazın gür çayırlarla kaplı yaylalara çıkarlar. Yaylalarda kurulan mandıralarda Van ın ünlü otlu peyniri sadece bu ilçede imal edilir. Tarım sâdece Çatak Deresi Vadisinde yapılır. Başlıca tarım ürünleri tahıldır. Meyvecilik gelişmiş olup, armut ve ceviz üretimi önemlidir. İlçe merkezi Çatak ve Norduz derelerinin birleştiği dar bir vadide kurulmuştur. Köy görünümünde küçük bir yerleşim merkezidir. İl merkezine 82 km mesafededir. İlçe belediyesi 1937 de kurulmuştur. Edremit İlçesinin merkeze bağlı 10 köyü vardır. Nüfusun yaklaşık %30 u merkezde yaşamaktadır. İlçe toprakları genelde dağlıktır. Gölün kıyısında ise düzlükler olup, doğu kesimlerde Erek Dağı yer alır. Yerleşim merkezleri gölün kıyısındaki düzlükte toplanmıştır. Ovalık kesimde tarım yapılır. Burada tahıl, sebze ve meyve yetiştirilir. İlçede en çok küçükbaş hayvan beslenir. İlçe merkezi Van Gölü kıyısında Bitlis-Van karayolu üzerinde kurulmuştur. Merkez ilçeye bağlı bucak merkeziyken 1990 da ilçe olmuştur. Eski ismi Gümüşdere dir. Tabii güzelliği çok meşhurdur. Erciş İlçesinde merkez bucağa bağlı 35, Deliçay bucağına bağlı 14 ve Kocapınar bucağına bağlı 30 köyü vardır. Nüfusun %40 ı merkezde yaşar. İlçe topraklarının kuzeyi ve doğusunda yüksekliği 3000 metreyi aşan dağlar yer alır. Güneyindeyse gölle aynı yüksekliğe sahip geniş bir ova vardır. Dağlardan doğan akarsuların göle döküldüğü kesimde yer alan alüvyonlu ova üç taraftan dağlarla çevrili olduğundan tarıma elverişli bir iklime sahiptir. Başlıca tarım ürünleri buğday, arpa, şekerpancarı ve patatestir. Meyvecilik gelişmiş olup, elma, armut, kayısı ve üzüm yetiştirilir. Sebzecilik gelişmiştir. Dağ köylerinde hayvancılık 174

197 yapılır. En çok koyun beslenir. Sığır besiciliği ve deri üretimi ekonomide önemli yer tutar. İlçe topraklarında perlit, ponza taşı ve linyit yatakları vardır. İlçe merkezi Van Gölünden 5 km içeride Sulu Ova denilen düzlükte kurulmuştur. İl merkezinden sonra en büyük yerleşim merkezidir. Ağrı-Van karayolu üzerinde yer alan Erciş, il merkezine 96 km mesafededir. Denizden yüksekliği 1750 metredir. Van ın en yeşil ve büyük ilçesidir. Gevaş İlçesinde merkez bucağa bağlı 34 köyü vardır. Nüfusun yaklaşık %37 si merkezde yaşar. İlçe topraklarının büyük bir kesimi dağlıktır. Kuzey bölgesinde Bitlis Dağlarının bir bölümü yer alır. Bu dağlar kışın ulaşıma imkân vermez. İlçenin en önemli akarsuyu Van Gölüne dökülen Hoşap Suyudur. Van Gölü kıyısında düzlükler vardır. En çok koyun beslenir. İlçede aşiret düzeni hâkim olduğundan yazın bunlar sürülerini yaylalara çıkarırlar. Canlı hayvan ticareti yaygın olduğu için hayvani ürünler azdır. Göl kıyısındaki düzlüklerde tarım yapılır. İlçe merkezi Çadır Dağının kuzey eteklerinde, göl kıyısının 3 km güneyinde kurulmuştur. Muş-Bitlis-Van karayolu ilçenin 2 km yakınından geçer. İl merkezine 39 km mesafededir. İlçe belediyesi 1923 te kurulmuştur. Gürpınar İlçesinde merkez bucağa bağlı 9, Güzelsu bucağına bağlı 27, Kırkgeçit bucağına bağlı 17, Yalınca bucağına bağlı 11 köyü vardır. Nüfusun sadece %1 i merkezde yaşar. Yüzölçümü bakımından ilin en büyük ilçesidir. İlçe topraklarının doğusunda Koçlular, güneyinde Hakkâri batısında, Kavuşşahap Dağlarının uzantısında yüksek yaylalar yer alır. Hoşap Suyu boyunda Hoşap ve Havasar Ovaları vardır. Yarısı ilçe topraklarında kalan Keşiş Gölü, Erek Dağından kaynaklanan küçük bir akarsu vadisinin sulama için kapatılmasıyla meydana gelmiş sunî bir göldür. Mera hayvancılığı yapılan ilçede en çok koyun ve kıl keçisi beslenir. İlçenin kuzeyindeki düzlüklerde tarım yapılır. İlçe merkezi Hoşap Suyu kenarında kurulmuştur. Denizden yüksekliği 1740 metredir. Van-Hakkâri karayolu ilçenin 3 km kuzeyinden geçer. İl merkezine 21 km mesafededir. İlçe merkezi 1936 da bugün Kırkgeçit bucağının olduğu yerde kurulmuştu te bugünkü yerine nakledilmiştir. İlçe belediyesi 1954 te kurulmuştur. Murâdiye İlçesinde merkez bucağa bağlı 36 köyü vardır. Nüfusun yaklaşık %26 si merkezde yaşar. İlçe toprakları genelde dağlıktır. Kuzey ve doğu bölgelere gidildikçe yükseklik artar. Dağlardan kaynaklanan suları Bendimahi Çayı toplar. Bu çayın göle döküldüğü bölgede Muradiye Ovası yer alır. Muradiye Ovasında tarım yapılır. Dağlık bölgelerdeki yaylalarda çok sayıda koyun ve kıl keçisi beslenir. Yaylalarda yazın kurulan mandıralarda tereyağı ve bölgeye âit otlu peynir üretilir. İlçe merkezi Bendimahi Çayının doğusunda bir vadinin yamacında kurulmuştur. Doğubeyazıt-Van karayolu ilçe merkezinden geçer. İl merkezine 78 km mesafededir. Denizden yüksekliği 1735 metredir. Eski ismi Bargiri dir. İlçe belediyesi 1935 te kurulmuştur. Özalp İlçesinde Merkez bucağa bağlı 28, Doruntay bucağına bağlı 24 köyü vardır. Nüfusun yaklaşık %10 u merkezde yaşar. İlçe toprakları genelde dağlıktır. Dağları Karasu nun kolları olan Memedik Suyu ve Yeniçay Deresinin açtığı vadilerle parçalanmıştır. Bu vadilerde küçüklü büyüklü düzlükler meydana gelmiştir. Dağ eteklerinde hayvancılık bakımından önemli çayırlarla kaplı sulak yaylalar vardır. Yaylacılık yöntemiyle çok sayıda koyun yetiştirilir. Küçük düzlüklerde tarım yapılır. İlçe merkezi Memedik Çayı Vâdisinde kurulmuştur. Eski ismi Mahmudi dir. Van ı İran a bağlayan kara ve demiryolu ilçe merkezinden geçer. İl merkezine 61 km mesafededir. Gelişmemiş ve küçük olan ilçenin belediyesi Cumhuriyetten önce kurulmuştur. 175

198 Saray İlçesinde merkeze bağlı 23 köyü vardır. Nüfusun %16 si merkezde yaşar İlçe toprakları genelde dağlıktır. Memedik Vadisinde bulunan Saray Ovası ilçenin tek düzlüğüdür. Saray Ovası 45 km 2 lik alanı kaplar. Denizden 2100 m yüksekliktedir. Yaylacılık sistemiyle çok sayıda koyun beslenir. Saray Ovasında tarım yapılır. İlçe merkezi Saray Ovasının en doğusunda yamaçlara doğru kurulmuştur. Van-İran karayolu ilçe yakınından geçmektedir. Özalp a bağlı bucakken 1990 da ilçe olmuştur. Kent merkezi kurulduğu günden bu yana genellikle Kazım Karabekir Caddesi ve devamı olan Van -Edremit karayolu üzeri ve Van-Erciş devlet yolu üzerine doğru büyüme deseni oluşmaktadır. Bunun sebebi olarak şehrin tüm ülkeye bağlanan yollarının buradan geçmesidir. Kentte planlı olarak gelişmiş olan yerleşim alanı bulunmamaktadır. Planlı şekilde yapılaşan oto sanayi, marangozlar sitesi, organize sanayi bölgesi, kömürcüler sitesi, sebze halı ve inşaatı devam eden briketçiler sitesi bulunmaktadır. Yerleşmelerin bir kısmı Belediye Başkanlığı tarafından yapılmıştır. Organize Sanayi Bölgesi yer seçimi 1992 yılında teknik manada yapılmış olup Bakanlık düzeyinde katılım ile gerçekleşmiştir. Kent içinde semt bazında nüfus yoğunluğu bilinmemekle birlikte Cumhuriyet Caddesi üst kısmı ve çevre yolu olan ipek yol alt kısmında nüfus yoğunluğu artmaktadır. Her konut alanı için nüfus yoğunluğu ise 6-8 kişi olarak tahmin edilmektedir. En yoğun bölge İstasyon, Karşıyaka, Hacıbekir, Yeni Mahalle, Akköprü, Abdurrahman Gazi, Halilağa Mahalleleridir. Orta yoğun bölgeler Şerefiye, Hatuniye, Cumhuriyet, Vali Mitatbey gibi mahalleler olup en az yoğun bölge ise Ali Paşa, İkinisan, Selimbey gibi mahallelerdir. Sanayi kuruluşlarındaki gelişmeler ve önü kesilmeyen göçü ve beraberinde çarpık kentleşmeyi getirmiştir. Bu amaçla Van Belediyesinin yeni imar planı 1997 yılı içinde uygulanmaya girmiştir. Düzenli kentleşmeyi hayata geçirebilmek için çalışılmaktadır. Bu çalışmalarla çarpık yapılaşma ve son yıllardaki en önemli sorunlardan biri olan gecekondulaşma bir ölçüde engellenmektedir. Van İlinde 1980 lere kadar apartman tipi konutlaşma çok az olmuş, 1980 lerin ortasında kooperatifleşme devlet destekli ekonomik yardımlarla 1995' lere kadar hızlanmıştır. Konut sorununa çözüm bulabilmek için BaĢbakanlık TOKİ tarafından ilimizde toplam 5092 adet konut yapılmış olup, büyük bir kısmı teslim edilmiş ve ilin konut ihtiyacının bir kısmını karşılanmıştır. Van da kent toprakları İpek yolundan Sıhke ye, Şabaniye den Akküprü ye kadar uzanan alanda en yüksek değeri almaktadır. Kentsel planlama ve kırsal yerleşim yerlerinin belirlenmesinde, yapı tasarımlarında, bölgenin deprem tehlikesinin yanı sıra, zemin özellikleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Planlamalarda kaya zemin özellikleri taşıyan alanlar tercih edilmelidir. İlin doğal özellikleri incelendiğinde depremlerin etkisini azaltmak adına sert yapıya sahip zemin mekaniği sebebi ile Erek Dağına doğru olan kısımlarda yapılaşma uygun olacaktır. 176

199 İl toprakları, özel topraklar ve kamu toprakları olarak iki gruba ayrılır; kamu toprakları: Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki topraklar, Belediye sınırı dışındaki ortak mallar, kamunun özel mülkleri, kamunun kentsel gelişmeyi yönlendirme amaçlı toprakları, kurumların toprakları ve Belediyenin toprakları olarak, özel topraklar ise gecekondu mülkiyetli özel mülkler ve hisseli özel mülkler olarak tanımlanabilir. Kırsal alan planlamasında izlenilen planlama kriteri sadece Mera Kanununun uygulanması ile mevcuttur. Kırsal alanlardaki yoğunluk göç nedeniyle şehir nüfusundan azdır. Kırsal alanda Belediyelere ait mülkiyet az miktardadır. Genellikle özel mülkiyet, mera ve hazineye arazisi mevcuttur. Sanayi Sanayi yeni yeni gelişmeye başlamıştır. Mevcut fabrikalar tarım ve hayvan ürünlerini işleyen tesislerdir. 10 veya daha fazla işçi çalıştıran iş yeri sayısı 40 a ve 2-9 arasında işçi çalıştıran işyeri sayısı 400 e yakındır. Başlıca fabrikaları: Van Çimento Fabrikası, yem fabrikası, et kombinası, Van Peynir Tereyağ Fabrikası, çivi fabrikası, plastik boru fabrikası, Özalp Mandıra İşletmesi, tuğla fabrikası, yün ipliği fabrikası, un fabrikaları ve tuz, linyit işletmeleridir. Toplamda 142 parselden oluşan Van OSB de 66 firma 74 parselde faal üretim halindedir. Mevcut durumda toplamda 97 parsel tahsis edilmiş, 45 parsel için ise başvurular değerlendirme aşamasındadır. Van, endüstriyel gelişmişlik düzeyi açısından ülke ortalamasının oldukça gerisinde olması ve ucuz iş gücü nedeniyle emek yoğun sektör yatırımları açısından diğer bölgelere kıyasla önemli avantajlara sahiptir. Tekstil, deri, plastik, kauçuk, metal eşya vb. emek yoğun sektörler teşvik yasası kapsamında ilimizde desteklenmektedir. Yatırım maliyetleri açısından teşvik yasası kapsamında sağlanan katma değer vergisi ve gümrük vergisi muafiyeti, faiz indirimi desteği ve yatırım yeri tahsisi, işletme maliyetleri açısından ise teşvik yasası kapsamında sağlanan kurumlar vergisi indirimi ve sigorta primi, işveren hissesi desteği bölgede yapılacak muhtemel yatırımları diğer bölgelere kıyaslar önemli oranda rekabetçi hale getirmektedir. Özellikle emek yoğun sektörlerde işçilik maliyeti batı illerine kıyasla çok daha düşük seviyededir. İşgücünde bölgede en büyük sorun nitelikli işgücü hususudur. Ancak bu konu girişimciye/yatırımcıya herhangi bir mali külfet getirmeksizin İŞKUR, Valilikler ve Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından çözülebilmektedir. Turizm İlde öne çıkan turizm türleri; İnanç ve kültür turizmi Kıyı turizmi Alternatif turizm Kış sporları dağ ve doğa turizmi Yayla turizmi, kırsal ve eko turizm Kongre, incentive ve fuar turizmi Sağlık ve termal turizm 177

200 Marina ve yat turizmi dir. Kış Turizmi Kış sporları açısından oldukça elverişli dağlara ve doğal güzelliklere sahip olan bölge de yeterli tanıtım ve tesislerin yapılması ile kış turizmi merkezine dönüşme potansiyeli mevcuttur. Kış turizmine elverişli dağ etekleri ve yamaçlarda, yılın 4-5 ayı (aralık-nisan ayları) karla örtülüdür. Kış sporları açısından, karla örtülü günler ile kar kalınlığı, karın yerde kalma süresi ve diğer mikroklimatik etkenler bakımından diğer merkezlere göre önemli üstünlüklere sahiptir. Van da kış turizmine yönelik olarak Van Abalı kayak tesisleri mevcuttur. Kıyı Turizmi Van ilinin kıyı şeridi Antalya ili kıyı şeridi uzunluğundadır. Sahil boyunca henüz yapılaşma ile bozulmamış koylar, yeşil bitki örtüsüyle sarılmış kıyılar mevcuttur. Van Gölünde Akdamar, Çarpanak, Adır ve Kuş adaları olmak üzere dört büyük ada bulunmaktadır. Bölge 100 ü aşkın kuş türünün yaşadığı adeta bir kuş cenneti ve mesire alanıdır. Bölgeye uygun yatırımların yapılması durumunda İran, Irak başta olmak üzere Ermenistan, Gürcistan, Nahçıvan ve Azerbaycan vb. ülkelerin kıyı turizmi ihtiyacını daha az ulaşım masraflarıyla karşılayabilecek turizm potansiyeline sahiptir. Van ili tarihi ve tabii güzellikleri çok zengin bir ildir. Başlıca tarihi eserleri şunlardır: Ulucami: seneleri arasında Karakoyunlu Kara Yusuf zamanında yapıldığı mimari tarz ve bezemelerinden anlaşılmaktadır. Yıkık vaziyettedir arasında yapılan kazılarla caminin toprak altındaki bölümleri ortaya çıkarılmıştır. Hüsrev Paşa Camii: Kanuni Sultan Süleyman Hanın vezirlerinden Koca Hüsrev Paşa tarafından 1567 de yaptırılmıştır. Mimar Sinan ın eseri olup, beş kubbelidir. İki renkli kesme taşlarla değişik görünüşlü ve göz alıcıdır. Yapı günümüzde yıkıktır. İzdipar Camii: Van beylerbeyi İzzeddin Şir Beyin yaptırdığı tahmin edilmektedir. Tamir edilen kesme taştan yapıyı, medrese odalarının sıralandığı avlu çevreler. Van Kalesi: M.Ö. 9. asırda Birinci Sarduri tarafından yaptırılmıştır. Defalarca tamir edilmiştir. Van Gölüne 2 km uzaklıkta Van şehri yakınında yalçın kayaların üzerinde kurulmuştur. Çekici ve muhteşem bir görünüşü vardır. Uzunluğu 1800 m, genişliği 120 m, yüksekliği gölden 80 metredir. Kale içinde cami, depolar, kuyular, dükkânlar ve kışla bulunmaktadır. Kaleden aşağıya bin basamaklı bir merdivenden inilir. Norgûh Kalesi: Gürpınar ilçesinin 10 km kuzeydoğusunda Erek Dağlarının alçak uzantılarından biri üstündedir. Sitadel veaşağı kent olarak iki bölüme ayrılır. Hoşap Kalesi: Gürpınar ilçesindeki kitabesinden 1643 te Sarı Süleyman Mahmudi Bey tarafından yaptırılmış Selçuklu eseri olduğu anlaşılmaktadır. Başkale yolu üzerindedir. Kalenin altından ve kayalar arasından Hoşap Suyu akar. Kalenin içinde 360 hücre, iki cami, üç hamam, zindan ve kuyular vardır. Üç surla çevrilidir. 178

201 Toprak Kale: Van şehrinin kuzeyinde olup, aynı yerde Urartu şehir kalıntıları vardır. M.Ö. 734 ten Urartuların yıkılışına kadar başşehirlik yapmıştır. Kalede mâbet ve taş merdivenle inilen sarnıç vardır. Çavuştepe Harâbeleri: Hoşap yolu üzerindeki bu tepede Urartulardan kalma bir şehir kalıntısı vardır te bulunan bir kitabede şehrin Kral İkinci Sarduri tarafından kurulduğu yazılıdır. Bu kalıntılar arasında kaleler, saraylar ve çeşitli kalıntılar vardır. Şamran Kanalı: Urartular zamanında yapılmış olup, Gürpınar ilçesinden Van Gölüne kadar uzanır ve 56 km uzunluktadır. Akdamar Adasındaki tarihi Manastır: M.S yılları arasında Gagik tarafından yaptırılmıştır. İçinde freskler ve dışında kabartmalar vardır. Kilisede Bizans sanatından çok doğu etkisi görülür. Anzaf (Ansaf) Kalesi: Tarihi bir açık hava müzesidir. Urartulardan kalmadır. Van şehrini korumak için yapılmış bir kaledir. Van-Özalp karayolu üzerindedir. Hoşap Köprüsü: Hoşap Suyu üzerinde 1671 de yapılmıştır. Üç gözlü olup, ortadaki büyük yandakiler küçüktür. Yapıda iki renk taş kullanılmıştır. Türbeler: Van ilinde bulunan türbelerin başlıcaları şunlardır: Seyyid Fehîm-i Arvâsî hazretlerinin türbesi. Müküs ün Arvas (Doğanyayla) köyündedir. İslâm âlimlerinin büyüklerindendir. Binlerce mâsumun şehit edildiği Zeve şehitleri Sultan-ı Yekpa Türbesi, Başeti Mehendan Türbesi, Van Kalesi yanında Şeyh Abdurrahmân Baba Türbesi, Güzelsu da Seyyid Abdurrahman-ı Kutp, Görentaş köyünde Şeyh Muhammed Tayyar Türbesi. Mesire Yerleri: Van ili tabiî güzellikler bakımından oldukça zengindir. Bölgede bulunan çok sayıdaki göl, ilin tabiî, güzelliğini arttırmaktadır. Mesire yerleri bakımından Van ili Doğu Anadolu bölgesinin en zengin illerindendir. Başlıca mesire yerleri şunlardır: Van Gölü: Türkiye nin en büyük gölü olup, çevresinin tabiî güzelliği çok fevkalâdedir. Gür yeşilliklerle mavi sular âdetâ kucaklaşır. Bendimahi Çağlayanı: Van Gölüne dökülen Bendimahi Suyu üzerindedir. Çağlayanın çevresi eşsiz bir güzelliğe sâhiptir. İl merkezine 100 km mesâfededir. Murâdiye-Çaldıran yolu üzerindedir. Akdamar Adası: Gevaş ilçesine iki km uzaklıkta, Van Gölünde bulunan bir adadır. Ada, bâdem ağaçları ve fundalıklarla kaplıdır. Adada eski bir tarihi kilise vardır. Yaz aylarında düzenli gemi seferleri yapılır. Çatak: Tabii güzelliği bakımından dünyanın en güzel yerlerinden biridir. Çatak Deresi kenarı meşe, ceviz, meyve ağaçları ve ormanlarla süslü bol av hayvanı bulunur.çatak girişindeki Ganisipi Şelâlesi haziran sonuna kadar akar. Amik: Van-Erciş karayolunun 20. kilometresinde ayrılan yollarla ulaşımı sağlanan Amik Gölü kıyısında bir dinlenme yeridir Süphan Dağına bakan meyve bahçeleri ve tabiî plajlarıyla meşhurdur. 179

202 Kaplıca ve İçmeler: Van yeraltı su kaynakları bakımından oldukça zengindir. Hemen hemen ilin her bölgesinde şifalı su kaynağı vardır. Fakat bunların bir çoğunda tesis yoktur ve ulaşım imkânı olmadığından sadece bölge halkı tarafından kullanılır. İldeki başlıca mâdensuları ve kaplıcalar şunlardır: Erciş Hasanabdal Zilan Kaplıcası, Başkale Hagi Mâdensuyu, Başkale Kanlıbudak Mâdensuyu, Başkale Kiloğlan Kaplıcası, BaşkaleZereni Kaplıcası, Erciş Akbaş Köyü Mâdensuyu, Gürpınar Yoldüştü Köyü Mâdensuyu, Murâdiye Aşağı Şerefhâne Mâdensuyu, Muradiye Deftriş Kaplıcası, Murâdiye Dergezin Kaplıcası Özalp Bolbölük Mâdensuyu. IV.3.7. Diğer özellikler. Bu bölümde değerlendirilmesi gereken başka bir husus bulunmamaktadır. 180

203 Bölüm V: Projenin Bölüm IV de Tanımlanan Alan Üzerindeki Etkileri ve Alınacak Önlemler (**): (Bu bölümde; projenin fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri, bu etkileri önlemek, en aza indirmek ve iyileştirmek için alınacak yasal, idari teknik önlemler V.1 ve V.2 başlıkları için ayrı ayrı ve ayrıntılı bir şekilde açıklanır. (**) Bu bölümde su temini faaliyeti için Bölüm IV de verilen mevcut çevre üzerinde olması muhtemel etkiler ortaya konarak, alınacak önlemler belirtilmelidir. V.1. Arazinin hazırlanması, inşaat ve tesis aşamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler (Regülatör, HES, Derivasyon tüneli, İletim hattı, Cebri boru ve Servis yolları için varsa Malzeme Ocağı, Beton Santrali, Kırma-eleme tesisi, v.b. dahil), yapılacak tüm çalışmaları, inşaat aşamasındaki etkiler her bir regülatör, HES ve bunlara ait iletim tesisleri ve diğer yapılar için ayrı ayrı irdelenecektir. V.1.1. Arazinin hazırlanması için yapılacak işlemler kapsamında nerede ve ne kadar alanda hafriyat yapılacağı, hafriyat miktarı, hafriyat sırasında kullanılacak malzemeler, patlayıcı maddeler, varsa patlatma ile ilgili bilgiler etkiler ve alınacak önlemler, hafriyat artığı toprak, taş, kum vb maddelerinden nerelere taşınacakları, nerelerde depolanacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, hafriyat döküm alanlarını koordinatları, özellikleri ve 1/1000 ölçekli plan ve kesit görünüşleri ile birlikte hafriyat malzemesi düzenleme ve restorasyon planı, alınacak görüşler ve geçici depolama alanı özellikleri, Proje kapsamında regülatör, çökeltim havuzu, iletim tüneli, yükleme havuzu, cebri boru, hidroelektrik santral ana yapıları ile şantiye, ulaşım yolları vb yardımcı yapılar inşa edilecektir. Arazinin hazırlanması ve ünitelerin inşaatı aşamasında kazı çalışmaları kaynaklı kazı fazlası malzeme ortaya çıkacaktır. Arazi hazırlık ve inşaat aşamasında her bir ünitede oluşacak kazı fazlası malzeme miktarları aşağıdaki tablolarda verilmektedir. Söz konusu projenin arazi hazırlanması ve inşaat aşaması için ayda 26 gün ve günde 12 saat süre ile toplam 3 yıl çalışma yapılacağı düşünülmüştür. Toprak yoğunluklarının belirlenmesinde Karayolları Taşıma Genel Teknik Şartnamesindeki değerler referans alınmıştır. Tablo 107 Zemin Cinslerine Göre Yoğunluklar Kazının Zemin Cinsi Yoğunluk (ton / m 3 ) Yumuşak Toprak 1,6 Sert Toprak 1,8 Yumuşak Küskülük 2,0 Sert Küskülük 2,2 Yumuşak Kaya 2,4 Sert Kaya 2,6 Kaynak: Karayolları Taşıma Genel Teknik Şartnamesi 181

204 Regülâtör ve Çökeltim Havuzu İnşasında Oluşacak Hafriyat Miktarı Toprak zemin kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 1,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 1,6 ton/m 3 = ton Yumuşak kaya kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,4 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 2,4 ton/m 3 = ton Sert kaya kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı Oluşacak toplam hafriyat miktarı m 3 x 2,6 ton/m 3 = ton = ton İletim Tüneli İnşasında Oluşacak Hafriyat Miktarı Kazı m 3 Toprak yoğunluğu 1,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 1,6 ton/m 3 = ton Tünel Kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,2 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı Oluşacak toplam hafriyat miktarı m 3 x 2,2 ton/m 3 = ton = ton Yükleme Havuzu İnşaatından Oluşacak Hafriyat Miktarı Toprak zemin kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 1,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 1,6 ton/m 3 = ton Yumuşak kaya kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,4 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 2,4 ton/m 3 = ton Sert kaya kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı Oluşacak toplam hafriyat miktarı m 3 x 2,6 ton/m 3 = ton = ton Cebri Boru İnşaatından Oluşacak Hafriyat Miktarı Yumuşak kaya kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,4 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 2,4 ton/m 3 = ton Sert kaya kazısı m 3 182

205 Toprak yoğunluğu 2,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı Oluşacak toplam hafriyat miktarı m 3 x 2,6 ton/m 3 = ton = ton Santral Binası İnşaatından Oluşacak Hafriyat Miktarı Toprak zemin kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 1,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 1,6 ton/m 3 = ton Yumuşak kaya kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,4 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı m 3 x 2,4 ton/m 3 = ton Sert kaya kazısı m 3 Toprak yoğunluğu 2,6 ton/m 3 Oluşacak hafriyat miktarı Oluşacak toplam hafriyat miktarı m 3 x 2,6 ton/m 3 = ton = ton Arazinin hazırlanması esnasında; m 3 hacminde, ton ağırlığında kazı fazlası malzeme açığa çıkması beklenmektedir. Taşlık ve kayalık arazi sebebi ile kazı malzemesinin %10 unun bitkisel toprak olacağı öngörülerek, m 3 ü bitkisel toprak sıyrılacaktır. Kazı ve arazi düzenleme çalışmaları kapsamında ilk önce bitkisel toprak tabakası sıyrılacak ve peyzaj, arazi düzenleme çalışmalarında kullanılmak üzere, ekonomik değeri olmayan kazı malzemesinden ayrı olarak kazı fazlası depolama alanında biriktirilecektir. Bitkisel toprağın erozyona maruz kalmaması için, Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Madde 14 gereğince; Hafriyat sırasında bitkisel toprak alt topraktan ayrı olarak toplanacak ve yeniden kullanımı mümkün olacak şekilde ekonomik değeri olmayan kazı malzemesinden ayrı olarak depolanacaktır. Bitkisel toprağın depolanacağı yer %5 den fazla eğimli olmayacak, saklanma sürecinde olabilecek kayıplar önlenecek ve toprağın kalitesi korunacaktır. Bitkisel toprak uzun süre açıkta bırakılacak ise yüzeyinin çabuk gelişen bitkiler ile örtülmesi sağlanacak, ayrı toplanan bitkisel toprak park, bahçe, yeşil alan, tarım ve benzeri çalışmalarda tekrar kullanılacaktır. Bitkisel toprak erozyona karşı korunacaktır. Kazı fazlası malzeme ve bitkisel toprak proje kapsamında belirlenen Kazı Fazlası Malzeme Geçidi Depo Alanı 1 ve 2 de topografik yapıya uygun ve emniyetli tarafta kalacak şekilde şevlendirilmesi suretiyle birbirinden ayrı olarak depolanacaktır. Derelere feyezan anında malzeme taşınmasını, kayma, akma vb istenmeyen durumlar engellenecektir. Arazinin hazırlanması sırasında çıkacak kazı malzemesi, ünitelerin, temel ve çukur kısımların dolgusunda, tesis içi yolların yapımı işlemlerinde ve çevre düzenlemesi çalışmalarında, bitkisel toprak ise arazi düzenleme ve peyzaj çalışmalarında kullanılacaktır. Kazı Fazlası Malzeme Geçici Depo alanları Alakan Dere ye malzeme kaymasını önleyecek tedbirler alınarak, projelendirilecektir. Malzeme basamaklar halinde depolanacak, 183

206 topografyadan gelen suların tahliye edilmesi için, kafa hendeği ile sağlanacak, palyelere tersine eğim verilerek, suların kafa hendeklerine iletilmesi kafa hendeklerinden de ana hendeğe yönlendirilmesi ile bırıkan suların dereye yönlendirilmesi sağlanacaktır. Kazı malzemesi katmanlarının duraylılığının sağlanması için uygun şev eğimi tespit edilecek, buna göre depolama yapılacaktır. Ayrıca dolguların en alt noktasında topuk niteliği gösterecek malzeme kullanımı ile alt dolgunun kayması engellenecektir. Malzemenin depolanması sırasında doğal yüzey akışının bozulmamasına dikkat edilecektir. Yapılacak tüm çalışmalar arazide tahribata neden olmayacak ve su akış rejimi ile kalitesini olumsuz yönde etkilemeyecek şekilde yürütülecektir. Depolama sırasında malzemenin yüksekliği ve eğimi akmaları önleyecek şekilde ayarlanacaktır. Malzeme yeniden kullanıldıktan sonra, kazı fazlası malzeme depo alanı, eski haline getirilecek, çevreyle uyumlu bir şekilde bırakılacaktır. Proje sahasında kazı fazlası malzeme olması durumunda ise tarih ve sayılı Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerince bertarafı sağlanacaktır. Depolama işlemi Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda gerçekleştirilecektir. Proje kapsamındaki tüm üniteleri, kazı fazlası malzeme depo sahalarını gösterir 1/ ölçekli topografik harita Ek-2 de verilmektedir. Kazı fazlası malzemelerinin depolanacağı alanlara ait koordinatlar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 108 Kazı Fazlası Malzeme Geçici Depo Alanları Koordinatları Kazı Depo Sahası 1 Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kazı Depo Sahası 2 Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , , , , ,

207 , , , , Kaynak: 1/ Ölçekli Topografik Harita (Ek-2) Kazı Fazlası Malzeme Depo Alanı 1, m 2, Kazı Fazlası Malzeme Geçidi Depo Alanı 2 ise m 2 alana sahiptir. Kazı fazlası malzemenin depolanacağı alanlarda depolama işlemi, etrafa dağılmayacak, zemin ve gövde hareketliliğinin önlenmesi amacıyla, uygun şev açılarında ve duraylılığı sağlanmış olarak gerçekleştirilecektir. Bu amaçla çukur alanlar seçilecek olup şeve döküm yapılmayacaktır. Kazı fazlası malzeme depo alanı için toprakça fakir, taşlık-kayalık alanlar seçilmesine özen gösterilmiştir. Alanın taşlık-kayalık kısmında depolama yapılmasına özen gösterilecektir. Ağaç kesiminden kaçınılacak, orman sayılan alanlarda kazı fazlası malzeme depo alanı dışında her hangi bir alana pasa, atık veya herhangi bir malzeme dökülmeyecektir tarih ve sayı ile yürürlüğe giren ve Dere Yatakları ve Taşkınlar adı ile yayınlanan 2006/27 nolu Başbakanlık Genelgesine uyulacaktır. Dere yatağına malzeme ve atık kesinlikle boşaltılmayacaktır. Dere yatağını daraltıcı faaliyetlerde bulunulmayacaktır. Kazı fazlası malzeme depo sahaları dışında bir alana kesinlikle pasa, atık veya herhangi bir malzeme dökülmeyecektir. Hafriyat ve depolama işlemleri; tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği ( tarih ve sayılı Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik ile bu yönetmeliğin 10., 34., 35., 36., 37., 38., 39., 40., 41., 42. maddeleri yürürlülükten kaldırılmıştır.) hükümlerine uygun şekilde yapılacaktır. Projenin inşaat aşamasında gerek kazı malzemesi gerekse kazı fazlası malzemenin taşınımı, boşaltımı ve yüklenmesi sırasında tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. Tünel içinde yapılacak kazı faaliyetleri esnasında meydana çıkacak atıksular ile tünel içindeki çatlak ve kırıklardan süzülen yer altı sularının birleşiminden oluşabilecek bulanıklığa sebep olabilecek sular usulüne uygun bertaraf edilecektir. Bu sular, drenaj sistemi ile alınarak tünel dışına çıkarılacaktır. Askıda katı madde yoğun bu sular, kimyasal arıtmaya gerektirmeden, çökeltim havuzunda dinlendirilerek, arıtılacak sonra yeniden kullanılacaktır. Sulama amaçlı kullanıma uygunluğu için, Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü nün görüşü alınacaktır. Proje konusu faaliyetle ilgili olarak tarih ve sayılı Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında gerekli tüm izinler (Ek-2 Sulak Alan Faaliyeti İzin Belgesi) proje inşa işlemleri başlamadan önce alınacaktır. Konu ile ilgili gerekli başvurular yapılacaktır. İnşaat süresince kullanılacak iş makineleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 185

208 Tablo 109 İnşaat Süresince Kullanılacak İş Makineleri ve Ekipmanlar İş makinesi Patlatma ve Alınacak Önlemler Adet Ekskavatör 2 Kamyon 4 Dozer 1 Arazöz 1 Rockdrill 1 Motopomp 2 Transmikser 1 Beton pompası 1 Proje kapsamında; iletim tüneli inşa işlemlerinde ve iş makinelerinin kıramayacağı sertlikteki kayalara rastlanılması halinde malzemeyi gevşetmek maksadı ile patlatma yapılacak olup, bunun dışındaki tüm kazılar iş makineleri ile yapılacaktır. Proje kapsamında yapılacak patlatmalarda, patlayıcı maddelerin kullanımı bu konuda eğitim almış ve yeterlik belgesine sahip kişiler tarafından yapılacaktır. Tünelde yapılacak olan patlatmalar delici ekipmanlarla açılan deliklere şarj edilen patlayıcılarla gerçekleştirilecektir. Yapılacak patlatmalar, milisaniye gecikmeli kapsül kullanılarak yapılacak ve yer sarsıntısının oldukça düşük olması sağlanacaktır. Patlatmadan kaynaklanan riskleri ortadan kaldırmak için patlayıcı madde saha içerisinde depolanmayacaktır. Gerekli olan patlayıcı madde, patlatmanın yapılacağı zamanda eskort eşliğinde şase kamyon ile sahaya getirilecek olup patlama çalışmaları gerekli emniyet tedbirleri alındıktan sonra (giriş-çıkışların kontrolü, uyarı ve ikazlar, alanın boşaltılması, yöre halkına haber verme vb.) ateşçi ehliyetine sahip kişilerce yapılacaktır. Sahaya getirilecek patlayıcı madde ve yardımcı malzemeler için mevcut ulaşım yolu kullanılacaktır. Patlatma yapılacağında il/ilçe jandarması bilgilendirilecektir. Ayrıca anons veya duyuru yöntemleriyle, yöre sakinlerinin bilgilendirilmesi sağlanacaktır. İlgili Resmi kuruluşlardan gerekli izinleri alınmadan patlatma işlemi yapılmayacaktır. Ayrıca projenin inşaat aşamasında yapılacak patlatmalar, canlıların üreme dönemi dışında yapılacaktır. Patlatmaya bağlı gürültüyü azaltmak için patlatmanın yapılacağı an diğer faaliyetlerin tamamının durdurulması sağlanacaktır. İletim tünelinde yapılacak patlatma kapalı alanda yapılacağı için taşların savrulması ve toz emisyonu söz konusu olmayacaktır. Ayrıca tünel patlatmalarında hava şoku tehlikesi olmamaktadır. Hafriyat çalışmalarında patlayıcı madde kullanılması planlanan alanlar için, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel sularla ilgili kirletme yasakları başlığı 17,18 ve 19. maddelerinde belirtilen koruma alanları dışında yönetmelikte belirtilen hususlara uygun olarak çalışmalar yapılacaktır. - Üretimde kapasite artışı yapılmadan Çevresel düzenleme ve yaptırımlara uyulacağına ve her deliğe farklı gecikme süresi ile ateşleme imkânı tanıyan kısa gecikmeli elektriksiz kapsül (Non Electric) kullanacak, sadece ilk ateşleme sırasında elektrikli kapsül kullanılacaktır. 186

209 - Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde belirtilen limitlere uyularak çalışma yapılacaktır. - Patlatmalardan kaynaklı sarsıntı ölçümlerinin sismograf cihazıyla ilk patlatmada ve yılda bir periyodik olarak yapılacak ve sonuçlarının cihaz çıktıları ile birlikte rapor halinde Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne sunulacaktır sayılı Çevre Kanununa istinaden yürürlüğe giren ilgili yönetmeliklere ve formda belirtilen hususlara uyulacak ve diğer meri mevzuat kapsamında çevrenin korunması ve kirliliğin önlenmesi için gerekli izinlerin alınacaktır. Patlatma Öncesi Alınacak Güvenlik Önlemleri Patlatma öncesi alınacak güvenlik önlemleri, patlayıcı maddenin transfer için alınmasında itibaren başlayıp şarj işleminin başlangıcına kadar geçen sürede alınacak önlemlerdir. Bu amaçla yürürlükteki yanıcı ve patlayıcı maddelerin (dinamit, kapsül, benzin, mazot, vb.) güvenli bir şekilde nakledilmesi, depolanması ve kullanılması sırasında tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Patlayıcı, Parlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışacak İş Yerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük ve gün ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük (04/05/ /12746 ve 14/05/ /2443 tarih ve sayılı değişiklikler dikkate alınarak) de belirtilen esaslara göre hareket edilecektir. İlgili tüzüğün 118. Maddesi gereği patlayıcı maddeler Satın Alım ve Kullanım İzin Belgesi ile bölgeye en yakın patlayıcı madde deposundan alınacaktır. Patlayıcı madde taşıcı araç bakımı iyi yapılmış onaylı bir araç olacak ve bu işe uygun bir şekilde teçhiz edilecektir. Patlayıcı madde taşıyıcı araç (pikap, kamyonet vb.) eğer üstü açık ise; patlayıcı sandıkları, kamyon kasası yüksekliğini aşmayacak şekilde istif edilecek ve patlayıcı sandıklarının üzeri ateşe dayanıklı tarpaulin ya da yangına dayanıklı malzeme örtülecektir. Herhangi bir tehlikeye karşı patlayıcı madde taşıyan araç içinde yangın söndürme aletleri, reflektör, ikaz ve uyarı levhaları daima hazır bulundurulacaktır. Patlayıcı madde taşıyan aracı kullanımı hem araç kullanımı hem de patlayıcı nakliyesi konusunda uzman kişilerce yapılacaktır. Taşıma sırasında taşıtın hızı, tehlikeli madde taşıyan araçlar için öngörülen hız sınırlamalarını aşmamak üzere, görüş, yol, hava ve trafik durumuna göre bir tehlike oluşturmayacak düzeyde tutulacaktır. Depodan patlatma sahasına patlayıcı madde nakliyatında, depodan patlatma sahasına olan yol güzergâhı belgede verilen güzergâh üzerinden sağlanacaktır. Taşıma sırasında zorunlu nedenlerle belgede belirlenen yol ve konaklama yerleri zabıta tarafından değiştirilirse, bu husus belgeye yazılacak ve trafik zabıtasına haber verilecektir. Patlayıcı maddelerin yüklemeleri ve boşaltılmaları gündüz saatlerinde yapılacaktır. Taşıtların, yüklenecek veya boşaltılacak patlayıcı maddelerden en az yirmi metre uzaklıkta bulunması, gerekli güvenlik önlemlerinin alınması ve aydınlatmanın elektrikle yapılması koşuluyla geceleri de yükleme ve boşaltma yapılacaktır. Yükleme, boşaltma ve taşıma sırasında taşıtın yanında sigara ve benzerlerini içmek, ateş yakmak ve kıvılcım çıkaran maddeler kullanmak yasaktır. 187

210 Patlatma esnasında istenmeyen sonuçların çıkmaması için kâğıt üzerinde deliklerin nasıl doldurulacağı, ateşleme sistemi ve bağlantı şekilleri belirlenecektir. Yine bu planlamada kullanılacak patlayıcı madde miktarları doğru oranlarda tespit edilecektir. Patlatma işlemi, bu işte ehil olan ve Ateşleyici Yeterlilik Belgesi olan kişiler tarafında gerçekleştirilecektir. Ateşleme için bu amaçlı uygun kapasitede ve sağlıklı patlatma cihazı kullanılacaktır. Eskimiş, yıpranmış cihazlar kullanılmayacaktır. Patlatma işleminin sağlıklı gerçekleşmesi için kullanılacak ekipman ve teçhizat da amacına uygun olarak yetkili kişiler tarafından seçilecek ve uygunluğu test edilecektir. Patlatma alanında atım esnasında cep telefonu, telsiz ve radyo gibi dalga yayan cihazların kullanımı kesinlikle yasaklanacaktır. Ateşleyici olası taş savrulması menzili içinde kimsenin bulunmamasını sağlayacak ve patlatmadan hemen önce olası bir probleme karşı patlatma sahasını kontrol edecektir. Patlatma yapılmadan önce yörede yaşayan halk patlatmanın yapılacağı gün ve saat hakkında bilgilendirilecektir. Çalışma alanı içinde yetkili ve görevli personel haricinde personelin bulunmasına izin verilmeyecektir. Patlatma öncesi, uygulayıcı ekip tarafından, hazırlanan deliklerin uygunluğu, delik geometrisi ve delik boyları kontrol edilecek olup, şarj esnasında kullanılacak olan patlayıcı maddeler planlandığı gibi deliklerin başına uygun şekilde dağıtılacaktır. Gecikmeli kapsül kullanılması durumda yine bu kapsüllerin gecikme zamanlarına dikkat edilecektir. Patlatma işlemi vardiya aralarında ve arazide çalışma olmadığı durumlarda gerçekleştirilecektir. Patlatmadan kaynaklanacak vibrasyon ve gürültü için tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmeliği nde belirtilen önlemler alınarak işçilerin gürültüden etkilenmemeleri sağlamak için başlık, kulaklık veya kulak tıkaçları gibi uygun koruyucu araç ve gereçler verilecektir. Ayrıca yatırımcı firma tarafından kişisel koruyucu ekipman kullanımı zorunlu kılınacaktır. Patlatma Sonrası Alınacak Güvenlik Önlemleri Patlatma sonra patlatma uzmanı tarafından atım grubunun patlayıp patlamadığı kontrol edilecektir. Bu kontrolde delikler tek tek incelenecektir patlamayan bir delik bulunursa veya bundan kuşku duyulursa fitil ile ateşlemede en az bir saat, kapsül ile ateşlemede ise beş dakika geçmeden atım alanına hiç kimsenin girmesine izin verilmeyecektir. Patlamamış bir delik tespit edilmesi durumunda uzman tarafından patlayıcı maddenin imhası sağlanacaktır. Bütün kontrollerin yapılması ve olumsuzlukların giderilmesi sonucunda çalışanlar ve çevrede yaşayanların zarar görmemesi için uygun ortamın oluşmasına bağlı olarak insanlar tekrar uyarılacak, çalışmaların başlamasında bir sakınca olmadığı konusunda bilgilendirileceklerdir. 188

211 V.1.2. Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek işlerden, insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli olanlar sağlık koruma bandı mesafesi, (Patlatma yapılması durumunda, patlatmaların kesinlikle galeri yöntemi ile yapılmayacağına dair taahhüt, patlayıcıların yer altı suyuna ve dolaylı olarak suya etkilerinin araştırılması ve patlatma yerine başka alternatiflerin açıklanması, patlayıcıların nerelerde tutulacağı), patlayıcı miktarı ve cinsi arazi hazırlanmasında kullanılacak işler için kullanılacak aletler ve makineler, acil eylem planı hakkında bilgi verilmesi Projenin inşaat aşamasından başlayarak ünitelerin faaliyete açılmasına dek meydana gelebilecek insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli işler, hemen her inşaat çalışmasında meydana gelmesi muhtemel yaralanma, şantiye içi trafik kazaları, malzeme sıçraması, insan düşmesi, iş makineleri kazaları vb. olaylardır. Bu bağlamda çalışma alanına uyarıcı levhalar konulacak ve çalışanlara iş güvenlik eğitimi verilecektir. İnşaat çalışmalarında, kabul tarihli 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na, tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan 4857 sayılı İş Kanunu na, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayınlanan Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği ne, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmeliği ne ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliği ne, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği ne, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ne, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmeliği gerekliliklerine uyulacak ve bu kapsamda aşağıda belirtilen önlemler alınacaktır. Personel ve işçiler yapılacak işin gerektirdiği iş güvenliği malzemeleri ile donatılacak ve işçilerin sağlık ve iş güvenliği kurallarına uygun şartlar altında çalışmaları sağlanacaktır. İşçi ve personelin sağlığı açısından toz maskeleri, baretler, kulak tıkaçları vb kullanılacaktır. Küçük çaplı kişisel yaralanmalar söz konusu olduğunda şantiye tesisinde yataksız, ayakta tedavi amaçlı revir ünitesi bulunacaktır. İlk yardım müdahalesi gereken durumlardan kaynaklanacak tıbbi atıklar ise tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tıbbî Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ilgili hükümlerine uygun olarak diğer tüm atıklardan ayrı olarak toplanacak ve lisanlı geri kazanım/bertaraf tesislerine verilerek bertarafı sağlanacaktır. Acil ve ağır yaranmalarda; kişi ya da kişiler durumlarının aciliyetine göre kendi imkânları ile veya ambulansla en yakın sağlık birimine ulaştırılacaktır. İşçilerin sağlığı açısından en büyük potansiyel tehlike ise iş gücünde görülebilecek grip, nezle gibi bulaşıcı hastalıklardır. Söz konusu durumu asgariye indirmek için işçiler ilgili sağlık kuruluşlarında periyodik muayeneden geçirilecektir. İnşaat işçilerinin yöre halkı ile teması asgari seviyede tutulacak, böylece halka hastalık bulaştırma riski de azalacaktır. 189

212 Önemli hastalık ve yaralanmalarda en yakın yerleşim yerinde bulunan hastane imkânlarından faydalanılacaktır. Proje kapsamında muhtemel kazalar; personel dikkatsizliği, güvenlik talimatlarına uymama, gerekli önlemlerin alınmaması ve güvenli ve bakımı yapılmış araçların kullanılmaması durumunda gerçekleşir. Bu durumları önlemek amacıyla; iş makinelerinin kullanılacağı alanlarda uyarı ve ikaz levhaları asılacak ve gerekli önlemler alınacaktır. İş makineleri ile yapılan nakliye işlemlerinde (karayoluna herhangi bir naklin söz konusu olması durumunda) karayolu taşımacılık kurallarına uyulacaktır. İş makineleri ehliyetli makine operatörleri tarafından kullanılacaktır. Kullanılan iş makinelerinin bakım ve onarımları, araç muayeneleri ve egzoz emisyon ölçümleri düzenli olarak yaptırılacaktır. Kazı alanlarının yakın çevresinde yapılan çalışmalar sırasında kayma, takılma vb nedenlerle yaşanabilecek düşme tehlikeleri söz konusudur. Bu durumları önlemek amacıyla; kazı yapılan alanların çevreleri emniyet şeritleri ile çevrilerek çalışma ve kullanım alanları tecrit edilecektir. Yüksek kotlu yerlerde yapılacak çalışmalarda olması muhtemel düşme tehlikesi söz konusudur. Faaliyetler sırasında yüksekte yapılacak tüm çalışmalarda gerekli korkuluk vb önlemler alınacak ve çalışanlara emniyet kemeri kullandırılacaktır. Hidrolik santralin insan hayatı açısından tehlikeli üniteleri; şalt sahası, yüksek gerilim hattı ve trafolardır. Çalışan personel için elektrik ve elektrikli sistemlere yapılan müdahaleler ve hat tesis işlemler yetkili elektrikçi/elektrik uzmanları tarafından yaptırılacaktır. Ayrıca bu üniteler yüksek tel örgü ile koruma altına alınacak ve ikaz levhaları ile donatılacaktır. Sahada yapılan çalışmalar ya da herhangi bir nedenden dolayı olabilecek yangınlara karşı seyyar söndürücü ekipmanlar bulundurulacak, bu ekipmanların kullanıma hazır olması sağlanacaktır. Proje alanında çalışacak personele bu araçların kullanımı hakkında bilgi verilecek ve belirli aralıklarla tatbikatlar yaptırılacaktır. Çalışmalar sırasında çevre itfaiye teşkilatlarının ve kamu makamlarının acil durum telefonları şantiye alanı içerisinde ve herkesin görebileceği yerde (panolarda) asılı bulundurulacaktır. Çalışmaların dış ortamda yapılması nedeni ile yaşanabilecek her türlü olay, doğal afetler (sel, toprak kayması vb) söz konusu olduğunda; olası acil durumlara karşı hazırlanacak Acil Eylem Planları ve Talimatları hakkında personel bilgilendirilecektir. Ayrıca kullanılacak araçların yağ değişimi ve atık yağlarla ilgili olarak; her türlü malzemenin insan sağlığı ve çevreye yönelik zararlı etkisini en aza indirebilmek amacı ile tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. Proje çalışmalarında kullanılacak iş makinelerinin yakıt ikmalleri ve yağ değişimleri sahada yapılmayacak olup, yakın çevredeki ruhsatlı akaryakıt istasyonlarında yaptırılacaktır. 190

213 tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve 3986 sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik Ek 2 Listesinde 2. sınıf Gayri Sıhhi Müesseseler kapsamında değerlendirilecektir. 2. Sınıf GSM ruhsat başvurusu sırasında Sağlık Koruma Bandı mesafeleri kesinleştirilecektir. Sağlık koruma bandı mesafesi 30 m olarak önerilmektedir. Patlatma Tünel kazı çalışmalarında iş makinelerinin kıramayacağı sertlikteki kayalara rastlanılması halinde malzemeyi gevşetmek maksadı ile patlatma yapılacak olup, bunun dışındaki kazılar iş makineleri (kırıcılar) ile yapılacaktır. İletim tüneli kazısında çok az miktarda patlayıcı madde kullanımı söz konusu olacaktır. Yapı çalışmalarında çoğunlukla kırıcılarla ilerlenecektir. Kaya Malzeme Ocağından malzeme patlatma yöntemi ile temin edilecektir. Patlayıcıların temini, saklanması ve kullanılması, yürürlükte bulunan mevzuat çerçevesinde olacaktır. Proje kapsamında kontrollü patlatma yapılacaktır. Söz konusu küçük patlatmalarda amaç her sıraya yeteri kadar zaman vermek her sıranın böylelikle elde edilen boşluklarda patlamasını sağlamaktır. Gecikme aralığının fazla olması, patlatma sırasında oluşan yer sarsıntılarının da azalmasına sebep olmaktadır. Gevşetme patlatmaları sırasında oluşacak titreşim için yürürlükteki Çevresel Gürültü Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği 25. Madde hükümlerine riayet edilerek gerekli önlemler alınacaktır. Proje kapsamında tünel inşaatı ve kaya malzeme sahasında yapılacak patlatmalar, delme patlatma yöntemi ile gerçekleştirilecek olup kesinlikle galeri usulü patlatma yapılmayacaktır. Konalga Regülatörü ve HES Revize Fizibilite Raporunda iletim tüneli güzergahında yeraltı suyu problemi izlenmeyeceği ve zamana bağlı olarak azalan noktasal su boşalımlarının tünel kazısı ve duraylılık açısından sorun oluşturmayacağı, drenaj ve enjeksiyon önlemleri ile giderilebilecek düzeyde olacağı belirtilmiştir. Proje kapsamında yapılacak yapılar için Bayındırlık ve İskân Bakanlığı nın (mülga Afet İşleri Genel Müdürlüğü) tarih ve sayılı Genelgesi ve gün ve sayılı makam oluru doğrultusunda hazırlatılacak imar planına esas jeolojik/jeoteknik etüt raporlarının tarih ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname doğrultusunda Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne onaylatılacaktır. Jeolojik/Jeoteknik Etüt Raporuna göre belirlenecek YAS a (yeraltı su seviyesi) göre; patlatmanın yeraltı su seviyesini etkileyip etkilemediği tespit edilecektir. Bu itibarla; patlamanın yapılacağı tüm alanlarda inşaat başlamadan önce YAS belirlenecek ve patlatmanın derecesi (kaç m ye kadar etkili olduğu) tespit edilecektir. YAS seviyesi belirlenmeden inşaat çalışmalarına başlanmayacaktır. Ayrıca; yapılacak patlatmalar sonucunda dere yatağındaki akışı engellememek için gerekli tüm tedbirler alınacaktır. Gerçekleştirilen bütün patlatmaların kaydı tutulacak ve bu kayıtlar her bir patlatmanın zamanını, yerini, tipini, kullanılan patlayıcı malzeme miktarını ve diğer her türlü gerekli bilgiyi içerecektir. 191

214 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Patlayıcı, Parlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışacak İş Yerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük ( /12746, /2443 ve 28/10/ /8057 tarih ve sayılı değişiklikler dikkate alınarak) hükümlerine uyulacaktır tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Maddelerin Karayolu ile Taşınması hakkında Yönetmelik hükümlerine uyulacaktır. Patlatmadan kaynaklanan riskleri ortadan kaldırmak için patlayıcı madde saha içerisinde depolanmayacaktır. Gerekli olan patlayıcı madde, patlatmanın yapılacağı zamanda eskort eşliğinde şase kamyon ile sahaya getirilecek olup patlama çalışmaları gerekli emniyet tedbirleri alındıktan sonra (giriş-çıkışların kontrolü, uyarı ve ikazlar, alanın boşaltılması, yöre halkına haber verme vb.) ateşçi ehliyetine sahip kişilerce yapılacaktır. Sahaya getirilecek patlayıcı madde ve yardımcı malzemeler için mevcut ulaşım yolu kullanılacaktır. Patlatma yapılacağında il/ilçe jandarması bilgilendirilecektir. - Üretimde kapasite artışı yapılmadan Çevresel düzenleme ve yaptırımlara uyulacak ve her deliğe farklı gecikme süresi ile ateşleme imkânı tanıyan kısa gecikmeli elektriksiz kapsül (Non Electric) kullanacak, sadece ilk ateşleme sırasında elektrikli kapsül kullanılacaktır. - Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde belirtilen limitlere uyularak çalışma yapılacaktır. - Patlatmalardan kaynaklı sarsıntı ölçümlerinin sismograf cihazıyla ilk patlatmada ve yılda bir periyodik olarak yapılacak ve sonuçlarının cihaz çıktıları ile birlikte rapor halinde Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne sunulacaktır sayılı Çevre Kanununa istinaden yürürlüğe giren ilgili yönetmeliklere ve formda belirtilen hususlara uyulacak ve diğer meri mevzuat kapsamında çevrenin korunması ve kirliliğin önlenmesi için gerekli izinlerin alınacaktır. Patlatma öncesinde ve esnasında alınacak tüm önlemler Bölüm V.1.1 de detaylandırılmıştır. Malzeme Ocağında yapılacak patlatma Bölüm V.1.10 de detaylı olarak sunulmuştur. Arazi hazırlanması esnasında kullanılacak iş makineleri Bölüm V.1.1 de verilmiştir. Konalga Regülâtörü ve HES için hazırlanan Acil Eylem Planı Bölüm VIII.1 de sunulmuştur. Proje kapsamında Acil Eylem Planına uyulacak olup, gerekli tedbirler inşaat başlamadan alınacaktır. 192

215 V.1.3. Proje kapsamındaki ulaşım altyapısı planı, proje alanının karayollarına uzaklıkları, karayoluna bağlantı yolları, ulaşım için kullanılacak mevcut yolların zarar görmemesi için alınacak tedbirler ile trafik güvenliği açısından alınacak önlemler, ulaştırma altyapısının inşası ile ilgili işlemler, yeni yapılacak yolların özellikleri, kullanılacak malzemeler, kimyasal maddeler, araçlar, makineler; altyapının inşası sırasında kırma öğütme, taşıma, depolama gibi toz yayıcı mekanik işlemler, araç yükü, cinsi ve sayısı, artışın hesaplanması, haritası (bu kapsamda alınacak görüşler, izinler), Konalga Regülatörü ve HES proje sahasına, aşağıda verilen Van Karayolları Haritasından takip edilebileceği üzere Van İlinden nolu karayolu ile Edremit istikametinde ilerlenip, Edremit i 16 km geçtikten sonra nolu karayoluna sapılması, 4 km sonra, güney istikametinde devam eden nolu Çatak İlçesine bağlanan sathi kaplama yolda ilerilenmesi ile mümkündür. Güney istikametinde 47 km devam edilerek Çatak İlçesi ne ulaşılır. Çatak İlçesinden 25 km güney istikametinde devam edilecek Narlı Bucağına ulaşılır. Şekil Bölge Müdürlüğü, Van Karayolları Haritası Kaynak: KGM, 11. Bölge Müdürlüğü, Bölgedeki İller, 193

216 Aşağıda proje sahasına ulaşım için Çatak İlçesini takip eden, kullanılacak yol güzergâhının uydu görüntüsü verilmiştir. Çatak 18 km 7 km 3,6 km 5,2 km 1,6 km 19 km Şekil 48 Proje Sahasına Ulaşım İçin Kullanılacak Yol Güzergâhının Uydu Görüntüsü Kırmızı ile işaretlenmiş mevcut yol üzerinden Çatak İlçesi merkezinden Dalbastı Köyüne mesafe 18 km dir. Dalbastı Köyü Narlı Bucağı arası ise yaklaşık 7 km dir. Bu yol sathi kaplama yoldur. Mavi ile işaretlenmiş mevcut köy yolu üzerinden Narlı Bucağından Sugeldi Köyüne mesafe 3,6 km dir. Sugeldi Köyünden Konalga Köyü yol ayrımına olan mesafe 5,2 km dir. Yol ayrımından Konalga HES e mesafe yaklaşık 1,6 km, Konalga Köyüne ise yaklaşık 2 km dir. Sarı ile işaretlenmiş mevcut yol üzerinden Konalga Köyü yol ayrımından Konalga Regülâtörüne mesafe 19 km dir. Konalga Regülâtörü nün Narlı Bucağından geçen karayoluna uzaklığı 27,8 km dir. Konalga HES in Narlı Bucağından geçen karayoluna uzaklığı ise 10,4 km dir. Proje kapsamında ünitelere ulaşım için yapılacak yollar; Konalga Regülâtörü tarafından Narlı-Dokuzdam Köy yolundan Regülatöre ulaşım için yaklaşık m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Yapılacak bu toprak yoldan, Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali sahasına ulaşım için yaklaşık 55 m kuzey yönünde yol yapılacaktır. Kaya Malzeme Sahasına ulaşım yolu olarak Kırma Eleme Yıkama Tesisi için yapılacak yolun devamı şeklinde yaklaşık 291 m lik yol yapılması öngörülmektedir. Regülatör yerine ulaşım için yaklaşık 150 m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Şantiye alanına ulaşım için ise 11 m lik alan temizlenip, düzleştirilecektir. 194

217 Santral tarafında ise, Narlı-Dokuzdam Köy yolundan yaklaşık 870 m lik kuzeydoğu istikametinde yol yapımı söz konusudur. Bu yolun devamından kuzey yönünde yaklaşık 845 m lik santrale ulaşım yolu yapılacaktır. Kuzeydoğu istikametine açılacak yolun devamında 5 km lik tünel çıkışına ulaşım yolu yapılması planlanmaktadır. Servis yollarının yapımında, ünitelerin inşası esnasında çıkacak malzeme kullanılacaktır. Bu malzeme ile yolların ulaşım için uygun şekilde düzleştirilmesi sağlanacaktır. Yapılacak servis yolları toprak yol niteliğinde olacaktır. Yapılacak yollar Ek-2 Genel Yerleşim Planında gösterilmiştir. Bu yolların karayolları ile bağlantısı olmayacaktır. Proje kapsamında su altında kalan karayolu, köprü, tarihi köprü ve diğer sanat yapıları mevcut değildir. Buna bağlı olarak yeni yol(relokasyon) projesi hazırlanmamıştır. Kati proje aşamasında karayoluna her hangi bir bağlantı yolunun zaruri olması durumunda, 1/1000 ölçekli Karayolları bağlantı yolu projesi formatına uygun proje hazırlanacak ve sunulacaktır. Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü nün görüşü doğrultusunda düzenleme yapılacaktır. Bağlantı yolu, Karayolları izni ile yapılacaktır. Bu kapsamda, Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü görüşleri ve gerekli tüm izinler alınacaktır. Yapılacak çalışmalarda trafik işaretleme standartlarına uygun işaretleme yapılması, bunun için önceden işaretleme projelerinin hazırlanarak Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü nün onayına sunulacaktır. Proje kapsamında 2918 sayılı (son değişiklik: 6014 sayılı Kanun) Karayolları Trafik Kanunu, 4925 sayılı Karayolu Taşıma Kanunu, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Karayolları Trafik Yönetmeliği, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Karayolları Kenarında Yapılacak ve Açılacak Tesisler Hakkında Yönetmelik, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Karayolu Taşıma Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. İnşaat aşamasında taşıma ve yükleme faaliyetleri sırasında yürürlükteki Karayolları Trafik Kanunu nun aşağıda verilen maddelerine titizlikle uyulacaktır. Madde 34- Motorlu araçların muayenelerinin, yönetmelikte belirtilen süreler içinde yaptırılması zorunludur. Madde 36- Motorlu araçların, sürücü belgesi sahibi olmayan kişiler tarafından karayollarında sürülmesi ve sürülmesine izin verilmesi yasaktır. Madde 49- Ticari amaçla yük ve yolcu taşıyan motorlu taşıt sürücülerinin, taşıt kullanma sürelerine aykırı olarak taşıt kullanması ve bunlara taşıt kullandırılması yasaktır. Madde 65- Araçların yüklenmesinde yönetmelikte belirtilen ölçü ve esaslara aykırı olarak (Değişik: 25/6/ /36 md.); a) Taşıma sınırı üstünde yolcu alınması, 195

218 b) Azami yüklü ağırlığın veya izin verilen azami yüklü ağırlığın aşılması, c) (b) bendindeki ağırlıklar aşılmamış olsa bile azami dingil ağırlıkları aşılacak şekilde yüklenmesi, d) Karayolu yapısı ve kapasitesi ile trafik güvenliği bakımından tehlikeli olabilecek tarzda yükleme yapılması, e) Tehlikeli ve zararlı maddelerin gerekli izin ve tedbirler alınmadan taşınması, f) Ağırlık ve boyutları bakımından taşınması özel izne bağlı olan eşyanın izin alınmadan yüklenmesi, taşınması ve taşıttırılması, g) Gabari dışı yük yüklenmesi, taşınan yük üzerine veya araç dışına yolcu bindirilmesi, h) Yükün karayoluna değecek, düşecek, dökülecek, saçılacak, sızacak, akacak, kayacak, gürültü çıkaracak şekilde yüklenmesi, i) Yükün, her çeşit yolda ve yolun her eğiminde dengeyi bozacak, yoldaki bir şeye takılacak ve sivri çıkıntılar hâsıl edecek şekilde yüklenmesi, j) Sürücünün görüşüne engel olacak, aracın sürme güvenliğini bozacak ve tescil plakaları, ayırım işaretleri, dur ve dönüş ışıkları ile yansıtıcıları örtecek şekilde yüklenmesi, k) Çeken ve çekilen araçlarla ilgili şartlar ve tedbirler yerine getirilmeden araçların çekilmesi, yasaktır. Madde 73- (Değişik birinci fıkra: 17/10/ /27 md.) Karayolunda araçların kamunun rahat ve huzurunu bozacak veya kişilere zarar verecek şekilde saygısızca sürülmesi, araçlardan bir şey atılması veya dökülmesi, seyir halinde sürücülerin, cep ve araç telefonu ile benzer haberleşme cihazlarının kullanılması yasaktır. Taşıma faaliyetleri sırasında tonaj uygulamasına dikkat edilecektir. Ayrıca; Araç sürücüleri yolları kullanırken; a) Trafiği düzenleme ve denetlemeye yetkili üniformalı veya özel işaret taşıyan görevlilerin uyarı ve işaretlerine, b) Işıklı ve sesli trafik işaretlerine, c) Trafik işaret levhaları, tertipleri ve yer işaretlemelerine, d) Trafik güvenliği ve düzeni ile ilgili olarak Karayolları Trafik Kanununda ve Karayolları Trafik Yönetmeliğinde gösterilen diğer kural, yasak, zorunluluk ve yükümlülüklere, e) Hız kurallarına f) Araçların yüklenmesinde belirlenmiş ölçü ve esaslara g) Teknik arıza, kayma, yolda ani olarak meydana gelen bir bozukluk veya heyelan, yükün kayması ve düşmesi ve benzeri gibi mecburi hallerin yerleşim birimleri dışındaki karayolunda taşıt yolu üzerinde meydana geldiği takdirde, araç sürücüleri, bütün imkânları elverdiği ölçüde kullanarak hareket ettirme, itme ve benzeri şekil ve surette, araçlarını karayolu dışına, bu mümkün olmaz ise, bankette, bu da mümkün değilse taşıt yolunun en sağına almak ve her durumda yol, hava ve trafik şartları ile gece ve gündüz olmasına göre, gerekli güvenlik ve uyarı tedbirlerini derhal alıp uygulamakla yükümlüdürler. İnşaat ve işletme aşamalarında yola giriş ve çıkışlarda trafik güvenliği açısından her türlü önlem, Karayolları 11. Bölge Müdürlüğünün görüşleri doğrultusunda, yatırımcı firma tarafından alınacaktır. 196

219 İnşaat ve işletme aşamalarında proje kapsamında yapılacak her türlü faaliyette ulaşım ve nakliyenin mümkün olduğunca mevcut yollardan sağlanarak yolların zarar görmemesi için gerekli tüm tedbirler alınacak, zarar görmesi durumunda ise, tüm zarar Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü ile yapılacak protokol çerçevesinde yatırımcı firma tarafından karşılanacaktır. Karayolunun trafik güvenliğini etkileyecek her türlü çalışmadan tesis/proje sahibi sorumlu olacaktır. İnşaat aşamasında kullanılacak malzeme ocakları ve nakliye güzergâhı ile ilgili olarak Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü nden görüş alınacak ve belirtilen hususlar doğrultusunda hareket edilecektir. Tehlikeli madde sınıfına giren malzemelerin taşınması esnasında, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Maddelerin Karayolu ile Taşınması hakkında Yönetmelik hükümlerine uyulacaktır. İnşaat aşamasında karayolu ağına dâhil yolların kullanılması ile ilgili olarak; 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu nun 65. Maddesinde belirtilen araçların yüklenmesi ile ilgili ve aynı Kanunun 33. Maddesinde belirtilen özel yüklerin taşınması ile ilgili Karayolları Genel Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. Ayrıca, nakliye sırasında karayoluna kirletici malzeme (taş, kum, çamur vb.) taşınmaması için gerekli tüm tedbirler alınacaktır. İnşaat ve işletme aşamalarında yola giriş ve çıkışlarda trafik güvenliği açısından her türlü önlem Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü nün görüşleri doğrultusunda proje sahibi firma tarafından karşılanacaktır. İnşaat aşamasında kullanılan iş makineleri ve ekipmanların egzoz muayeneleri gerekli süreler içerisinde gerçekleştirilecektir. Kamulaştırma sahası içerisinde ve kamulaştırma sınırının dışında kalan 50 m lik mesafede yola paralel tesislere izin verilmemektedir. Proje dâhilinde yola paralel tesis bulunmamaktadır. Planlanan tesisler kamulaştırma sahası ve sınırının dışında kalmaktadır. Ayrıca, karayollarının belirlemiş olduğu kamulaştırma sınırına bağlanacak yol bulunmamaktadır. Bağlanması durumunda, Karayolu Kenarında Yapılacak ve Açılacak Tesisler Hakkında Yönetmelik hükümlerine ve karayolu kamulaştırma sınırı çekme paylarına uyulacaktır. Proje kapsamında kurulacak her türlü tesis, bina vb. belirtilecek olan sağlık koruma bandı mesafesine uygun olarak yerleştirilecektir. İnşaat ve işletme aşamaların taşınacak malzemelerin taşınması sırasında 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu ve Karayolları ile ilgili çıkan tüm kanun ve yönetmeliklere uyulacaktır. Ayrıca; Karayolları Trafik Yönetmeliği nin 128. maddesinde belirtilen araçların boyut, ağırlık, şartlarına ve tonaja uygun olarak taşıma yapılacak ve Karayolu Kenarına Yapılacak ve Açılacak Tesisler Hakkında Yönetmelik Madde 31 hükümlerine uyulacaktır. Kazı malzemesi taşınması esnasında toz oluşumu meydana gelecektir. Toz emisyonu oluşum miktarı ile ilgili hesaplamalar Bölüm V.1.17 de sunulmuştur. Ayrıca, saha içi yollardan kaynaklanacak toz emisyonunun minimuma indirilmesi için çalışma alanlarında tesis içi yollar spreyleme yöntemiyle sulanarak toz yayılmasının önlenmesi yoluna gidilecek, çalışma koşullarına özen gösterilecek ve malzeme savrulma yapılmadan boşaltma ve 197

220 düzeltme işlemleri yapılacaktır. Çalışma yapılan saha ve geçici depolaması yapılan kazı fazlası malzemenin üst yüzeyi düzenli olarak nemlendirilerek tozuma engellenecek ve oluşacak toz emisyonu asgari seviyede tutulacaktır. Proje kapsamında, oluşacak toz emisyonları ile ilgili olarak, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ve tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır tarih ve sayılı Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. Proje kapsamında yapılacak taşımaların trafik yüküne etkisi; Proje inşaat aşamasında yolları kullanacak iş makineleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 110 İnşaat Süresince Yolları Kullanacak İş Makineleri Kullanım Amacı İş makinesi Adet Temel Kazısı (hafriyat) için çalışacak Kaya Malzeme Ocağında çalışacak Ekskavatör 2 Kamyon 4 Dozer 1 Arazöz 1 Rockdrill 1 Transmikser 1 Beton pompası 1 Ekskavatör 2 Yükleyici 1 Kamyon 2 Arazöz 1 6 kamyon ve 11 diğer iş makinesinin, hafta 1 defaya mahsus Çatak İlçesindeki akaryakıt istasyonuna, akaryakıt ikmali ve/veya bakım vb için gideceği düşünülerek, bu araçların Narlı Bucağı Çatak İlçesi merkezi arasındaki trafik yüküne etkisi değerlendirilmiştir. Aşağıdaki şekilde Çatak İlçesi ve civarının Yıllık ortalama günlük trafik değerleri (YOGT) verilmiştir. 198

221 Proje Sahası Şekil 49 Çatak İlçesi ve Civarının Yıllık Ortalama Günlük Trafik Değerleri (YOGT) Kaynak: KGM, Trafik İl Hacim Haritası, 2012 Narlı Bucağı-Çatak İlçesi trafik yükü yukarıdaki haritada, yeşil ile çerçevelenmiş ve aşağıda verilmiştir. 50 otomobil 30 orta yüklü ticari taşıt 0 otobüs 40 kamyon 1 Kamyon+Römork, Çekici+Yan Römork Toplam: 121 taşıt/gün olarak verilmiştir. Söz konusu 6 kamyon ve 11 iş makinesi, hafta 1 kere gidiş-geliş şeklinde söz konusu yolu kullanacaklardır. Bu sebeple Narlı-Çatak arası trafik yüküne gidiş-geliş sebebi ile haftada 12 kamyon ve 22 iş makinesinin eklendiği düşünülerek, Kamyon 12 kamyon/hafta x hafta/7gün = 1,7 kamyon/gün taşıt yüküne ekleme olacaktır. Kamyon: ,7 = 41,7 taşıt/gün Bu, kamyon yönünden trafik yükünde %4,25 lik artış anlamına gelmektedir. Kamyon harici iş makineleri 22 iş makinesi/hafta x hafta/7gün = 3,14 iş makinesi/gün taşıt yüküne ekleme olacaktır Kamyon+Römork, Çekici+Yan Römork 1 + 3,14 = 4,14 taşıt/gün 199

222 Bu, toplam trafik yükünde %314 lük artış anlamına gelmektedir. 12 kamyon ve 22 kamyon harici iş makinesi, toplamda 34 iş makinesi etmektedir. Toplamda kullanılacak tüm iş makineleri 34 iş makinesi/hafta x hafta/7gün = 4,85 iş makinesi/gün taşıt yüküne ekleme olacaktır. Toplam: ,85 = 125,85 taşıt/gün Bu, kamyon yönünden trafik yükünde %4 lük artış anlamına gelmektedir.. Yukarıda bahsedilen önlemler ve uygulamalar itibari ile bu artışın olumsuz bir etkisi beklenmemektedir. Söz konusu faaliyetin inşaat aşamasında kullanılacak iş makineleri karayolu üzerinden çalışma alanına getirilecek ve iş bitimine kadar yakıt ikmali haricinde trafiğe çıkmayacaktır. Buna göre projeden kaynaklı, bölgenin mevcut karasal trafiğini olumsuz etkileyecek bir durum beklenmemektedir. Proje inşaat aşamasının bitmesi ile söz konusu trafik yükü ortadan kalkacaktır..proje hakkında Karayolları 11. Bölge Müdürlüğünün Sakınca yoktur görüşü Ek- 18 de verilmiştir. V.1.4. Zemin emniyeti, regülatör ve kanal yapılarından su kaçağı olmaması için yapılacak işlemler, Regülâtör yerinde Hakkâri karmaşığı, diğer tesis yerleri Bitlis Metamorfitleri (kireçtaşı ve metakarbonatlar) ile ilişkilidir. Söz konusu kayaç birimleri için belirlenmiş RMR (kaya kitle sınıfı) puanları normal koşullar için geçerli olup, jeolojik koşulların normale göre değişim gösterdiği kesimlerde %20 oranında artar veya azalabilir. Hakkâri Karmaşığı; Proje alanında Hakkâri karmaşığının üst seviyelerini oluşturan durankaya karışığının hâkimiyeti izlenir. Durankaya karışığının asıl bileşenlerini ise bloklu kumtaşı, şeyl ve konglomera oluşturur. Yer yer fliş karakterindedir ve içerdiği litolojik birimlere göre çok farklı sertlik ve dayanım göstermektedirler. Çok sık yanal ve düşey geçişler gösteren birim içerisinde marn, şeyl seviyeleri oldukça gevşek ve dağılgan, ayrışmış, killeşmiş zayıf-çok zayıf kayaç özelliğindedir. Bu birimlere kıyasla karmaşığı oluşturan diğer birimler nispeten daha dayanımlı ve daha sert özelliktedirler. Serinin geneli orta-sık ve düzensiz eklemli, yüzeyden itibaren ilk 3-4 metresi yoğun ayrışmalıdır. Eklem yüzeyleri az pürüzlü, yüzeyde açık, derinlerde genelde kil dolguludur. Saha gözlemlerine dayanılarak yapılan RMR (Bieniawski,1989) kaya kütlesi sınıflama değerlerine göre temel için genelde orta kaya sınıfına girmektedir. Kayacın taşıma gücü değeri yeterlidir. Genelde geçirimsiz-az geçirimli özelliktedir ve kazı zorluğu içermez. Temel kaya içerisinde yapılacak kazılarda 1 yatay / 2,5 düşey şev uygulaması emniyetli ve yeterli olacaktır. Bitlis Metamorfitleri; Kaba taneli dolomitik kireçtaşı ve kristalize kireçtaşı özelliğindedir. Dolomitler bol kırıklı ve yer yer cort konkresyonludur. Kristalize kireçtaşları karstik yapılıdır ve bazı düzeylerde karbonat oranı azalarak kalksiste dönüşür. Killi düzeylerde ayrışma oldukça fazladır. Orta-yüksek dayanımlı, orta-sık eklemli, yüzeyden 200

223 itibaren ilk 1-2 metresi orta ayrışmalı, derinlerde az ayrışma özelliği taşır. Düzensiz eklem yapısına sahiptir ve eklem aralıkları genellikle1 metrenin altındadır. Eklem yüzeyleri az pürüzlü, yuzeyde acık, derinlerde ise kısmen dolguludur. Saha gözlemlerine dayanılarak yapılan RMR (Bieniawski,1989) kaya kütlesi sınıflama değerlerine göre tünel için temel kaya genelde orta kaya sınıfına girmektedir. Kayacın taşıma gücü değeri son derece yeterlidir. Az-orta derecede geçirimlidir ve orta derece kazı zorluğu içerir. Temel kaya içerisinde yapılacak kazılarda 1 yatay / 3,5 düşey şev uygulaması emniyetli ve yeterli olacaktır. Proje kapsamında yapılacak yapılar için Bayındırlık ve İskân Bakanlığı nın (mülga Afet İşleri Genel Müdürlüğü) tarih ve sayılı Genelgesi ve gün ve sayılı makam oluru doğrultusunda hazırlatılacak imar planına esas jeolojik/jeoteknik etüt raporlarının tarih ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname doğrultusunda Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne onaylatılacaktır. V.1.5. Proje alanının taşkın etüdü, taşkın önleme ve drenaj ile ilgili işlemlerin nerelerde ve nasıl yapılacağı, Proje yağış alanının iklim özelliklerine göre, taşkınlar daha çok Mart ve Nisan aylarında görülmektedir. Proje taşkın yinelenme değerleri Fizibilite Raporunda istatistikî yöntemlerle hesaplanmış ve sentetik yöntemler ile kontrol edilmiştir. Fizibilite çalışmasında uygulanan; İstatistiksel yöntemlerle taşkın frekans analizi; Projenin bulunduğu dere üzerinde akım gözlem istasyonu bulunmamasından dolayı Noktasal taşkın frekans analizi yapılamamıştır. Su temini çalışmalarında kullanılan Çatak Çayı üzerinde bulunan EİE 2631 no lu akım gözlem istasyonu ile birlikte civarda bulunan ve bu istasyonla homojen olduğu tahmin edilen DSİ 26-28, 26-33, 26-51, 26-55, ve EİE 2609, 2615, 2616, 2624, 2625, 2628, 2631, 2626 (2633) AGİ kayıtlarından yararlanılarak Bölgesel Taşkın Frekans Analizi (BTFA) çalışması yapılmıştır. Regülatör ve HES yerleri için farklı yinelenme dönemlerinin değerleri bulunmuş aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 111 Bölgesel Frekans Analizi Sonucu Bulunan ve Projede Kullanılacak Olan Taşkın Değerleri Kaynak: Konalga Regülâtörü ve HES, Revize Fizibilite Raporu, Eylül

224 Sentetik Yöntemler ile Taşkın Yinelenme Debileri Hesabı; Öncelikle, yağış analizi yapılmış, yağışın zamansal dağılımı, yağışın alansal dağılımı ve yağış-akış ilişkisi ve havzanın harmonik eğimi irdelenmiş, bunlara bağlı, katsayılar bulunmuş, hesaplamalar yapılmıştır. Bu veriler kullanılarak DSİ sentetik yönteme göre 2 saatlik yağışların birim hidrografları elde edilmiş ve ikişer saatlik hidrografların ötelenmesi ile Konalga Regülâtör yerinde 100 yıl yinelenmeli taşkın debisi 160,76 m 3 /sn olarak hesaplanmıştır. Aynı veriler kullanılarak Snyder Sentetik Yöntemi ile Konalga Regülâtör yerinde 100 yıl yinelenmeli taşkın debisi 131,53 m 3 /sn olarak hesaplanmıştır. Söz konusu verilerden yararlanılarak Mockus Sentetik Yöntemi ile superpozeli ve superpozesiz yöntemler kullanılarak Konalga Regülatör yerinde 100 yıl yinelenmeli taşkın debisi superpozesiz yöntemle m 3 /sn ve superpozeli yöntemle 217,06 m 3 /sn olarak hesaplanmıştır. Baz Akım; Konalga Regülatör yeri için baz akım değeri ise 14,54 m 3 /sn olarak bulunmuştur. Bir akarsuyun baz akımı, taşkın zamanlarındaki ortalama sarfiyatını ifade eder. Bu sebeple her yıl için taşkın dönemindeki (Mart, Nisan) akımlar belirlenmiş, o yıl için ortalamaları bulunmuş, bu yıllık ortalamaların en büyüğü baz akım olarak kabul edilmiştir. Sonuç olarak; yukarıdaki paragraflarda anlatıldığı üzere BTFA ile regülatör ve santral yerindeki taşkın değerleri hesaplanmış ve 100 yıl yinelenmeli taşkın debisi Konalga Regülatör yerinde 251,35 m 3 /sn santral yerinde ise 330,72 m 3 /sn bulunmuştur. Konalga Regülâtör yeri için yapılan sentetik yöntemlerden DSİ sentetik yöntemi kullanılarak yapılan taşkın hesabı sonucunda ise 100 yıl yinelenmeli taşkın debisi 160,76 m 3 /sn, Snyder yöntemi ile 131,53 m 3 /sn, Superpozesiz Mockus yöntemi ile 79,94 m 3 /sn ve Superpozeli Mockus yöntemi ile 217,06 m 3 /sn olarak hesaplanmıştır. Ancak bu değer sadece yüzeysel akışı ihtiva ettiğinden baz akımın ilavesi ile asıl taşkın debisi hesaplanması gereklidir, bu değerlere baz akım değeri ilave edilerek 100 yıllık taşkın debisi Konalga Regülatör yeri için sentetik yöntemler ile sırasıyla 175,29 m 3 /sn, 146,07 m 3 /sn, 94,48m 3 /sn, m 3 /sn olarak bulunmuştur. Frekans analizi sonucu ile sentetik yöntemlerin sonucu arasında bir miktar fark olduğu görülmektedir. Sentetik yöntemler, aslında çevresinde akım gözlem istasyonu bulunmayan havzalar için geliştirilmiş yöntemlerdir. Bu nedenle civarında AGİ bulunan havzalarda, AGİ kayıtlarından elde edilen debilerin frekans analiziyle değerlendirilmesi daha uygun ve güvenilirdir. Bu sebeple Konalga HES tesis yerlerinde proje taşkın debisi olarak, ölçümlere dayandığı için, istatistikî yöntem ile elde edilen ve sentetik yöntemle elde edilen sonuçlardan büyük olan, BTFA sonucu bulunan değerlerin, m 3 /sn, kullanılmasına karar verilmiştir. Q100 yıllık frekanslı taşkın debisi 251 m 3 /s olarak belirlenmiş ve regülatör yapısı buna göre dizayn edilmiştir. Her ne kadar proje taşkın önleme amacı gütmese de, tesis edilecek regülatör yapısı gelen taşkını düzenlemeye yardımcı olacaktır. Gelen taşkın regülatör yapısından savaklanarak, dere yatağına bırakılacak, böylece taşkının yıkıcı gücü ortadan kalkacak, düzenli ve yavaş bir şekilde regülatör mansabına suyun bırakılması sağlanacaktır. 202

225 İletim tünelinin YAS altında kalması beklenmemektedir, yinede iletim tüneli kazısı esnasında su sızıntısına karşı drenaj önlemleri alınacak ve motopomp ile iletim tüneli içerisindeki suyun, dışarı çekilmesi sağlanacaktır. Bu su tesis edilecek çökeltim havuzunda bekletilerek askıda katı maddelerin çökelmesinin ardından, yeniden tesisi içi sulama vb faaliyetlerde kullanılacaktır. Kati proje aşamasında yapı yerlerinin temellerini sudan koruma konusunda gerekli önlemler alınacak ve tarih ve sayılı 2006/27 no.lu Dere Yatakları ve Taşkınlar ile ilgili Başbakanlık Genelgesi ne hassasiyetle uyulacaktır. V.1.6. Proje alanı içindeki su ortamlarında her hangi bir amaçla gerçekleştirilecek kazı, dip taraması, vb. işlemler nedeni ile çıkarılacak taş, kum, çakıl ve benzeri maddelerin miktarları, nerelere taşınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, dere yatağında yapılacak olan çalışmaların etkileri (bulanıklık, suyun debisi vb) Proje kapsamında regülatör alanında kazı işlemi gerçekleştirilecektir. Regülatörün kuru zemine inşası için derenin derive edilmesi sonrası derive edilen kısımdaki alüvyon malzeme kazılacak ve regülatör yapısı temel kaya üzerine inşa edilecektir. 36 Proje kapsamında dip taraması söz konusu değildir. Proje alanı içindeki derive edilmiş ortamlarda yapılacak olan kazı işlemleri nedeni ile çıkacak olan kazı fazlası malzemeler; geçici olarak belirlenen Kazı Fazlası Malzeme Depo Sahalarında geçici olarak biriktirilecek, sonrasında temel ve çukur kısımların dolgusunda, çevre düzenlemesi çalışmalarında kullanılacaktır. Dere yatağında yapılacak çalışmalarda yapıların inşası sırasında akarsuyun mansabında suda kısa süreli bulanıklık oluşabilmektedir. Fakat bu etki inşaatın işlerinin bitmesi ile yok olacaktır. Benzer şekilde gövde ve yardımcı yapıların inşaatı sırasında kimyasal madde katkılı beton kullanılması durumunda inşaat alanından kaynaklanacak bulanıklığı yüksek suyun mansapta Alakan Dere ye karışması önlenecek ve gerekli tüm tedbirler alınacaktır. Söz konusu inşaat işleri kısa bir zaman içerisinde tamamlanacağından kalıcı ve değiştirilmez bir etkiden söz etmek mümkün değildir. V.1.7. İnşaat işlemleri süresince su ortamında, dere yatağında ve proje alanında mevcut canlı türlerine (karasal ve sucul flora-fauna) olabilecek etkiler ve hassas türlerin ne şekilde korunacağı, alınacak önlemler, Söz konusu proje ile ilgili olarak Eskişehir Osmangazi Üniversitesi nden akademisyenlerce hazırlanmış olan Ekosistem Değerlendirme Raporu Ek-6 da verilmiştir. Raporda alanda tespit edilen karasal ve sucul flora-fauna türleri verilmiştir. Bern Sözleşmesi ve IUCN Red List kategorilerine göre değerlendirmeleri yapılan türler için projeden kaynaklanacak olası etkiler ve alınması gerekli koruma önlemleri detaylı olarak belirtilmiştir. Ayrıca Bölüm IV.2.12 ve IV te de konuya ilişkin bilgiler verilmiş, alınacak önlemler detaylandırılmıştır. 36 Konalga Regülatörü ve HES, Revize Fizibilite Raporu 203

226 V.1.8. Proje kapsamındaki tesislerin (Baraj, Regülatör, HES, iletim kanalı, tünel yapımı ve servis yollarının v.s.) yapımı dolayısıyla kullanılacak malzemenin nereden, nasıl ve ne miktarda temin edileceği, Proje kapsamında regülatör, çökeltim havuzu, iletim tüneli, yükleme havuzu, cebri boru, hidroelektrik santral ana yapıları ile şantiye, ulaşım yolları vb. yardımcı yapılar inşa edilecektir. Ünitelerin yapımı için kullanılacak olan malzeme, proje kapsamında planlanan Kaya Malzeme Ocağından temin edilecektir. Ocaktan çıkan malzeme yine proje kapsamında planlanan Kırma Eleme Yıkama Tesisine aktarılacak, burada agrega haline getirildikten sonra Beton Santralinde işlenerek, inşaatta kullanılacak beton elde edilecektir. Proje kapsamında ihtiyaç duyulan beton miktarı m 3 dür. Söz konu kaya malzeme ocağı, kırma eleme yıkama tesisi ve beton tesisi Ek-2 Genel Yerleşim Planında gösterilmiştir. Kaya Malzeme Sahası Malzeme Sahası Alantaş (Pirkasım) Mahallesi nin kuzey batısında yer almaktadır m 2 lik alandan 10 metre derinliğinde olmak üzere toplamda m 3 malzeme alınabilmektedir. Malzeme Sahası hazine arazisi olup sahaya ulaşım Kırma Eleme Yıkama Tesisi için yapılacak yolun devamı şeklinde, yaklaşık 291 m lik yol yapılarak sağlanacaktır. Proje kapsamında ihtiyaç duyulacak betonun imalatı için m 3 kaya malzemesi alınacaktır. Alan (m 2 ) Malzeme sahası özellikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 112 Kaya Malzeme Sahası Özellikleri Derinlik (m) Rezerv Miktarı (m 3 ) Alınacak Miktar (m 3 ) Proje Ömrü İyelik Yol Durumu yıl (564 gün) Hazine Kırma Yıkama Eleme Tesisi ve Beton Santrali Ulaşım yolu yapılacaktır. Projenin inşaat aşamasında işletilecek kaya malzeme sahasından alınacak kaya, kırma eleme yıkama tesisinde işlenerek agrega oluşturulacaktır. Ardından beton santralindeki beton mikserine alınan hammaddeler (agrega), katkı maddeleri (çimento) ve su ile karıştırılacak böylece beton üretimi gerçekleştirilecektir. Üretilen beton ünite yerlerinin temelinde ve ünitelerin yapımında kullanılacaktır. Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santraline ait bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmiştir. 204

227 Tablo 113 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Bilgileri Ünite Hazır Beton Üretiminde Kullanılacak Miktar (m 3 ) Üretim Miktarı (m 3 /yıl) Üretim Miktarı (ton/yıl)* Proje Ömrü Kırma Yıkama Eleme Tesisi *Malzeme yoğunluğu= 2,5 ton/m3 alınmıştır. 3 yıl, Yılda 12 ay, Ayda 26 gün Günde 10 saat çalışacaktır. Tablo 114 Beton Santrali Bilgileri Ünite İhtiyaç Duyulan Beton Miktarı (m 3 ) Beton Santrali Kapasite (m 3 /saat) Beton Santrali m 3 60,09 Proje Ömrü 3 yıl, Yılda 12 ay, Ayda 26 gün, Günde 10 saat çalışacaktır. Yapılacak ana yoldan, Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali sahasına ulaşım için 55 m kuzey yönünde yol yapılacaktır. Beton imalatı, söz konusu maddelerin karıştırma yoluyla birleştirilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Hazır beton; agrega, çimento, su ve gerektiğinde bazı katkı maddelerinin belli bir üretim teknolojisine uygun olarak karıştırılmasıyla elde edilir, başlangıçta plastik ya da sıvı kıvamda olup, şekil verilebilen ve zamanla katılaşıp sertleşerek, mukavemet kazanan önemli bir yapı malzemesidir. Tipik bir hazır betonun fiziksel özellikleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 115 Tipik Hazır Beton Özellikleri Özellik Değer Basınç Dayanımı 30 N/mm 2 Eğilme Dayanımı 5 N/mm 2 Çekme Dayanımı 3 N/mm 2 Elastisite Dayanımı N/mm 2 Poisson Oranı 0,17 Isıl Genleşme Katsayısı 10x10-6 o C Kaynak: Prof.Dr. H. Özkul, Prof.Dr. M.A. Taşdemir, Prof.Dr. M. Tokyay, Prof.Dr. M. Uyan; Her Yönüyle Beton, Türkiye Hazır Beton Birliği, İstanbul, Aralık 1999 Beton santralinde, çimento ve katkı maddeleri özel imal edilmiş silo ve tanklarda stoklanmaktadır. Beton cinsine göre hammaddelerin kullanım miktarları otomatik olarak saptanır ve ilgili veriler otomasyon sistemindeki bilgisayara yüklenir. Üretim, bu bilgisayarlar vasıtasıyla gerçekleştirilir ve böylece hata oranı sıfırlanır. Üretim santrallerinde bu hammaddeler özel pan mikserlerde karıştırılır ve mikserlerle döküm yapılacağı alana gönderilir. Proje kapsamında kırma eleme yıkama tesisindeki toz kaynağı olan her bir ünitenin (bunker, kırıcılar, elekler, bantlar) kapalı ortam içerisine alınması sağlanacaktır. Ayrıca kapalı ortam içerisine alınan ünitelere toz indirgeme sisteminin (torbalı filtre) kurulması 205

228 gerçekleştirilecektir. Böylece kırma eleme tesisi işletmesinde meydana gelecek toz emisyonunun havaya karışması engellenmiş olacaktır. Kırma eleme yıkama tesislerinde 1 m 3 kum-çakıl için 0,25 m 3 suyun kullanılması öngörülmektedir. Beton imalatlarında ise 1 m 3 beton imalatı için yaklaşık 150 lt su kullanılması öngörülmektedir. 37 Toplam (3 senelik) m 3 kum-çakıl malzeme yıkanması için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Yıkama sırasında helezonda kullanılan su, proje alanı içinde yapılacak olan çökeltim havuzunda askıda katı maddelerden ayrıştırılması için arıtıma tabi tutulacaktır. Askıda katı maddelerin çökeltilmesinden sonra tesise geri basılarak yeniden kullanılacaktır. %1 oranında kayıp düşünülerek günlük 1,5 m3 su ilavesi gerekecektir. Kapalı devre çalışacak sistemden alıcı ortama deşarj söz konusu değildir. Toplam (3 senelik) m 3 beton imalatı için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Bu suyun yaklaşık 17 m 3 ü atıksu olarak çökeltim havuzuna alınacaktır. Çökeltim havuzunda katı maddelerden ayrıştırılmış olan atıksu, temiz su havuzunda birikecek sonrasında beton üretiminde, mikser yıkama, saha yıkama vb faaliyetlerde tekrar kullanılmak üzere sisteme verilecektir. Tesisteki su kullanımı kapalı devre sistemi ile gerçekleştirilecek olup alıcı ortama kesinlikle deşarj edilmeyecektir. Kırma yıkama eleme tesisi işletmesinde oluşacak suların arıtılması için çökeltme havuzu yapılacaktır. Kırma yıkama eleme tesisi bantlarından sızan su ile yıkama ve elemeden gelen su cazibe ile çökeltme havuzuna alınacaktır. Çökeltme havuzu, suyun üniform dağılımını ve akımını sağlayacak giriş-çıkış yapıları ile teçhiz edilecektir. Çökeltme havuzu temel prensibi; basit çökeltim esasları ve bekletme süresi (3-4 saat) dengelenmesi ile suda bulunan kendiliğinden çökebilen askıda katı maddelerin giderilmesidir. Bekletme süresi içinde yerçekimi kuvveti ile yıkama ve tesis işlemleri esnasında suya karışmış olan askıda katı maddeler havuz tabanına çökelerek giderilmesi sağlanacaktır. Çökeltme havuzundan çıkan askıda katı maddeleri giderilmiş su, temiz su havuzuna alınacaktır. Temiz su havuzunda bulunan su bir pompa vasıtası ile alınarak sisteme geri beslenecektir. Sistemde su, devri daim yaptırılarak devamlı kullanılacaktır. Mevsimsel şartlara bağlı olarak bir miktar su buharlaşma nedeniyle sistemden uzaklaşabilir. Eksilen su miktarı, sisteme ilave edilerek sistemde süreklilik sağlanacaktır. Kırma eleme tesisinde bulunan son (en alttaki) elekten geçen malzeme 0,5 mm den küçük boyutlu mil (toprak) malzemesi olup bu malzeme havuzda çöktürme neticesinde birikecektir. Çökeltim havuzunda çöken bu malzeme dip çamuru olarak adlandırılmakta olup mineral yoğunluğuna bağlı verimliliği sebebi ile arazi ıslahında dolgu amacı ile kullanılacaktır. Bu mil (toprak) malzemesi miktarının toplam elenen malzemenin %1 i kadar olacağı tahmin edilmektedir. Yapılacak Yollar Konalga Regülâtöründen Narlı-Dokuzdam Köy yoluna ulaşım için yaklaşık 1600 m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Yapılacak bu toprak yoldan, Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali sahasına ulaşım için yaklaşık 55 m kuzey yönünde yol yapılacaktır. 37 S.Abdol Chini ve William. J.Mbwambo, Environmentally Friendly Solutions for The Disposal of Concrete Wash Water From Ready Mixed Concrete Operations, Gaiseville/Florida,

229 Kaya Malzeme Sahasına ulaşım yolu olarak Kırma Eleme Yıkama Tesisi için yapılacak yolun devamı şeklinde yaklaşık 290 m lik yol yapılması öngörülmektedir. Regülatör yerine ulaşım için yaklaşık 150 m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Şantiye alanına ulaşım için ise 11 m lik alan temizlenip, düzleştirilecektir. Santral tarafında ise, Narlı-Dokuzdam Köy yolundan yaklaşık 870 m lik kuzeydoğu istikametinde yol yapımı söz konusudur. Bu yolun devamından kuzey yönünde yaklaşık 845 m lik santrale ulaşım yolu yapılacaktır. Kuzeydoğu istikametine açılacak yolun devamında 5 km lik tünel çıkışına ulaşım yolu yapılması planlanmaktadır. Servis yollarının yapımında, ünitelerin inşası esnasında çıkacak malzeme kullanılacaktır. Bu malzeme ile yolların ulaşım için uygun şekilde düzleştirilmesi sağlanacaktır. Yapılacak servis yolları toprak yol niteliğinde olacaktır. V.1.9. İnşaat aşamasında kullanılmak üzere taşocağı, kum ocağı, kil ocağı, gibi malzeme ocaklarının (açılması durumunda) sayısı, ocakların alan büyüklükleri, işletme alan büyüklükleri ve koordinatları, yıllara bağlı planlanan üretim miktarları, uygulanacak üretim yöntemleri, basamak yüksekliği, genişliği, şev açısı, basamak sayısı, ocakların başlangıç ve nihai durumlarının imalat haritaları üzerinde gösterimi, Proje kapsamındaki ünitelerin yapımı için kullanılacak olan malzeme, proje kapsamında planlanan bir adet Kaya Malzeme Ocağından temin edilecektir. Kaya Malzeme Ocağında açık ocak işletmeciliği yöntemi ile üretim gerçekleştirilecek olup bu kapsamda delme-patlatma yöntemi için patlayıcı madde kullanımı söz konusu olacaktır. Bu amaçla patlayıcı madde olarak dinamit ve anfo kullanılması öngörülmektedir. Malzeme Sahası Alantaş (Pirkasım) Mahallesi nin kuzey batısında yer almaktadır m 2 lik alanda kurulacaktır. İşletme sahası ise yaklaşık m 2 olarak belirlenmiştir. Proje üniteleri için alınacak malzeme miktarı ise m 3 dür. Kaya Malzeme Ocağı koordinatları aşağıda verilmiştir. Tablo 116 Kaya Malzeme Ocağı Koordinatları Kaya Malzeme Ocağı Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , , , Kaya Malzeme Ocağı proje inşaat ömrü olan 3 sene boyunca işletilecektir. Senelik olarak m 3 üretim yapılacaktır. Malzeme sahası özellikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 207

230 Alan (m 2 ) Tablo 117 Kaya Malzeme Sahası Özellikleri Derinlik (m) Rezerv Miktarı (m 3 ) Alınacak Miktar (m 3 ) Proje Ömrü İyelik Yol Durumu yıl Hazine Ulaşım yolu yapılacaktır. Kaya malzemesinin temin edileceği ocakta malzeme patlatma ile alınarak kırma eleme yıkama tesisine transfer edilecektir. Malzeme ocağından alınacak toplam m 3 malzemenin 3 yılda toplam 564 gün (yılda 9 ay, ayda 22 gün, günde 8 saat) çalışılacağı düşünülerek aşağıdaki üretim miktarları hesaplanmıştır. Malzeme yoğunluğu 2,5 ton/m 3 dür. Buna bağlı olarak ton malzeme çıkarılacaktır. Tablo 118 Kaya Malzeme Ocağı Üretim Miktarları Zaman Periyodu Yıllık Aylık Günlük Saatlik Üretim Miktarı (ton) ton ton ton 295 ton Şekil 50 Kaya Malzeme Ocağı İş Akım Şeması tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Madencilik Faaliyetleri İle Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği doğrultusunda Kaya Malzeme Ocağı için Doğaya Yeniden Kazandırma Planı hazırlanmış ve Ek-19 da sunulmuştur. Patlatma tasarımı Bölüm V.1.10 da detaylı olarak sunulmuştur. V Malzeme ocağının açılıp açılmayacağının belirtilmesi, açılması durumunda patlatma işleminin ne şekilde yapılacağının açıklanması, patlatma pateni, bir atımda kullanılacak patlayıcı madde miktarı, taşınımları, depolanmaları ve kullanımları, hava şoku ve kaya fırlamaları hesaplarının yapılarak etkilerinin değerlendirilmesi, Kaya Malzeme Ocağında açık ocak işletmeciliği yöntemi ile üretim gerçekleştirilecek olup bu kapsamda delme-patlatma yöntemi için patlayıcı madde kullanımı söz konusu olacaktır. Bu amaçla patlayıcı madde olarak dinamit ve anfo kullanılması öngörülmektedir. 208

231 Anfo, amonyum nitrat ile fuel-oilin (veya mazotun) % 5-6 oranında karıştırılması ile elde edilen patlayabilir bir karışımdır. Dünyada ve Türkiye de en çok tüketilen patlayabilir karışımdır. Detonasyon hızı, 250 mm çapındaki bir patlatma deliğinde m/s ye ulaşmaktadır. Anfo, 25 mm den daha düşük çaplı deliklerde sabit bir detonasyon hızına ulaşamaz. İdeal olarak anfo, orta ve geniş çaplı ( mm) deliklerde en yüksek patlatma hızına ulaşır. Anfonun patlatılabilmesi için daha yüksek bir dinamit veya vb. ile ateşlenmesi gerekmektedir. Tablo 119 ANFO nun Teknik Özellikleri Görünüş Beyaz-Prill Tanecikler Halinde Toplam Nitrojen Oranı (% min) 34,5 NH 4 NO 3 (%min) 98,5 Suda Çözünmeyen Maddeler (% max) 1,0 Nem (Fisher metoduna göre) % 0,20 ph 15 0 C 4,5-6 Antikek Madde Kaplama Organik Mineral Fuel-Oil Emme kapasitesi (%) 8,0-12,0 Kaynak: Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu, Barutsan Verileri ANFO patlayıcı, jelatinit tipi dinamit ve milisaniye gecikmeli kapsüller yardımıyla patlatılarak kayaç yerinden gevşetilecektir. Böylece bir gecikme aralığındaki patlayıcı madde miktarı (anlık şarj) da düşürülerek, ateşleme sonucu oluşacak hava ve yer vibrasyon seviyeleri önemli ölçüde azaltılacaktır. Bunun için kayaç kütlesi içine delik açılmak suretiyle patlayıcı madde yerleştirilmesi ve ateşlenmesi gerekmektedir. Alanda kullanılacak patlayıcı maddeler, tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük hükümleri kapsamında satın alınacak ve kullanılacaktır tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Maddelerin Karayolu ile Taşınması hakkında Yönetmelik hükümlerine uyulacaktır. Projenin yapım aşamasında patlayıcı madde üreten kuruluşlar tarafından, patlayıcı madde temini ve patlatma hizmetlerinin karşılanması sağlanacaktır. Proje alanında patlayıcı madde deposu yapılmayacak ve ehliyetli kişilerce patlatmanın yapılması sağlanacaktır. Patlatma sırasında oluşan tozlanmayı azaltmak için patlatma öncesinde arazözle alan tamamen sulanacaktır. Kaya Malzeme Ocağında 3 yılda toplam 564 gün (yılda 9 ay, ayda 22 gün, günde 8 saat) çalışılması planlanmaktadır. Patlatma Tasarımı Delik Çapı = 88,9 mm Eğim = 75 o 209

232 Delik Sayısı = 25 Patlayıcı Madde Yoğunluğu = 0,82 gr/cm 3 (ANFO) Şarj yoğunluğu (L b ), delik çapı ve patlayıcı madde yoğunluğuna göre aşağıdaki tablodan belirlenebilir. Tablo 120 Patlatma Deliği Şarj Yoğunluğu Tayini Delik Çapı Patlatma Deliği Şarj Yoğunluğu (kg/m) Patlayıcı Madde Yoğunluğu inch mm 0,8 0,82 0,9 0,95 1 1,1 1,25 31,75 0,63 0,65 0,71 0,75 0,79 0,87 1,375 34,93 0,77 0,79 0,86 0,91 0,96 1,05 1,5 38,1 0,91 0,93 1,03 1,08 1,14 1,25 1,625 41,28 1,07 1,1 1,2 1,27 1,34 1,47 1,75 44,45 1,24 1,27 1,4 1,47 1,55 1, ,8 1,62 1,66 1,82 1,92 2,03 2,23 2,25 57,15 2,05 2,1 2,31 2,44 2,56 2,82 2,5 63,5 2,53 2,6 2,85 3,01 3,17 3,48 2,75 69,85 3,06 3,14 3,45 3,64 3,83 4, ,2 3,65 3,74 4,1 4,33 4,56 5,01 3,5 88,9 4,96 5,09 5,58 5,89 6,2 6, ,6 6,48 6,64 7,29 7,7 8,1 8,91 Kaynak: TMMOB Maden Mühendisleri Odası, Delik Yükü : (Deliğin Basamak Aynasına Olan Uzaklığı, B max ) Anfo için = (1,36 x L b ) L b =Patlatma deliği şarj yoğunluğu (kg/m) (Kyn: Longefors, U., Kihlström, 1963) B max = (1,36 x 5,09) B max = 3,06 m Basamak Yüksekliği > 2 x B max olmalıdır. > 2 x 3,06 m > 6,13 m olmalıdır. Basamak yüksekliği (K) = 10 m olarak alınması öngörülebilir. Delikler Arası Mesafe; B max değerinin 1 ile 1,5 katı alınabilir. (Kaynak: Açık İşletmelerde Delme-Patlatma; A.Konuk, R.M.Göktan, O.Patir, A.Ü. Müh. Mim. Fak. Yayınları, No:102) Deliklerin şeşbeş düzeninde delinebileceği göz önüne alınarak bu değer 1,25 olarak alınmıştır. (Kaynak: TMMOB Maden Mühendisleri Odası resmi web sitesi) 210

233 Delikler Arası Mesafe (S) = 1,25 x B max = 1,25 x 3,06 = 3,825 m Delik Taban Payı = Basamak Yüksekliği x 0,175 = 10 m x 0,175 = 1,75 m Toplam Delik Boyu: 10 m + 1,75 m = 11,75 m Aşağıdaki resimlerde basamak ve delik kesiti ve şeşbeş düzeninde patlatma paterninin şematik gösterimi verilmiştir. Şekil 51 Basamak ve Delik Kesiti Şekil 52 Patlatma Paterninin Şematik Gösterimi - Şeş Beş Düzeni Delik Tasarımı Sıkılama Boyu = Bmax = 3,06 m 211

234 Şarj Boyu (Q) = 11,75 m 3,06 m = 8,69 Bir delikteki şarj miktarı = Q x L b = 8,69 m x 5,09 kg/m = 44,23 kg Bir delikteki yemleme miktarı = 1 kg dinamit Bir delikteki toplam şarj (patlayıcı) miktarı = 44,23 kg ANFO + 1 kg dinamit Bir delikteki elektrik gecikmeli kapsül = 1 adet Bir delikten alınacak malzeme miktarı = Bmax x S x K = 3,06 x 3,825 x 10 = 117 m 3 Şeşbeş düzeninde bir patlatmada 25 delik patlatılacağı planlanarak her bir patlatmada üretim; 117 m 3 /delik x 25 delik/patlatma = m 3 /patlatma m 3 / 3 sene / m 3 /patlatma = 192 adet patlatma/3 sene (3 sene; 27 ayda) 192 patlatma/3 sene / 27 ay/3 sene = 7 adet patlatma (1 ayda) ANFO Kapsül Yemleme Dinamit 1 patlatma için kg (25x44,23) 25 adet 25 kg Aylık kg (1.105x7) 175 adet 175 kg Toplam ( 27 aylık = 3 senelik) kg (1.105x192) adet adet Patlatma sıraları arasındaki gecikme 30 ms olacak şekilde elektrikli kapsül seçilecektir. Basamak patlatma tekniği ile işletilecek Kaya Malzeme Ocağında oluşturulacak basamaklar 10 m yükseklikte olacaktır. Basamaklar üzerinde 11,75 m derinlikte, 75 o açı ile açılacak patlatma deliklerinde nonel kapsül kullanılacak olup toplam 44,23 kg ANFO, 1 adet kapsül ve 1 kg dinamit konulacaktır. Yapılan hesaplamalar doğrultusunda her delikten 117 m 3 taş çıkarılacaktır. Patlatma işlemi ayda 7 defa yapılacak olup, yaklaşık 4 günde bir yapılacaktır. Söz konusu kaya malzeme ocağı Patlatma Değerlendirme Formu Ek-20 olarak sunulmaktadır. Taş Fırlaması Hesapları L in = Max. Taş Savrulma Mesafesi d = Delik Çapı 212

235 L in = 260 x d 2/3 = 260 x (0,089) 2/3 = 51,81 m: Max. Taş Savrulma Mesafesi Φ = Patlatma Nedeniyle Fırlayan Taşların Boyutu d = Delik Çapı Φ = 0,1 x d 2/3 = 0,1 x (0,089) 2/3 = 0,019 m: Patlatma Nedeniyle Fırlayan Taşların Boyutu Taş fırlama mesafesi olan 51 m Kaya Malzeme Ocağı sınırları dâhilinde olup, yerleşim alanı bulunmamaktadır. Personel patlatma esnasında güvenlikli bir alanda bulunacaktır. Yöre halkının ve personel harici kimsenin, Kaya Malzeme Ocağı alanına girmesi güvenlik tedbirleri dolayısı ile engellenecektir. Böylece patlatma esnasında taş fırlamasına karşı önlemler alınmış olacaktır. Patlatma ve Alınacak Önlemler Proje kapsamında; kaya malzeme ocağında malzemenin taş bloklar halinde alınması için patlatma tasarımı yukarıda verilen patlatma işlemi gerçekleştirilecektir. Patlatma ile ilgili alınacak önlemler Bölüm V.1.1 de detaylı olarak irdelenmiştir. Çalışmalarda maden ve taş ocakları işletmelerinde işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemlerine ilişkin tüzüğün patlayıcı maddeler bölümündeki maddelerine uyulacaktır. Parlayıcı, patlayıcı ve tehlikeli, zararlı maddelerle çalışan işyerlerinde ve işlerde alınacak tedbirler hakkındaki tüzüğün 52., 53., 54., 55., 56., 57., 58., 59., 60., 61., 62., 63. ve 67. maddelerine uyulacaktır. Sahada yapılacak olan işletme çalışmalarından kaynaklı olarak herhangi bir kimyasal madde kullanımı söz konusu değildir. Patlayıcı madde kullanılması planlanan alanlar için, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel sularla ilgili kirletme yasakları başlığı 17,18 ve 19. maddelerinde belirtilen koruma alanları dışında yönetmelikte belirtilen hususlara uygun olarak çalışmalar yapılacaktır. Patlatma yapılmadan, öncesinde patlatmanın yapılacağı günün ve saatin yakındaki yerleşimlere bildirilmesi sağlanacaktır. Bu kapsamda patlatma yapılacak gün ve saat anons ve duyuru yöntemleriyle, yöre sakinlerine iletilecektir. Bu yükümlülüğü yerine getirmek yatırımcı firma taahhüdünde bulunmaktadır. V Malzeme ocaklarında (açılması durumunda) üretim miktarlarının çalışma süreleri (gün-ay-yıl), nakliye güzergâhları, ulaşım altyapısı planı, altyapının inşası ile ilgili işlemler, Ocak alanının çevresinde yer alan en yakın yerleşim birimleri, ocak alanına ait imalat haritası ve kesiti, yakın çevresini de gösteren vaziyet planı, kullanılacak makine ekipmanları, Malzeme ocağından alınacak toplam m 3 malzemenin 3 yılda toplam 564 gün (yılda 9 ay, ayda 22 gün, günde 8 saat) çalışılacağı düşünülerek aşağıdaki üretim miktarları hesaplanmıştır. Malzeme yoğunluğu 2,5 ton/m 3 dür. Buna bağlı olarak toplam ton malzeme çıkarılacaktır. 213

236 Aşağıdaki tabloda toplam inşaat süresi olan 3 senelik, yıllık, aylık, günlük ve saatlik üretim miktarları hacimsel ve kütlesel olarak verilmiştir. Tablo 121 Kaya Malzeme Ocağı Üretim Miktarları Zaman Periyodu Üretim Miktarı (m3) Üretim Miktarı (ton) Toplam inşaat süresi 3 yıl m ton Yıllık m ton Aylık m ton Günlük 946 m ton Saatlik 118 m ton Malzeme Ocağı, hazine arazisi olup sahaya ulaşım yolu Kırma Eleme Yıkama Tesisi için yapılacak yolun devamı şeklinde olacaktır. Yapılacak ana yoldan 55 m lik Kırma Eleme Yıkama Tesisine, Kırma Eleme Yıkama Tesisinden Kaya Malzeme Ocağına yaklaşık 290 m lik yol yapılması planlanmaktadır. Kaya Malzeme Sahası nı ve yapılacak yolları gösterir Genel Yerleşim Planı Ek-2 de sunulmuştur. Kaya Malzeme Ocağına en yakın yerleşimler; Kaya Malzeme Ocağı doğusunda yaklaşık 1343 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneydoğusunda yaklaşık 1463 m mesafedeki Dokuzdam Köyüme bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 674 m mesafedeki Alantaş Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 1334 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesine bağlı konut, şeklindedir. Kaya Malzeme Ocağı işletme esnasında 2 adet ekskavatör, 1 adet yükleyici, 2 adet kamyon ve 1 adet arazöz kullanılacaktır. Kaya Malzeme Ocağı işletmesinde çalışacak iş makineleri ve patlatma kaynaklı toz emisyonu ve kümülatif değerler Bölüm V.1.17 de, gürültü ve vibrasyon seviyeleri ve kümülatif değerler ise Bölüm V.1.23 de irdelenmiştir. V Kırma-eleme tesisinin kurulup kurulmayacağının belirtilmesi, kurulması durumunda kurulacağı alanın, teknolojisi, üretim miktarlarının çalışma süreleri (günay-yıl), nakliye güzergâhları, ulaşım altyapısı planı, alt yapının inşası ile ilgili işlemler, alanın koordinatları, kapladığı alan büyüklüğü, tesis kapasitesi, tesis alanı çevresinde yer alan en yakın yerleşim birimleri, (toz gürültü v.s. alınacak önlemler), tesisi iş şeması, tesis alanının mevcut kullanımı ve mülkiyeti, tesis alanının 1/ ölçekli haritada gösterilmesi, kullanılacak makine ekipmanları, Proje kapsamında ünitelerin inşasında kullanılacak beton üretimi için gereken agreganın temini için 1 adet Kırma Eleme Yıkama Tesisi kurulacaktır. Kaya Malzeme Ocağından temin edilecek malzeme, Kırma Eleme Yıkama Tesisinde işleme tabi tutularak, beton üretiminde kullanıma uygun agrega üretilecektir. 214

237 Yapılacak ana yoldan Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali sahasına ulaşım için 55 m kuzey yönüne sapacak yol yapılacaktır. Kırma Eleme Tesisi yeri ve yapılacak yol Ek-2 Genel Yerleşim Planına işlenmiştir. Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali alanları toplam m 2 olup, bunun m 2 sine Kırma Eleme Yıkama Tesisinin yerleştirilmesi için planlanmaktadır. Söz konusu alanın koordinatları aşağıda verilmiştir. Tablo 122 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Koordinatları Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Kırma Eleme Yıkama Tesisine en yakın yerleşimler; Kırma Eleme Yıkama Tesisi doğusunda yaklaşık 1127 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine, Kırma Eleme Yıkama Tesisi güneydoğusunda yaklaşık 1222 m mesafedeki Dokuzdam Köyü, Kırma Eleme Yıkama Tesisi güneybatısında yaklaşık 784 m mesafedeki Alantaş Mahallesi, Kırma Eleme Yıkama Tesisi güneybatısında yaklaşık 1514 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesi, şeklindedir. Kırma Eleme Yıkama Tesisine ait bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Tablo 123 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Bilgileri Ünite Hazır Beton Üretiminde Kullanılacak Miktar (m 3 ) Üretim Miktarı (m 3 /yıl) Üretim Miktarı (ton/yıl) Proje Ömrü Kırma Yıkama Eleme Tesisi yıl, Yılda 12 ay, Ayda 26 gün Günde 10 saat çalışacaktır. Kırma Yıkama Eleme Tesisine getirilen malzeme birincil kırma olarak çeneli kırıcıda kırılacaktır. Daha sonra bantlar yardımıyla ön eleğe geçerek elenecektir. Ön eleme ile mm ufak olan parçalar ikinci eleğe (ayırıcı) gönderilecektir. Ön elek üstünde kalan malzeme çekiçli kırıcıya (Küpükser) aktarılarak ikincil kırma işlemine tabi tutulacaktır. Kırıcılarda 0-30 mm boyutuna kadar indirgenen agrega malzemesi ayırıcı eleklere boşaltılır. Elekler üst üste ve çapları üstten alta doğru azalacak şekilde dizilmiş olup malzeme elekler aracılığı ile üstten alta doğru elenir. En iri malzeme en üst elekte ve en ince malzeme en alt elekte ayrılır. En üst elekten geçemeyen malzemeler dönüş bandı ile tekrardan küpüksere gönderilir. Eleme sonucu agrega yıkama tamburunda yıkanacak ve beton santralinde kullanıma hazır hale gelecektir. 215

238 Tesiste boyutlarına göre ayrılan malzemeler sırasıyla yıkanması için helezona aktarılacaktır. Helezondan çıkan malzemeler tek katlı titreşimli elekten geçirilecek, stok sahasına gönderilecektir. Kırma Eleme Yıkama Tesisi iş akım şeması aşağıda verilmiştir. Şekil 53 Kırma Eleme Yıkama Tesisi İş Akım Şeması Kırma Eleme Yıkama Tesisi ekipmanları; besleme bunkeri, primer kırıcı, konveyör bantlar, ön elek, çeneli kırıcı, ayırıcı elek, yıkama helezonu (tambur) dur. Proje kapsamında Kırma Eleme Yıkama Tesisinde işlenecek toplam kaya malzeme miktarı m 3 dür. Kırma Eleme Yıkama Tesisi inşaat süresi boyunca 3 yıl, yılda 12 ay, ayda 26 gün, günde 10 saat çalışacaktır. Çalışma sürelerine bağlı üretim miktarları aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Malzeme yoğunluğu 2,5 ton/m 3 olarak alınmıştır. Tablo 124 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Üretim Miktarları Zaman Periyodu Üretim Miktarı (m3) Üretim Miktarı (ton) Toplam inşaat süresi 3 yıl m ton Yıllık m ton Aylık m ton Günlük 600 m ton Saatlik 60 m ton 216

239 Kırma eleme yıkama tesislerinde yıkama esnasında, 1 m 3 malzeme için 0,25 m 3 suyun kullanılması öngörülmektedir. 38 Toplam (3 senelik) m 3 malzeme yıkanması için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Kırma Eleme Yıkama tesisinde aylık su tüketimi 3.906,25 m 3, günlük su tüketimi 150 m 3 olacaktır. Yıkama sırasında helezonda kullanılan su, proje alanı içinde yapılacak olan çökeltim havuzunda askıda katı maddelerden ayrıştırılması için arıtıma tabi tutulacaktır. Askıda katı maddelerin çökeltilmesinden sonra tesise geri basılarak yeniden kullanılacaktır. Yıkama işleminde kullanılacak suyun yaklaşık %99 u geri döngü yolu ile tekrardan kullanılacaktır. Bu durumda eksilen su kadar (kullanılacak suyun %1 i) günlük sisteme su ilavesi yapılacaktır. Günlük 1,5 m 3 /gün su sisteme ilave edilecektir. Tesisteki su kullanımı kapalı devre sistemi ile gerçekleştirilecek olup alıcı ortama kesinlikle deşarj gerçekleşmeyecektir. Kırma yıkama eleme tesisi bantlarından sızan su ile yıkama ve elemeden gelen su cazibe ile çökeltme havuzuna alınacaktır. Çökeltme havuzu, suyun üniform dağılımını ve akımını sağlayacak giriş-çıkış yapıları ile teçhiz edilecektir. Çökeltme havuzu temel prensibi; basit çökeltim esasları ve bekletme süresi (3-4 saat) dengelenmesi ile suda bulunan kendiliğinden çökebilen askıda katı maddelerin giderilmesidir. Bekletme süresi içinde yerçekimi kuvveti ile yıkama ve tesis işlemleri esnasında suya karışmış olan askıda katı maddeler havuz tabanına çökelerek giderilmesi sağlanacaktır. Çökeltme havuzundan çıkan askıda katı maddeleri giderilmiş su, temiz su havuzuna alınacaktır. Temiz su havuzunda bulunan su bir pompa vasıtası ile alınarak sisteme geri beslenecektir. Sistemde su, devri daim yaptırılarak devamlı kullanılacaktır. Mevsimsel şartlara bağlı olarak bir miktar su buharlaşma nedeniyle sistemden uzaklaşabilir. Eksilen su miktarı, sisteme ilave edilerek sistemde süreklilik sağlanacaktır. Kırma eleme tesisinde bulunan son (en alttaki) elekten geçen malzeme 0,5 mm den küçük boyutlu mil (toprak) malzemesi olup bu malzeme havuzda çöktürme neticesinde birikecektir. Çökeltim havuzunda çöken bu malzeme dip çamuru olarak adlandırılmakta olup mineral yoğunluğuna bağlı verimliliği sebebi ile arazi ıslahında dolgu amacı ile kullanılacaktır. Bu mil (toprak) malzemesi miktarının toplam elenen malzemenin %1 i kadar olacağı tahmin edilmektedir. Aşağıda şekil çökeltim sisteminin akım şemasını göstermektedir. Su girişi pompa Çökeltme Havuzu Temizsu Havuzu Şekil 54 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Çökeltim Havuzu Akım Şeması 38 S.Abdol Chini ve William. J.Mbwambo, Environmentally Friendly Solutions for The Disposal of Concrete Wash Water From Ready Mixed Concrete Operations, Gaiseville/Florida,

240 Kati proje aşamasında çökeltim havuzu ile ilgili bilgiler Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüne sunulacaktır. Proje kapsamında kırma eleme yıkama tesisindeki toz kaynağı olan her bir ünitenin (bunker, kırıcılar, elekler, bantlar) kapalı ortam içerisine alınması sağlanacaktır. Ayrıca kapalı ortam içerisine alınan ünitelere toz indirgeme sisteminin (torbalı filtre) kurulması gerçekleştirilecektir. Böylece kırma eleme tesisi işletmesinde meydana gelecek toz emisyonunun havaya karışması engellenmiş olacaktır. Toz emisyonu meydana gelmeyecektir. Kırma Eleme Yıkama Tesisi kaynaklı gürültü oluşumu Bölüm V.1.23 de detaylı olarak değerlendirilmiştir. Kırma Eleme Yıkama Tesisi için gerekli olan su Alakan Dere den ve/veya yan derelerinden temin edilecektir. Su kullanımı için DSİ Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. Proje yapım ve işletme aşamasında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak değişiklik yapılan 2872 sayılı Çevre Kanunu, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve sırasıyla tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile ve en son tarih ve sayı ile değişiklik yapılan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, hükümlerine uyulacaktır. V Beton Santrali tesisinin kurulup kurulmayacağının belirtilmesi kurulması durumunda kapasitesi, teknolojisi, üretim miktarlarının çalışma süreleri (gün-ay-yıl), ulaşım alt yapısı planı, altyapının inşası ile ilgili işlemler, kullanılacak makine ekipmanları, Proje kapsamında ünitelerin inşasında kullanılacak beton üretimi için 1 adet beton santrali kurulacaktır. Projenin inşaat aşamasında işletilecek kaya malzeme ocağından alınacak kaya malzemesi, kırma eleme yıkama tesisinde işlenerek agrega oluşturulacaktır. Ardından beton santralindeki beton mikserine alınan hammaddeler (agrega), katkı maddeleri (çimento) ve su ile karıştırılacak böylece beton üretimi gerçekleştirilecektir. Yapılacak ana yoldan Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Sahasına ulaşım için 55 m kuzey yönüne sapacak yol yapılacaktır. Beton santrali yeri ve yapılacak yol Ek-2 Genel Yerleşim Planına işlenmiştir. Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali alanları toplam m 2 olup, bunun m 2 sine Beton santralinin yerleştirilmesi için planlanmaktadır. Söz konusu alanın koordinatları aşağıda verilmiştir. 218

241 Tablo 125 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Sahası Koordinatları Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa Yukarı Enlem Boylam , , , , , , , , Beton Santraline en yakın yerleşimler; Beton Santrali doğusunda yaklaşık 1127 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine, Beton Santrali güneydoğusunda yaklaşık 1222 m mesafedeki Dokuzdam Köyü, Beton Santrali güneybatısında yaklaşık 784 m mesafedeki Alantaş Mahallesi, Beton Santrali güneybatısında yaklaşık 1514 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesi, şeklindedir. Beton santraline ait bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 126 Beton Santrali Bilgileri Ünite İhtiyaç Duyulan Beton Miktarı (m 3 ) Beton Santrali Kapasite (m 3 /saat) Beton Santrali m 3 60,09 Proje Ömrü 3 yıl, Yılda 12 ay, Ayda 26 gün, Günde 10 saat çalışacaktır. Beton imalatı, söz konusu maddelerin karıştırma yoluyla birleştirilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Hazır beton; agrega, çimento, su ve gerektiğinde bazı katkı maddelerinin belli bir üretim teknolojisine uygun olarak karıştırılmasıyla elde edilir, başlangıçta plastik ya da sıvı kıvamda olup, şekil verilebilen ve zamanla katılaşıp sertleşerek, mukavemet kazanan önemli bir yapı malzemesidir. Tipik bir hazır betonun fiziksel özellikleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 127 Tipik Hazır Beton Özellikleri Özellik Değer Basınç Dayanımı 30 N/mm 2 Eğilme Dayanımı 5 N/mm 2 Çekme Dayanımı 3 N/mm 2 Elastisite Dayanımı N/mm 2 Poisson Oranı 0,17 Isıl Genleşme Katsayısı 10x10-6 o C Kaynak: Prof.Dr. H. Özkul, Prof.Dr. M.A. Taşdemir, Prof.Dr. M. Tokyay, Prof.Dr. M. Uyan; Her Yönüyle Beton, Türkiye Hazır Beton Birliği, İstanbul, Aralık 1999 Beton Santrali iş akış şeması, tipik bir beton santraline ait şematik görünüm aşağıdaki şekillerde sırası ile sunulmuştur. 219

242 Şekil 55 Beton Santrali İş Akış Şeması Şekil 56 Tipik Bir Hazır Beton Santraline Ait Şematik Görünüm Beton Santralinde kullanılacak makine ve ekipmanları; agrega ve çimento bekleme bunkerleri, yükleme bantları, tartı bunkeri, su ve katı dozajlama tankları, mikser dir. Proje kapsamında ihtiyaç duyulan toplam beton miktarı m 3 dür. Beton santrali inşaat süresi boyunca 3 yıl, yılda 12 ay, ayda 26 gün, günde 10 saat çalışacaktır. Çalışma sürelerine bağlı üretim miktarları aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 128 Beton Santrali Üretim Miktarları Zaman Periyodu Üretim Miktarı (m 3 ) Toplam inşaat süresi 3 yıl m 3 Yıllık m 3 220

243 Aylık m 3 Günlük 600 m 3 Saatlik 60,09 m 3 Genelde hazır beton tesislerinde beton üretiminde, saha beton pompası, beton santrali ve trans mikserlerin yıkanmasında su kullanılmaktadır. Beton Tesislerinde araç yıkama, saha yıkama ve yağmurun etkisi ile endüstriyel nitelikli atık sular oluşmaktadır. Beton üretiminden atıksu oluşmamaktadır. Oluşan bu atık sular beton tesislerinde bir çökeltme havuzunda toplanarak dinlendirilir, ya da geri dönüşüm sisteminde işlenerek sisteme geri kazandırılır. Geri dönüşümde kazanılan bu atık sular beton üretiminde, mikser yıkama ve saha yıkama vb faaliyetlerde tekrar kullanılmaktadır. Beton üretiminde sisteme sürekli ham su verilmesi yerine oluşan atık suların arıtılarak prosese geri beslenmesi doğal kaynakların daha etkin ve verimli kullanılması açısından önem arz etmektedir. Bu kapsamda beton tesisinde bir çökeltim havuzu tesis edilecektir. Beton imalatlarında 1 m 3 beton imalatı için yaklaşık 150 lt su kullanılması öngörülmektedir. 39 Toplam (3 senelik) m 3 beton imalatı için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Beton santralinde aylık su tüketimi 2.343,75 m 3 olacaktır. Bu suyun yaklaşık 17 m 3 ü atıksu olarak çökeltim havuzuna alınacaktır. Çökeltim havuzu akım şeması aşağıda verilmiştir. Şekil 57 Çökeltim Havuzu Akım Şeması Bu sistem tamamen fiziksel arıtma şeklinde tasarlanmıştır. Tesis için 2 gözlü betonarme çökeltim havuzu planlanmıştır. Arıtma sırasında herhangi bir kimyasal kullanılmamaktadır. 1. hazneden verilen atıksu üsten ikinci hazneye doğru akmaktadır. Çökeltim havuzunun hazneleri 2m x 3m x 1,5 m ebatlarında olacak şekilde dizayn edilecektir. Çökeltim havuzunda katı maddelerden ayrıştırılmış olan atıksu, temiz su havuzunda birikecek sonrasında beton üretiminde, mikser yıkama, saha yıkama vb faaliyetlerde tekrar üzere sisteme verilecektir. Tesisteki su kullanımı kapalı devre sistemi ile gerçekleştirilecek olup alıcı ortama kesinlikle deşarj edilmeyecektir. Kati proje aşamasında çökeltim havuzu ile ilgili bilgiler Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüne sunulacaktır. 39 S.Abdol Chini ve William. J.Mbwambo, Environmentally Friendly Solutions for The Disposal of Concrete Wash Water From Ready Mixed Concrete Operatıons, Gaiseville/Florida,

244 Beton santrali için gerekli olan su Alakan Dere den ve/veya yan derelerinden temin edilecektir. Su kullanımı için DSİ Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. Proje yapım ve işletme aşamasında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak değişiklik yapılan 2872 sayılı Çevre Kanunu, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve sırasıyla tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile ve en son tarih ve sayı ile değişiklik yapılan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, hükümlerine uyulacaktır. V Derivasyon (regülatör inşaat alanının kuru tutulabilmesi için akarsu güzergahının geçici olarak değiştirilmesi) amacıyla veya diğer nedenler akarsu havzasında yapılacak her türlü doldurma, kazıklar üzerine inşaat ve benzeri işlemler ile bunları nerelerde ne kadar alanı kaplayacağı ve kullanılacak malzemeler, araç ve makineler, Regülâtör yerinde zemin ıslah çalışmalarına gerek olup olmayacağı veya alüvyonun tamamen kaldırılarak tesis temelleri ana kaya üzerine oturtulması seçeneklerinden hangisinin uygun olacağına ileriki aşamalarda alüvyon kalınlığının kesin olarak belirlenmesinden sonra karar verilecektir. Tesis yerindeki temel kayanın taşıma gücü değeri yeterlidir. Tesis temellerinin temel kayaya oturtulması durumunda taşıma gücü ve geçirimlilik açısından tesis yerinde sorun izlenmeyecektir. Yamaçlar duraylı olarak izlenmiştir. Yamaçlardaki moloz malzeme kalınlığı biraz fazla olması nedeniyle, yüzey sularının moloz malzemesini tetiklememesi için sol sahil kret kotu üzerinde drenaj önlemlerinin alınması ve kademeli şev uygulamasında yarar görülmektedir. Regülâtör inşaasında gereksinim duyulan derivasyon işleri proje kapsamında uygulanacak faaliyetler arasında olup; taşkın, drenaj ve sediman kontrolü hususlarına özelikle dikkat edilecektir. Kati proje aşamasında yapı yerlerinin temellerini sudan koruma konusunda gerekli önlemler alınacaktır. Kati proje aşamasında yapı yerlerinin temellerini sudan koruma konusunda gerekli önlemler alınacak ve tarih ve sayılı 2006/27 no.lu Dere Yatakları ve Taşkınlar ile ilgili Başbakanlık Genelgesi ne hassasiyetle uyulacaktır. V Olabilecek heyelanlara karşı alınacak önlemler, Projenin gerçekleştirileceği alanla ilgili olarak projenin uygulanabilirliğini etkileyecek herhangi bir heyelan oluşumu mevcut değildir. Bölüm V.1.4 Zemin Emniyeti bölümünde proje ünitlerinin zemin emniyeti hakkında bilgiler verilmiştir. İnşa işlemleri sırasında duraysızlıkların öngörüldüğü alanlarda kazıklı iksa sistemi, istinad duvarı gerekli durumlarda tel örgülü sistemler ve ağaçlandırma çalışmaları uygulanabilecektir. Oluşabilecek heyelan alanlarının önlenmesi oluşturulacak palye yükseklikleri azaltılacak, alanda gerekli uyarı ikaz levhaları konuşlandırılarak çalışan personel heyelana karşı bilgilendirilecektir. Böylece can ve mal kaybının önüne geçilecektir. 222

245 V Yeraltı suyuna etkiler, Proje sahası içerisinde hidrojeolojik anlamda iki farklı yapı bulunmaktadır. Temel seriye ait şist vb metamorfik kayaçlar geçirimsiz olup vadi tabanlarında bulunmaktadırlar. Konalga Regülatörü ve HES arasındaki çalışmaya konu olan bölge tamamen bu yapıdaki kayaçlardan oluşmaktadır. Dolayısıyla bu bölge için yeraltı suyu ve yüzey suyu arasında belirgin bir ilişkiden söz edilemez. Metamorfik serinin üst seviyelerini oluşturan karbonatlı birimler (mermerler, rekristalize kireçtaşları, vb.) karstlaşmaya maruz kalmış olup hidrojeolojik anlamda geçirimli ve verimli akifer olma özelliğine sahiptirler. Ancak, özelikle vadi bölümlerinde gerek kimyasal, gerekse fiziksel aşınmaya maruz kalmaları nedeniyle bu karbonatlı kütleler parçalanarak birbirlerinden genelde kopuk halde yüzlek vermektedirler. Yaygın olarak yüzeylendikleri yerlerde karstik boşlukların yeraltısuyu bulundurma potansiyelleri yüksektir. Proje sahası içinde Alakan Dere vadisinde yayılımları sınırlıdır. Bulundurdukları yeraltı suyu ile Alakan Dere yi kısmen besledikleri düşünülmektedir. Ancak bu miktar, karbonat kütlesinin küçüklüğü nedeniyle ihmal edilebilecek bir boyuttadır. İrili ufaklı kayaç parçacıklarının yığışımından meydana gelmiş alüvyonlar V şekilli derin vadi tabanlarında dar ve haritalandırılamayacak alanlarda gözlenmektedir. Alüvyonlar geçirimli ve iletimli olmalarına rağmen sınırlı olmaları nedeniyle hidrojeolojik anlamda projeyi etkileyecek boyutta yeraltısuyu içermezler. Proje sahası ve yakın dolayında hidrojeolojik açıdan iki farklı yapı bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Alakan Dere nin sağ sahilinde yüzeylenen Paleozoyik-Mesozoyik yaşlı Bitlis Masifi ne ait metamorfik seri ile sol sahilinde yüzeylenen Eosen-Oligosen yaşlı Hakkâri Karmaşığı dır. Bitlis Masifi ne ait gnays, şist, kuvarsit, vb. birimler ile Hakkâri Karmaşığı nı oluşturan kil, filiş, vb birimler hidrojeolojik açıdan geçirimsiz birimleri oluşturmaktadır. Bununla birlikte her iki formasyon içinde yer alan mermer, kireçtaşı, dolomit, vb birimler ile kuvaterner yaşlı alüvyon ve yamaç molozu ise sınırlı alanlarda yüzeylenmekte olup hidrojeolojik açıdan geçirimli birimleri oluşturmaktadır. Bu nedenle proje sahası ve yakın civarında bölgesel ölçekli bir akifer sisteminden bahsedilemez. Proje kapsamında yapılacak yapılar için Bayındırlık ve İskân Bakanlığı nın (Afet İşleri Genel Müdürlüğü) tarih ve sayılı Genelgesi ve gün ve sayılı makam oluru doğrultusunda hazırlatılacak imar planına esas jeolojik/jeoteknik etüt raporlarının tarih ve 644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname doğrultusunda Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne onaylatılacaktır. Jeolojik/Jeoteknik Etüt Raporuna göre belirlenecek YAS (yer altı su seviyesi) seviyesine göre; patlatmanın yer altı su seviyesini etkileyip etkilemediği tespit edilecektir. Bu itibarla; patlamanın yapılacağı tüm alanlarda inşaat başlamadan önce YAS belirlenecek ve patlatmanın derecesi (kaç m ye kadar etkili olduğu) tespit edilecektir. YAS seviyesi belirlenmeden inşaat çalışmalarına başlanmayacaktır. Ayrıca; yapılacak patlatmalar sonucunda dere yatağındaki akışı engellememek için gerekli tüm tedbirler alınacaktır. Proje kapsamında iletim tüneli inşasında yapılacak patlatmalar neticesinde yeraltı sularını taşıyan kırıklı ve çatlaklı akiferlerde yeni kırık ve çatlaklar oluşarak yeni boşalımlar olması olasıdır. Ancak proje kapsamında belirlenen anlık şarj miktarları göz önüne alındığında şiddetli etki alanı içerisinde parçacık hızının ve şok etkisinin sönümleneceği teorik olarak tespit edilmiştir. 223

246 Yer altı sularının etkilenmesini önlemek üzere yapılan patlatmalar sonucu oluşacak yeni çatlakların, kırıkların tespit edilmesi durumunda gerekli tahkimat, drenaj ve iksa ve enjeksiyon çalışmaları gerçekleştirilecektir. Boşalımların olması halinde, buna karşı drenaj önlemleri alınacak ve motopomp ile iletim tüneli içerisindeki suyun, dışarı çekilmesi sağlanacaktır. Bu su tesis edilecek çökeltim havuzunda bekletilerek askıda katı maddelerin çökelmesinin ardından, yeniden tesisi içi sulama vb faaliyetlerde kullanılacaktır. Atıklar ilgili bölümlerde belirtildiği üzere, ağzı kapalı ve sızdırmaz varil/konteynerlerde biriktirilecek olup, uygun şekilde bertarafı sağlanacaktır. Bu sebeple sızıntı vb nedenler ile yer altı suyuna karışmaları önlenmiş olacaktır. Personel kaynaklı evsel nitelikli atıksu ise geçirimsiz fosseptikte biriktirilecek olup, belirli periyotlarda vidanjör ile çektirilerek Çatak Belediyesi kanalizasyon sistemine verilecektir. Evsel nitelikli atıksuyun yer altı suyuna karışması söz konusu değildir tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yeraltı Suları Hakkında Kanun ve tarih ve sayılı Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozunmaya Karşı Korunma Hakkında Yönetmelik hükümlerine riayet edilecektir. Söz konusu proje kapsamında yüzey ve yeraltı sularına olumsuz etkide bulunabilecek tüm kirletici unsurlara karşı gerekli önlemler yatırımcı firma tarafından alınacak ve çalışan personele yer altı ve yüzey sularına karşı gerekli titizliğin gösterilmesi için bilgilendirme yapılacaktır. V İnşaat esnasında kırma, öğütme, yıkama-eleme, taşıma ve depolama gibi toz yayıcı işlemler, kümülatif değerler, Temel Kazısı Kaynaklı Toz Oluşumu Proje kapsamında temel kazısı, hafriyat çalışmaları sırasında açığa çıkacak malzemenin sökülmesi, yüklenmesi, boşaltılması, taşınması ve araçların saha içerisindeki hareketleri sırasında toz oluşumu meydana gelecektir. İnşaat aşamasında oluşacak toz emisyonu miktarının tespitinde tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-12, Tablo 12.6: Toz Emisyonu Kütlesel Debi Hesaplamalarında Kullanılacak Emisyon Faktörleri dikkate alınmıştır. Söz konusu tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 129 İnşaat Aşamasında Oluşacak Toz Emisyonunun Hesaplanmasında Kullanılan Emisyon Faktörleri Kaynaklar Emisyon Faktörleri (kg/ton) Kontrolsüz Kontrollü Patlatma 0,080 - Sökme 0,025 0,0125 Yükleme 0,010 0,005 Nakliye (gidiş-dönüş toplam mesafesi) 0,7 0,35 Boşaltma 0,010 0,

247 Kaynak: SKHKKY Ek-12, Tablo.12.6 Depolama 5,8 2,9 Aşağıda gerçekleştirilecek toplam emisyon debiler hesaplarında güvenli tarafta kalmak adına, kontrolsüz emisyon faktörleri kullanılmıştır. Oysa bilinmelidir ki, toz emisyonuna sebep tüm işlemler; patlatma, sökme, yükleme, nakliye, boşaltma ve depolama, kontrollü bir şekilde gerçekleştirilecektir. Tozumayı azaltmak için arazöz ile spreyleme sürekli uygulanacak, kamyonların üstleri branda ile örtülecek ve hız limitlerine uymaları sağlanacaktır. Proje kapsamında tesis edilecek ünitelerin kazı miktarları Konalga Regülatörü ve HES Revize Fizibilite Raporu ndan alınmış olup, detaylı bilgi Bölüm V.1.1 de verilmiştir. Regülâtör ve Çökeltim Havuzu İnşası Regülâtör ve çökeltim havuzu inşası için m 3 ( ton) temel kazısı ve arazi düzeltme yapılacaktır. Toplam inşaat çalışmaları süresi 36 ay, ayda 26 gün ve günde 10 saat dir. Toplam temel kazısı = m 3 = ton 3 sene içinde çalışılacak gün sayısı = 936 gün Günde çalışılacak saat = 10 saat Sökme, yükleme ve boşaltma emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Hafriyat miktarı (günlük) = ton / 936 gün = 61ton/gün Hafriyat miktarı (saatlik) = ton / (936 gün x 10 sa/gün) = 6,19 ton/saat Nakliye emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Bir seferde bir kamyon 40 ton taşıyacaktır. 1 sefer (gidiş-dönüş toplam mesafesi) 1 km olarak düşünülmüştür. (61 ton/gün)/(40 ton/sefer) = 2 sefer/gün 2 sefer/gün x 1 km/sefer = 2 km/gün Depolama emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Günlük depolanacak malzeme yüzey alanı; Toplam hafriyat miktarı = m 3 Hafriyat miktarı (günlük) = m 3 / 936 gün = 26,7 m 3 /gün Kazı Fazlası malzeme ortalama 5 m yükseklik ile depolanacaktır. Buna bağlı olarak günlük depolanacak malzeme için yüzey alanı = 26,7 m 3 /gün / 5m = 5,34 m 2 /gün olacaktır. 225

248 İnşaat aşamasındaki toz emisyon faktörleri, emisyon değerleri ve bunlara göre hesaplanmış emisyon debileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Debileri Tablo 130 Regülâtör ve Çökeltim Havuzu Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Toz Faktörleri Sökme Emisyon Değerleri 0,025 kg/ton Emisyon Debileri 6,19 ton/saat x 0,025 kg/ton = 0,15 kg/saat Yükleme 0,01 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,061 kg/saat Nakliye 0,7 kg/km 2 km/gün x 0,7 kg/km = 1,4 kg/gün = 0,14 kg/saat Boşaltma 0,01 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,061 kg/saat Depolama 5,8 kg toz/ha.gün Toplam Emisyon Miktarı 5,8 kg/ha.gün x 5,34 m 2 x 1 ha/ m 2 x 1 gün/24 saat = 0,00012 kg/saat 0,412 kg/saat Regülâtör ve çökeltim havuzu temel kazısı çalışmaların meydana gelebilecek toz debisi 0,412 kg/saat olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan bu değer, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2, Tablo 2.1 e göre değerlendirildiğinde 1 kg/saat lik toz emisyonu sınır değerini aşmamaktadır. Bu nedenle yönetmelik doğrultusunda toz dağılım modellemesi yapılmasına gerek duyulmamıştır. İletim Tüneli İnşası İletim tüneli inşası için m 3 ( ton) kazı yapılacaktır. Toplam inşaat çalışmaları süresi 36 ay, ayda 26 gün ve günde 10 saat dir. Toplam temel kazısı = m 3 = ton 3 sene içinde çalışılacak gün sayısı = 936 gün Günde çalışılacak saat = 10 saat Sökme, yükleme ve boşaltma emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Hafriyat miktarı (günlük) = ton / 936 gün = 370 ton/gün Hafriyat miktarı (saatlik) = ton / (936 gün x 10 sa/gün) = 37 ton/saat Nakliye emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Bir seferde bir kamyon 40 ton taşıyacaktır. 1 sefer (gidiş-dönüş toplam mesafesi) 2 km olarak düşünülmüştür. (370 ton/gün)/(40 ton/sefer) = 9,25 sefer/gün 9,25 sefer/gün x 2 km/sefer = 18,5 km/gün 226

249 Depolama emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Günlük depolanacak malzeme yüzey alanı; Toplam hafriyat miktarı = m 3 Hafriyat miktarı (günlük) = m 3 / 936 gün = 169,6 m 3 /gün Kazı Fazlası malzeme ortalama 5 m yükseklik ile depolanacaktır. Buna bağlı olarak günlük depolanacak malzeme için yüzey alanı = 169,6 m 3 /gün / 5m = 33 m 2 /gün olacaktır. İnşaat aşamasındaki toz emisyon faktörleri, emisyon değerleri ve bunlara göre hesaplanmış emisyon debileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Toz Faktörleri Tablo 131 İletim Tüneli Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Emisyon Değerleri Emisyon Debileri Sökme 0,025 kg/ton 37 ton/saat x 0,025 kg/ton = 0,925 kg/saat Yükleme 0,01 kg/ton 37 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,37 kg/saat Nakliye 0,7 kg/km-araç 18,5 km/gün x 0,7 kg/km = 12,9 kg/gün = 1,29 kg/saat Boşaltma 0,01 kg/ton 37 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,37 kg/saat Depolama 5,8 kg toz/ha.gün 5,8 kg/ha.gün x 33 m 2 x 1 ha/ m 2 x 1 gün/24 saat = 0,0007 kg/saat Toplam Emisyon Miktarı 2,95 kg/saat İletim tüneli kazı çalışmaların meydana gelebilecek toz debisi 2,95 kg/saat olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan bu değer, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2, Tablo 2.1 e göre değerlendirildiğinde 1 kg/saat lik toz emisyonu sınır değerini aşmaktadır. Bu nedenle yönetmelik doğrultusunda toz dağılım modellemesi yapılmıştır. Model Çalışması Proje kapsamında inşaat çalışmaları sırasında oluşacak toz emisyonu dağılımı modellemesi yapılırken Çevre Mevzuatı Formül II ve çöken toz hesabında ise Çevre Mevzuatı Formül III kullanılmıştır. Çevre Mevzuatı Formül II; 2 h,, exp exp exp exp exp 2 z y z z x Qi y z h z h Vdi C x y z 10 i U Uh h y z z x,y,z :Tepe Noktasında Kartezyen Koordinatlar (x, yayılma yönünde ve bu yayılma yönüne dik durumlarda) y :Yatay (verilen örnekte 0) z :Dikey ( Havada asılı partiküllerde 2, çöken tozlarda 0 alınacaktır) C(x,y,z) :Tepe noktasında herhangi bir yayılma durumu için hava kirlenmesine katkı değeri (mg/m 3 ) 227

250 Q Z Ua :Emisyon kaynağından çıkan emisyonların kütlesel debisi :Tepe noktasının zeminden yüksekliği (m) (Havada asılı partiküllerde 2, çöken tozlarda 0 alınacaktır) :Anemometre ile ölçülen rüzgar hızı (m/sn), Çevre Mevzuatı Formül III; d ( x, y) i 1 V di * C i ( x, y,0) Uh değerinin hesaplanması için ise aşağıdaki formül kullanılmıştır. Çevre Mevzuatı Formül IV; Uh=UR(h/Za) M h = Etkin baca yüksekliği z a = Metre birimiyle verilen anemometrenin zeminden yüksekliği M için ise aşağıdaki değerler alınır. Tablo 132 Yayılım Sınıfları ve M değeri Bu formüllere ek olarak modelleme çalışmalarında kullanılan referans değerler aşağıda verilmiştir. Tablo 133 Rüzgâr hızları Yayılım Sınıfı Anemometre ile Ölçülen Rüzgâr Hızı Ua (m/sn) Yer Seviyesindeki Rüzgâr Hızı Ur (m/sn) <1,4 1 1,4-1,8 1,5 1,9-2,3 2 2,4-3,8 3 3,9-5,4 4,5 5,5-6,9 6 7,0-8,4 7,5 8,5-10,0 9 10,0< 12 Tablo 134 Yayılma Sınıflarını Tespiti Şeması M A (Çok kararsız) 0.09 B (Kararsız) 0.20 C/I (Nötral) 0.22 C/II (Nötral) 0.28 D (Kararlı) 0.37 E (Çok kararlı) 0.42 Yer Rüzgârı Hızı (m/s) Gece Saatleri Gündüz Saatleri 0/8-6/8 7/8-8/8 0/8-2/8 3/8-5/8 6/8-8/8 Bulutlu Bulutlu Bulutlu Bulutlu Bulutlu 228

251 1 ve daha küçük E D B B B 1,5-2,0 E D B B C/1 2,5-3,0 D C/2 B B C/1 3,5-4,0 C/2 C/2 B C/1 C/1 4,5 ve daha büyük C/2 C/2 C/1 C/2 C/2 Tablo 135 Madencilik Faaliyetleri ve Etkin Baca Yüksekliği 50m nin Altında Olan İşletmeler İçin Kullanılan Yayılma Katsayıları Yayılma Sınıfı F f G g A (Çok kararsız) 1,503 0,833 0,151 1,219 B (Kararsız) 0,876 0,823 0,127 1,108 C/1 (Nötral) 0,659 0,807 0,165 0,996 C/2 (Nötral) 0,640 0,784 0,215 0,885 D (Kararlı) 0,801 0,754 0,264 0,774 E (Çok Kararlı) 1,294 0,718 0,241 0,662 Toz Modelleme hesaplamalarında Van-Gevaş İli Uzun Yıllar Meteorolojik verileri kullanılmıştır. (Ek-12) Yol yapımı temel kazısı çalışmaları için gauss toz modelleme çalışması; Toz debisi (Q) iletim tüneli = 2,95 kg/saat Havada Asılı Partiküller Çöken Tozlar Q = 0,59 kg/saat Q = 2,36 kg/saat Toz modellemesi başlığı itibari ile verilen değerler ve formüller kullanılarak toz modellemesi yapılmış ve toz dağılım grafiği elde edilmiştir. Tablo 136 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m 3 ) YÖN 50 m 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m 700 m 800 m 900 m 1000 m N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW

252 N W N N N N NE NE W W N W S EN E ES E E 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m 700 m 800 m 900 m S W SE SS W S SS E Şekil 58 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı Tablo 137 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m 2 -gün) YÖN 50 m 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m 700 m 800 m 900 m 1000 m N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW

253 W W N W S N W N N N N N N E E N E S E 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m 700 m 800 m 900 m 1000 m S W S S S S S Şekil 59 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı S E Proje kapsamında gerçekleştirilecek faaliyetlerden kaynaklanması beklenen tozların kütlesel debi değeri SKHKKY Ek 12-d deki esaslara uygun olarak hesaplanmıştır tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek- 2 Tablo 2.2 de senesi için verilen Havada Asılı Partikül Madde (PM mikron ve daha küçük partiküller) sınır değeri 100 g/m 3 (0,1 mg/m 3 ) ve Çöken Toz (10 mikrondan büyük partiküller dâhil) sınır değeri 390 mg/m 2 -gün dür. Yapılan modelleme sonucunda Havada Asılı Partikül Madde ve Çöken Tozların mesafelere göre dağılımları yukarıda Tablo 136 ve Tablo 137 da gösterilmiştir. Buna göre her iki parametre için de, ilk 100 m de dahi SKHKKY, Ek-2, Tablo 2.2 belirtilen sınır değerlerin aşılmadığı görülmektedir. İletim tüneline en yakın yerleşimler; İletim tüneli başında güneydoğu yönünde yaklaşık 775 m mesafede Sıygınlı Mahallesine bağlı konut, İletim tüneli orta kısmına doğru güney yönünde kuş uçuşu 1200 m mesafede, rakımı iletim tünelinden 500 m az olan, Alakan Dere sağ sahilinde bulunan Taşbucak Mahallesi, İletim tüneli sonunda güney yönünde karşı sahilde yaklaşık 1210 m mesafede Konalga Köyüne bağlı konut, şeklindedir. 40 Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2 Tablo 2.2 dipnotunda Bu değerler tarihine kadar geçerlidir tarihinden sonra ilgili mevzuata göre tekrar düzenlenecektir. Belirtilmiştir. Konalga Regülatörü ve HES projesi iletim tüneli hafriyat çalışmaları kapsamında oluşacak toz emisyon değerinin tarihinden sonra mevzuata göre yapılacak düzenleme kapsamında belirlenecek sınır değerlere uyulacaktır. 231

254 İletim tüneline en yakın yerleşimlerde aradaki mesafeler ve iletim tünelinin yer altında açılması sebebi ile toz emisyonu etkisi gözlenmeyecektir. Yerleşim yerlerinde modelleme sonucu hesaplanan toz emisyonu Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2 Tablo 2.2 de belirtilen sınır değerlerin çok altında kalmaktadır. Yükleme Havuzu İnşası Yükleme havuzu inşası için m 3 ( ton) temel kazısı ve arazi düzeltme yapılacaktır. Toplam inşaat çalışmaları süresi 36 ay, ayda 26 gün ve günde 10 saat dir. Toplam temel kazısı = m 3 = ton 3 sene içinde çalışılacak gün sayısı = 936 gün Günde çalışılacak saat = 10 saat Sökme, yükleme ve boşaltma emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Hafriyat miktarı (günlük) = ton / 936 gün = 61 ton/gün Hafriyat miktarı (saatlik) = ton / (936 gün x 10 sa/gün) = 6,19 ton/saat Nakliye emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Bir seferde bir kamyon 40 ton taşıyacaktır. 1 sefer (gidiş-dönüş toplam mesafesi) 1 km olarak düşünülmüştür. (61 ton/gün)/(40 ton/sefer) = 2 sefer/gün 2 sefer/gün x 1 km/sefer= 2 km/gün Depolama emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Günlük depolanacak malzeme yüzey alanı; Toplam hafriyat miktarı = m 3 Hafriyat miktarı (günlük) = m 3 / 936 gün = 26,7 m 3 /gün Kazı Fazlası malzeme ortalama 5 m yükseklik ile depolanacaktır. Buna bağlı olarak günlük depolanacak malzeme için yüzey alanı = 26,7 m 3 /gün / 5m = 5,34 m 2 /gün olacaktır. İnşaat aşamasındaki toz emisyon faktörleri, emisyon değerleri ve bunlara göre hesaplanmış emisyon debileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Toz Faktörleri Tablo 138 Yükleme Havuzu Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Emisyon Değerleri Emisyon Debileri Sökme 0,025 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,025 kg/ton = 0,15 kg/saat Yükleme 0,01 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,061 kg/saat 232

255 Nakliye 0,7 kg/km-araç 2 km/gün x 0,7 kg/km = 1,4 kg/gün = 0,14 kg/saat Boşaltma 0,01 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,061 kg/saat Depolama 5,8 kg toz/ha.gün 5,8 kg/ha.gün x 5,34 m 2 x 1 ha/ m 2 x 1 gün/24 saat = 0,00012 kg/saat Toplam Emisyon Miktarı 0,412 kg/saat Yükleme havuzu temel kazısı çalışmaların meydana gelebilecek toz debisi 0,412 kg/saat olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan bu değer, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2, Tablo 2.1 e göre değerlendirildiğinde 1 kg/saat lik toz emisyonu sınır değerini aşmamaktadır. Bu nedenle yönetmelik doğrultusunda toz dağılım modellemesi yapılmasına gerek duyulmamıştır. Cebri Boru İnşası Cebri boru inşası için m 3 ( ton) temel kazısı ve arazi düzeltme yapılacaktır. Toplam inşaat çalışmaları süresi 36 ay, ayda 26 gün ve günde 10 saat dir. Toplam temel kazısı = m 3 = ton 3 sene içinde çalışılacak gün sayısı = 936 gün Günde çalışılacak saat = 10 saat Sökme, yükleme ve boşaltma emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Hafriyat miktarı (günlük) = ton / 936 gün = 54,4 ton/gün Hafriyat miktarı (saatlik) = ton / (936 gün x 10 sa/gün) = 5,44 ton/saat Nakliye emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Bir seferde bir kamyon 40 ton taşıyacaktır. 1 sefer (gidiş-dönüş toplam mesafesi) 1 km olarak düşünülmüştür. (61 ton/gün)/(40 ton/sefer) = 2 sefer/gün 2 sefer/gün x 1 km/sefer = 2 km/gün Depolama emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Günlük depolanacak malzeme yüzey alanı; Toplam hafriyat miktarı = m 3 Hafriyat miktarı (günlük) = m 3 / 936 gün = 16 m 3 /gün Kazı Fazlası malzeme ortalama 5 m yükseklik ile depolanacaktır. Buna bağlı olarak günlük depolanacak malzeme için yüzey alanı = 16 m 3 /gün / 5m = 3,2 m 2 /gün olacaktır. 233

256 İnşaat aşamasındaki toz emisyon faktörleri, emisyon değerleri ve bunlara göre hesaplanmış emisyon debileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Toz Faktörleri Tablo 139 Cebri Boru Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Emisyon Değerleri Emisyon Debileri Sökme 0,025 kg/ton 5,44 ton/saat x 0,025 kg/ton = 0,13 kg/saat Yükleme 0,01 kg/ton 5,44 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,054 kg/saat Nakliye 0,7 kg/km 2 km/gün x 0,7 kg/km = 1,4 kg/gün = 0,14 kg/saat Boşaltma 0,01 kg/ton 5,44 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,054 kg/saat Depolama 5,8 kg toz/ha.gün 5,8 kg/ha.gün x 3,2 m 2 x 1 ha/ m 2 x 1 gün/24 saat = 0,00007 kg/saat Toplam Emisyon Miktarı 0,37 kg/saat Cebri boru temel kazısı çalışmaların meydana gelebilecek toz debisi 0,37 kg/saat olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan bu değer, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2, Tablo 2.1 e göre değerlendirildiğinde 1 kg/saat lik toz emisyonu sınır değerini aşmamaktadır. Bu nedenle yönetmelik doğrultusunda toz dağılım modellemesi yapılmasına gerek duyulmamıştır. Santral Binası İnşası Santral binası inşası için m 3 ( ton) temel kazısı ve arazi düzeltme yapılacaktır. Toplam inşaat çalışmaları süresi 36 ay, ayda 26 gün ve günde 10 saat dir. Toplam temel kazısı = m 3 = ton 3 sene içinde çalışılacak gün sayısı = 936 gün Günde çalışılacak saat = 10 saat Sökme, yükleme ve boşaltma emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Hafriyat miktarı (günlük) = ton / 936 gün = 61ton/gün Hafriyat miktarı (saatlik) = ton / (936 gün x 10 sa/gün) = 6,19 ton/saat Nakliye emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Bir seferde bir kamyon 40 ton taşıyacaktır. 1 sefer (gidiş-dönüş toplam mesafesi) 0,5 km olarak düşünülmüştür. (61 ton/gün)/(40 ton/sefer) = 2 sefer/gün 2 sefer/gün x 0,5 km/sefer = 1 km/gün Depolama emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Günlük depolanacak malzeme yüzey alanı; 234

257 Toplam hafriyat miktarı = m 3 Hafriyat miktarı (günlük) = m 3 / 936 gün = 26,7 m 3 /gün Kazı Fazlası malzeme ortalama 5 m yükseklik ile depolanacaktır. Buna bağlı olarak günlük depolanacak malzeme için yüzey alanı = 26,7 m 3 /gün / 5m = 5,34 m 2 /gün olacaktır. İnşaat aşamasındaki toz emisyon faktörleri, emisyon değerleri ve bunlara göre hesaplanmış emisyon debileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Toz Faktörleri Tablo 140 Santral Binası Temel Kazısında Oluşacak Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Emisyon Değerleri Emisyon Debileri Sökme 0,025 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,025 kg/ton = 0,15 kg/saat Yükleme 0,01 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,061 kg/saat Nakliye 0,7 kg/km 1 km/gün x 0,7 kg/km = 0,7 kg/gün = 0,07 kg/saat Boşaltma 0,01 kg/ton 6,19 ton/saat x 0,01 kg/ton = 0,061 kg/saat Depolama 5,8 kg toz/ha.gün 5,8 kg/ha.gün x 5,34 m 2 x 1 ha/ m 2 x 1 gün/24 saat = 0,00012 kg/saat Toplam Emisyon Miktarı 0,342 kg/saat Santral Binası temel kazısı çalışmaların meydana gelebilecek toz debisi 0,342 kg/saat olarak hesaplanmıştır. Hesaplanan bu değer, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2, Tablo 2.1 e göre değerlendirildiğinde 1 kg/saat lik toz emisyonu sınır değerini aşmamaktadır. Bu nedenle yönetmelik doğrultusunda toz dağılım modellemesi yapılmasına gerek duyulmamıştır. Ayrıca, temel kazı işleri sırasında ortaya çıkacak tozun azaltılması için arazözle periyodik olarak spreyleme yapılacak, taşıma esnasında kamyonların üstü branda ile örtülecek ve kamyonların hız limitlerine uyması sağlanacaktır. Böylece toz emisyon oluşumu büyük ölçüde azalacaktır. Kırma Eleme Yıkama Tesisi Kaynaklı Toz Oluşumu Proje kapsamında kırma eleme yıkama tesisindeki toz kaynağı olan her bir ünitenin (bunker, kırıcılar, elekler, bantlar) kapalı ortam içerisine alınması sağlanacaktır. Ayrıca kapalı ortam içerisine alınan ünitelere toz indirgeme sisteminin (torbalı filtre) kurulması gerçekleştirilecektir. Böylece kırma eleme tesisi işletmesinde meydana gelecek toz emisyonunun havaya karışması engellenmiş olacaktır. Bu sebeple her hangi bir hesaplamaya gerek duyulmamıştır. Kaya Malzeme Ocağı Kaynaklı Toz Oluşumu Kaya Malzeme Ocağı kaynaklı toz emisyonu miktarının tespitinde yine tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek- 12, Tablo 12.6: Toz Emisyonu Kütlesel Debi Hesaplamalarında Kullanılacak Emisyon Faktörleri dikkate alınmıştır. Emisyon faktörleri Tablo 129 de verilmiştir. 235

258 Kaya Malzeme Ocağından m 3 kaya malzemesi alınacaktır. Malzemenin alımı sırasında 36 ay, ayda 26 gün, günde 10 saat çalışılacağı öngörülmektedir. Bu işlemler sırasında oluşacak toz emisyon değerleri aşağıda hesaplanmıştır: Toplam malzeme = m 3 Malzemenin yoğunluğu = 2,5 ton/m 3 Toplam malzeme miktarı = m 3 x 2,5 ton/m 3 = ton Çalışılacak gün sayısı = 936 gün (36 ay) Günde çalışılacak saat = 10 saat Sökme, yükleme ve boşaltma emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Malzeme miktarı = ton / 936 gün = 1.502,4 ton/gün Malzeme miktarı = ton / (936 gün x 10 saat/gün) = 150,2 ton/saat Araç hareketi emisyon debisi hesabında kullanılmak üzere; Bir seferde bir kamyon 40 ton taşıyacaktır. Kaya Malzeme Ocağı ile Kırma Eleme Yıkama Tesisi arası mesafe 0,25 km dir. (1.502,4 ton/gün)/(40 ton/sefer) = 37 sefer/gün 37 sefer/gün x 0,25 km/sefer = 9,25 km/gün Kaya Malzeme Ocağı kaynaklı oluşacak emisyon değerleri ve bunlara göre hesaplanmış emisyon debileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 141 Kaya Malzeme Ocağı Toz Emisyon Faktörleri ve Emisyon Debileri Toz Faktörleri Emisyon Değerleri Emisyon Debileri Patlatma 0,08 kg/ton 150,2 ton/saat x 0,08 kg/ton = 12 kg/saat Sökme 0,025 kg/ton 150,2 ton/saat x 0,025 kg/ton = 3,7 kg/saat Yükleme 0,01 kg/ton 150,2ton/saat x 0,01 kg/ton = 1,5 kg/saat Nakliye 0,7 kg/km 9,25 km/gün x 0,7 kg/km = 6,47 kg/gün = 0,64 kg/saat Boşaltma 0,01 kg/ton 150,2 ton/saat x 0,01 kg/ton = 1,5 kg/saat Toplam Emisyon Miktarı 19,34 kg/saat Kaya Malzeme Ocağı kaynaklı toz emisyonu 19,34 kg/saat dir. Hesaplanan bu değer, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2, Tablo 2.1 e göre değerlendirildiğinde 1 kg/saat lik toz emisyonu sınır değerini aşmaktadır. Bu nedenle yönetmelik doğrultusunda toz dağılım modellemesi yapılmıştır. 236

259 Kaya Malzeme Ocağı kaynaklı toz emisyonu için gauss toz modelleme çalışması; Toz debisi (Q) kaya malzeme ocağı Havada Asılı Partiküller Çöken Tozlar = 19,34 kg/saat Q = 3,86 kg/saat Q = 15,47 kg/saat Toz modellemesi başlığı itibari ile verilen değerler ve formüller kullanılarak toz modellemesi yapılmış ve toz dağılım grafiği elde edilmiştir. Tablo 142 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m3) YÖN 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m 700 m 800 m 900 m 1000 m N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW WN W W NW NN W N NN E NE EN E E 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m WS W ESE 700 m 800 m SW SS W S SSE SE 900 m 1000 m Şekil 60 Havada Asılı Partiküllerin Mesafelere Göre Dağılımı 237

260 Tablo 143 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı (mg/m 2 -gün) YÖN 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m 700 m 800 m 900 m 1000 m N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW W W N N W N N N N N N E E N E 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m 600 m W S E S 700 m 800 m S W S S S S S S E 900 m 1000 m Şekil 61 Çöken Tozların Mesafelere Göre Dağılımı Proje kapsamında gerçekleştirilecek faaliyetlerden kaynaklanması beklenen tozların kütlesel debi değeri SKHKKY Ek 12-d deki esaslara uygun olarak hesaplanmıştır tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek- 2 Tablo 2.2 de senesi için verilen Havada Asılı Partikül Madde (PM mikron ve 41 Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2 Tablo 2.2 dipnotunda Bu değerler tarihine kadar geçerlidir tarihinden sonra ilgili mevzuata göre tekrar düzenlenecektir. Belirtilmiştir. Konalga Regülatörü 238

261 daha küçük partiküller) sınır değeri 100 g/m 3 (0,14 mg/m 3 ) dür. Çöken Tozların (10 mikrondan büyük partiküller dâhil) dağılım miktarları ise yine SKHKKY, Ek-2, Tablo 2.2 de belirtilen 390 mg/m 2 -gün değerine göre yapılan değerlendirme; Yapılan modelleme sonucunda Havada Asılı Partikül Madde ve Çöken Tozların mesafelere göre dağılımları yukarıda Tablo 142 ve Tablo 143 de gösterilmiştir. Buna göre havada asılı partikül madde için SKHKKY, Ek-2, Tablo 2.2 belirtilen sınır değerler; Havada Asılı Partikül Madde için ilk 100 m de, Çöken Toz için ilk 200 m de sağlanmaktadır. Kaya Malzeme Ocağına en yakın yerleşimler; Kaya Malzeme Ocağı doğusunda yaklaşık 1343 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneydoğusunda yaklaşık 1463 m mesafedeki Dokuzdam Köyüme bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 674 m mesafedeki Alantaş Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 1334 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesine bağlı konut, şeklindedir. Kaya Malzeme Ocağına en yakın yerleşimlerde aradaki mesafeler sebebi ile toz emisyonu etkisi gözlenmeyecektir. Yerleşim yerlerinde modelleme sonucu hesaplanan toz emisyonu Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2 Tablo 2.2 de belirtilen sınır değerlerin çok altında kalmaktadır. Patlatmadan kaynaklı kısa süreli toz oluşumunun önlenmesi için; patlatma esnasında gecikmeli kapsül kullanılacak, bu metot ile kullanılacak patlayıcı miktarının ve patlatma sırasında oluşacak toz yayılışının minimuma indirgenmesi sağlanacaktır. Patlatma sırasında oluşan tozlanmayı azaltmak icin patlatma öncesi ocak aynasının üstü ve aynanın onu arazöz ile tamamen sulanarak toz oluşumu asgariye indirgenecektir. Yukarıda verilen değerler teorik hesaplamalarda bulunan ve tüm çalışmanın aynı anda yapılması durumu göz önüne alınarak hesaplanmıştır. Ancak proje alanında toz etkisine karşı çalışma süresince çalışma yapılan alanlarda, kamyonların hareket alanlarında ve iş makinelerinin çalışma alanlarında arazöz ile spreyleme sulama yapılarak alanlar nemlendirilecektir. Alınacak önlemlerle toz emisyonunun %80 oranında azalacağı düşünülmektedir. Dolayısı ile projenin yakın yerleşim yerlerine olumsuz bir etki beklenmemektedir. Aynı zamanda hesaplamalar en kötü hal senaryosu -tüm iş makinelerinin aynı zamanda çalışması ihtimali- düşünülerek yapılmış olup, gerçekte oluşması beklenen toz emisyonunun hesaplanan değerden daha düşük olması beklenmektedir. Ayrıca, işlemler sırasında ortaya çıkacak tozun azaltılması için arazözle periyodik olarak spreyleme yapılacak, taşıma esnasında kamyonların üstü branda ile örtülecek ve kamyonların hız limitlerine uyması sağlanacaktır. Böylece toz emisyon oluşumu büyük ölçüde azalacaktır. ve HES projesi iletim tüneli hafriyat çalışmaları kapsamında oluşacak toz emisyon değerinin tarihinden sonra mevzuata göre yapılacak düzenleme kapsamında belirlenecek sınır değerlere uyulacaktır. 239

262 Söz konusu etkiler projenin inşa süresince gerçekleşecek olup, projenin tamamlanması ile yukarıda hesaplanan toz emisyonu etkisi bitecektir. Proje kapsamında, oluşacak toz emisyonları ile ilgili olarak, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ve tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. V Arazinin hazırlanması ve inşaat alanı için gerekli arazinin temini amacıyla, elden çıkarılacak tarım alanlarının büyüklüğü, bunların arazi kullanım kabiliyetleri ve tarım ürün türleri, tarım arazilerinin tarım dışı amaçla kullanımı ile ilgili bilgiler, mera alanları, projenin 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu, 4342 sayılı Mera Kanunu, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında değerlendirilmesi, Muş-Bitlis-Van Planlama Bölgesi 1/ Ölçekli Onaylı Çevre Düzeni Planı, Lejant ve Plan Hükmü, Cizre M50 Paftasında proje alanının gösterimi Ek-8 de verilmiştir. Aşağıdaki şekilde proje alanı söz konusu pafta üzerinde gösterilmiştir. Buna göre Proje sahasının hemen hemen tamamı ormanlık alan içerisinde kalmaktadır. Şekil 62 M50 Paftasına Ait Çevre Düzeni Planı nda Proje Alanının Gösterimi Konalga Regülâtörü ve HES Projesi kapsamında orman alanları için kamulaştırma söz konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanunu nun 17. maddesi gereğince gerekli izinler alınacaktır. Proje sahasında tarım arazilerinin kesin miktarı ve vasıfları inşaat çalışmaları öncesinde yapılacak, harita ve kamulaştırma işlemleri sırasında belirlenecektir. Proje kapsamında inşa çalışmaları öncesinde yapılacak olan kamulaştırma, 4650 sayılı Kamulaştırma Kanunu na uygun olarak gerçekleştirilecektir. Tarım arazileri ve mera alanlarının bulunması durumunda bunların kullanımı için gerekli tüm izinler inşaat çalışması başlamadan alınacaktır. Tarım arazilerinin kamulaştırması sırasında, tarım arazilerinin vasıfları belirlenecektir. Belirlenen tarım arazileri tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve 240

263 26835 sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu Madde 13 - Mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri, dikili tarım arazileri ile sulu tarım arazileri tarımsal üretim amacı dışında kullanılamaz. Ancak, alternatif alan bulunmaması ve Kurulun uygun görmesi şartıyla; f) (Ek: 26/3/ /1 md.) Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun talebi üzerine 20/2/2001 tarihli ve 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu uyarınca yenilenebilir enerji kaynak alanlarının kullanımı ile ilgili yatırımları, İçin bu arazilerin amaç dışı kullanım taleplerine, toprak koruma projelerine uyulması kaydı ile Bakanlık tarafından izin verilebilir. (Ek cümle: 31/1/ /3 md.) Bakanlık bu yetkisini valiliklere devredebilir. gereğince değerlendirilecektir. Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu hükümlerine uyulacaktır tarih sayılı (son değişik: 6443 sayılı Kanun, tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4342 sayılı Mera Kanunu kapsamında Mera sayılan alanların, Mera Kanunu; Madde 14 (Değişik: 27/5/ /3 md.) Tahsis amacı değiştirilmedikçe mera, yaylak ve kışlaktan bu Kanunda gösterilenden başka şekilde yararlanılamaz. Ancak, bu Kanuna veya daha önceki kanunlara göre mera, yaylak ve kışlak olarak tahsis edilmiş olan veya kadimden beri bu amaçla kullanılan arazilerden; ğ) (Ek: 26/3/ /3 md.; Değişik: 9/7/ /26 md.) Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun talebi üzerine, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ve 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu hükümlerine göre, petrol iletim faaliyetleri ile elektrik ve doğal gaz piyasası faaliyetleri için gerekli bulunan, Yerlerin, ilgili müdürlüğün talebi, komisyonun ve defterdarlığın uygun görüşü üzerine, valilikçe tahsis amacı değiştirilebilir ve söz konusu yerlerin tescilleri Hazine adına, vakıf meralarının tescilleri ise vakıf adına yaptırılır. (Değişik ikinci fıkra: 9/7/ /26 md.) Bu madde kapsamında başvuruda bulunan kamu kurumları ile işletmeciler, faaliyetlerini çevreye ve kalan mera alanlarına zarar vermeyecek şekilde yürütmek ve kendilerine tahsis edilen yerleri tahsis süresi bitiminde eski vasfına getirmekle yükümlüdürler. Bu yerler, tahsis süresi bitiminde özel sicile kaydedilir. gereğince tahsis amacının değiştirilmesi amacı ile Valiliğe başvuruda bulunulacaktır sayılı Mera Kanunu ve bu kanunu kapsamında çıkarılan tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Mera Yönetmeliği Madde 8 hükümlerine uyulacaktır sayılı (son değişiklik: 4950 sayılı Kanun) Su Ürünleri Kanunu Madde 9 kapsamında belirlenmiş su ürünlerini zarardan koruyacak tedbirler uygulanacktır. Su Ürünleri Kanunu na bağlı olarak tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Ürünleri Yönetmeliği 241

264 hükümlerine uygun hareket edilecektir. Tarım arazileri ve mera alanlarının kullanımı için gerekli tüm izinler inşaat çalışması başlamadan alınacaktır. V Arazinin hazırlanması ve inşaat alanı için gerekli arazinin temini amacıyla kesilecek ağaçların tür ve sayıları, meşhere tipi, kapalılığı, kesilecek ağaçların bölgedeki orman ekosistemi üzerine etkileri, gerekli izinler, görüşler, projenin ya da bir kısmının orman alanı dışında olması halinde orman alanlarına mesafesi, etkilerin değerlendirilmesi, alınacak tedbirler, Söz konusu proje sahası ile ilgili olarak Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü nden edinilen ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu ile ilgili Meşçere Haritası Ek-15 de verilmiştir. Buna göre; Proje sahasının genel durumu; orman sayılan alan ,5 m 2, orman sayılmayan alan ,5 m 2, toplam alan ise ,0 m 2 olarak belirtilmiştir. Buna göre izne konu edilecek alan ,5 m 2 dir. Söz konusu alanın işletme şekli baltalık, mevcut ağaç cinsi meşe, ardıç şeklinde belirtilmektedir. ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu nda; Ormanlık alana isabet ettiği için ÇED Yönetmeliği ve 6831 Sayılı Orman Kanunu Kapsamında yapılan inceleme ve değerlendirme sonucunda Hidroelektrik Santrali faaliyeti için istenilen alanın ,5 m 2 si Ormanlık Alana isabet etmektedir, ormanlık alanlara isabet eden kısımlar için izin alınması durumunda ÇED olumlu belgesi verilmesinde herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. belirtilmektedir. Ayrıca, Söz konusu alanla ilgili olumlu ndan sonra yapılacak çalışma sonucu çıkarılacak meval miktarı kurumumuz tarafından incelenerek hesaplanacaktır. İfadesi yer almaktadır. Ormanlık alan iletim tüneli güzergâhında kalmakta olup, tünelin yeraltından ilerlemesi sebebi ile ağaç kesimi söz konusu olmayacaktır. Diğer tesislerin yerleşimi, yol vb için kesilmesi zaruri olan ağaç miktarı ve ağaç türleri vb izin aşamasında hazırlanacak 1/1.000 ölçekli ağaç röleve planları ile belirlenecektir. Proje nedeniyle kesilecek ağaçlar; bölgede orman ekosistemine bağlı olarak yaşayan canlıların yaşam alanı kaybına neden olabilecektir. Çalışmalar sırasında bölgedeki hareketli fauna türleri yaşam alanlarını terk edecekler, alternatif yaşam alanlarına çekilecekleridir. Bu etkiler ilk etapta projenin inşa aşamasında ortaya çıkacaktır. İş makinelerinin alana gelerek çalışmalara başlamalarıyla birlikte etrafa verecekleri atık maddeler (egzoz dumanı, yağ vb.) ve gürültü, makrofauna türlerinin alanı terk etmelerine sebep olacaktır. Projenin tamamlanmasından sonra ekosistem bütünlüğünün yeniden tesis edilebilmesi için gerekli çalışmaların (ağaçlandırma, peyzaj, erozyon kontrolü vb. gibi) yapılması halinde ekosistemin rehabilitasyonunu (İyileştirme) yeniden sağlamak mümkündür. Proje nedeniyle orman alanları üzerine olabilecek bir diğer etki orman yangınları ve toz oluşumudur: Orman yangınları: Faaliyet sahasında, çıkabilecek herhangi bir yangına karşı yeterli sayıda yangın söndürme ekipmanı (kazma, kürek, balta, su kovası vs.) bulundurulacak olup tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenli Önlemlerine İlişkin Yönetmelik kapsamında Yangınla Mücadele 242

265 başlığı altında belirtilen hükümlere uyulacaktır. Yangın çıkması durumunda olabilecek etkiler ve yapılacak görevler için tesis personeli eğitilecektir. Yangın olasılığı durumunda diğer yakın kuruluşlara haber verilecektir. Yangının fark edilmesi ve alarm verilmesini takiben, belirli lokasyonlarda hazır bulundurulan yangın ile mücadele kaynaklarından yararlanarak sorunun derhal ortadan kaldırılmasına çalışılacak ve aşağıdaki hususlar yerine getirilecektir. Yangın fark edildiğinde, öncelikle çevredekilere, çalışan personele ve daha sonra da ilgililere haber verilecektir. En yakın güvenlik ve itfaiye birimlerine haber verilecektir. Acil müdahale ekibi ile ilgili tarafından çevre güvenliği sağlanacaktır. Söndürme ekipleri derhal yangına müdahale edecektir. Elektriksel nedenli yangınlarda, yangın yakınındaki yanıcı madde kaynakları derhal izole edilecektir. Yangında can kurtarmak yapılacak ilk iş olacaktır. Bu gibi durumlarda, kişilerin kendisinin ve başkasının hayatını lüzumsuz hareketlerle tehlikeye atması önlenecektir. Yangın, en yakındaki uygun söndürücü cihazlar yardımı ile söndürülmeye çalışacaktır. Dumanın yakıcı ve boğucu etkisine karşı ağız ve burunlar ıslak bez ile kapatılacaktır. Yangın söndürülürken lüzumsuz tahribatlara, kırma ve yıkmalara neden olunmayacaktır. Yeterli sayıda eleman ve köpüklü yangın söndürücüleri her ana kullanılacak şekilde hazır olacaktır. Yangın söndürmede görevli acil müdahale ekipleri, yerel itfaiye ile irtibatlı olacaktır. Her yangın yerine ambulans gidecektir. Santral sahasında, olası bir yangın tehlikesine karşı aşağıda belirtilen yangınla mücadele sistemleri hazır bulundurulacak ve kullanılacaktır Gaz Tüpleri (Püskürtme yapılarak kullanılacak söndürme gazları) Duman Dedektörü (duman çıkışında, kontrol paneline otomatik olarak iletim yapacak şekilde) Alev Dedektörü (alev halinde, kontrol paneline otomatik olarak iletim yapacak şekilde) Toz oluşumu: Faaliyet nedeniyle orman alanları üzerine olabilecek diğer bir etki de toz oluşumudur. Toz oluşumu bitkilerin stomalarının kapanması ve bunu takiben solunum ve fotosentez gibi hayati fonsiyonları yerine getirememesine neden olur. Sonuç olarak bu durum, bitkilerin yapraklarının solmasına ve ilerleyen zamanlarda bitkinin ölümüne yol açabilir. Ancak projenin inşaat aşamasında yapılacak olan kazı işlemleri sırasında tozumanın 243

266 önlenmesi için arazi spreyleme yöntemiyle sulanacaktır. Ayrıca proje kapsamında ilgili yönetmelik hükümlerine riayet edilecek olup sınır değerler aşılmayacaktır. V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına kadar yapılacak işlerde kullanılacak yakıtların türleri, özellikleri, oluşacak emisyonlar, Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin faaliyete açılmasına dek çalışacak işçiler için kurulacak şantiyede, elektrik enerjisinden faydalanılacaktır, ısınma amaçlı yakıt (katı, sıvı, gaz) kullanılmayacaktır. Proje sahasında iş makinelerinin çalışması sonucu emisyon oluşumu söz konusu olacaktır. Sahada kullanılan iş makinelerinde yakıt olarak Tüpraş-403 dizel yakıtı kullanılacaktır. Tüpraş-403 dizel yakıtının genel özellikleri aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 144 Tüpraş-403 Dizel Yakıtının Genel Özellikleri Özellik Birim Değer Sınır Deney Yöntemi Yoğunluk (15 C ta) kg/m³ TS 1013 EN ISO 3675 TS EN ISO Polisiklik aromatik hidrokarbonlar % ağırlık 8 En çok TS EN Parlama Noktası C 55 En az TS EN ISO 2719 Soğuk Filtre Tıkanma Noktası (SFTN) C TS EN 116 Kış 1 Kasım-31 Mart (± 15 gün) -15 En çok Yaz 1 Nisan-31 Ekim ( ±15 gün) 5 En çok Damıtma TS 1232 EN ISO C ta elde edilen % hacim 65 En çok 350 C ta elde edilen % hacim 85 En az % 95 in (hacim/hacim) elde edildiği sıcaklık 0C 360 En çok Kükürt mg/kg 10 En çok TS EN ISO TS EN ISO Karbon Kalıntısı (% 10 damıtma kalıntısında) % ağırlık 0,3 En çok TS 6148 EN ISO Viskozite (40 C ta) cst 2,0-4,5 TS 1451 EN ISO 3104 Bakır Şerit Korozyon (50 C ta 3 saat) No.1 En çok TS 2741 EN ISO 2160 Kül % ağırlık 0,01 En çok TS EN ISO 6245 Yağ asidi metil esteri(yame) içeriği % hacim 7 En çok TS EN Setan sayısı 51 En az TS EN ISO 5165 TS EN Setan İndisi hesapla 46 En az TS EN ISO 4264 Su mg/kg 200 En çok TS 6147 EN ISO Toplam Kirlilik mg/kg 24 En çok TS EN Oksitlenme Kararlılığı Yağlayıcılık özelliği düzeltilmiş aşınma izi çapı (wsd 1,4), 60 C ta Kaynak: Ağustos 2013 g/m³ saat En çok En az TS EN ISO TS EN µm 460 En çok TS EN ISO Sahada çalışan iş makineleri için gerekli yakıt ihtiyacı yaklaşık 60 lt/sa kadardır. Yakıt yoğunluğu 0,835 kg/lt olarak alındığında saatte tüketilen yakıt miktarı 0,05 t/sa olarak bulunur. Q=60 lt/sa x 0,835kg/lt =50,1kg/sa (0,05t/sa) Kirlenme yayın faktörleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 244

267 Tablo 145 Dizel Araçlardan Yayılan Kirlenmenin Yayın Faktörleri (kg/t) Kirletici Dizel Karbonmonoksitler 9.7 Hidrokarbonlar 29 Azot Oksitler 36 Kükürt oksitler 6,5 Toz 18 Kaynak: Hava Kirliliğinin ve Kontrolünün Esasları, 1991 Buna göre iş makinelerinden kaynaklanması beklenen kirletici tahmin değerleri: Tablo 146 Dizel Araçlardan Yayılan Kirlenmenin Yayın Faktörleri (kg/t) Parametreler Hesaplanan Emisyonlar SKHKY Ek-2 Tablo 2.1 Karbonmonoksitler 9,7kg/tx0,05t/sa=0,485 kg/sa 50 kg/sa Hidrokarbonlar 29kg/tx0,05/sa=1,45 kg/sa - Azot Oksitler 36kg/tx0,05t/sa=1,8 kg/sa 4 kg/sa Kükürt oksitler 6,5kg/tx0,05t/sa=0,325 kg/sa 6 kg/sa Toz 18kg/tx0,05t/sa=0,9 kg/sa 1 kg/sa İş makineleri için hesaplanan kütlesel debi değerleri yürürlükteki SKHKKY Ek-2 Tablo 2.1 de verilen kütlesel debi sınır değerleri ile karşılaştırılmıştır. Bu kapsamda hesaplanan değerler, SKHKKY Ek-2 Tablo 2.1 de verilen sınır değerlerin altında kaldığından mevcut hava kalitesine olumsuz bir etkisi olmayacaktır. Proje sahasında kullanılacak araçların yakıt sistemleri sürekli kontrol edilecek, tarih ve sayılı Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü ile Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği ile tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Ayrıca, inşaat aşamasında kullanılacak iş makinelerinin ve nakliye araçlarının her türlü yağ değişimi, bakım ve onarımı alana en yakın akaryakıt istasyonunda gerçekleştirilecektir. Ancak; iş makinelerinin ve nakliye araçlarının yağ değişiminin sahada yapılmasının zorunlu olduğu durumlarda; tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Araçlardan kaynaklanan atık yağlar, kategorilerine göre ayrı ayrı geçici depolanacak ve lisanslı taşıyıcı kurumlar vasıtası ile lisanslı geri kazanım/ bertaraf tesislerine gönderilecektir. V Su temini sistemi planı, nereden temin edileceği, suyun arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek işlemler sonucu meydana getirilecek atık suların cins ve miktarları, bertaraf yöntemleri, deşarj edileceği ortamlar, bir kroki üzerinde atıksu hatları ile varsa atıksu artıma tesisinin yerinin gösterilmesi, atıksuların biriktirilmesi halinde fosseptik planının Rapora eklenmesi, (projenin memba ve mansabı dikkate alınarak su kalitesinin ilgili mevzuat kapsamında bir defaya mahsus çevre iznine esas ölçüm ve değerlendirmesinin yapılması, analiz sonuçlarının rapora eklenmesi), (alınacak gerekli görüşler, izinler), Proje inşaat aşaması boyunca kullanılacak sular; personelin içme ve kullanma suyu, kırma eleme yıkama tesisinde kullanılacak su, beton santralinde kullanılacak su ve arazöz ile 245

268 spreyleme amacı ile kullanılacak sudur. Bu suların kullanımı sonucunda atıksu oluşmaktadır. Aşağıda başlıklar halinde sunulmuştur. Personelin içme ve kullanma suyu Proje kapsamında çalışacak olan personel için gerekli içme suyu faaliyet alanına yakın ruhsatlı ve izinli su istasyonlarından ücreti mukabili temin edilerek getirilecektir. Personel için gerekli olan kullanma suyu DSİ 17. Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınarak Alakan Dere den temin edilecektir. Proje inşaat aşamasında 70 kişinin istihdam edilmesi planlanmaktadır. Sahada personelin tükettiği içme ve kullanma suyuna bağlı olarak evsel nitelikli atıksu oluşumu söz konusudur. Kişi başına gerekli olan su miktarı 150 lt/gün 42 alınarak toplam su ihtiyacı hesaplanmıştır. Toplam su ihtiyacı = 70 kişi x 150 lt/gün-kişi = lt/gün = 10,5 m 3 /gün Personelin kullandığı suyun tamamının atık su olarak döneceği kabul edilmesi halinde açığa çıkacak evsel nitelikli atık su miktarı toplam 10,5 m 3 /gün olacaktır. İnşaat aşamasında oluşacak atıksular; Sağlık Bakanlığı nın tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Lağım Mecrası İnşası Mümkün Olmayan Yerlerde Yapılacak Çukurlara Ait Yönetmelik hükümleri uyarınca sızdırmasız fosseptikte biriktirilecektir. Belirli periyotlarda vidanjörlerle çekilerek Çatak İlçe Belediyesi nin kanalizasyon sistemine deşarj edilecektir. Fosseptik yeri koordinatları aşağıdaki tabloda, Fosseptik Planı ise Ek-21 de verilmiştir. Tablo 147 Fosseptik Yeri Koordinatları Nokta No Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 33 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa (Y) Yukarı (X) Enlem Boylam , , , , , , , , Oluşacak atık suların bertarafında ayrıca tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş olan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 32. maddesi son paragrafında Evsel atık sularını sızdırmaz nitelikteki fosseptikte toplayan ve vidanjör vasıtası ile atıksu altyapı tesislerine veren atıksu kaynakları, atıksu yönetimleriyle yaptıkları protokolü ve vidanjörle atıksu bertarafı sonucunda aldıkları belgeleri beş yıl süreyle saklamak ve denetimler 42 Su Temini ve Atıksu Uzaklaştırılması Uygulamaları İTÜ 1998, Prof. Dr.Dinçer TOPACIK, Prof. Dr. Veysel EROĞLU 246

269 sırasında görevlilere beyan etmek zorundadırlar. hükmüne yer verilmektedir. Buna göre fosseptikte biriktirilecek atıksu % 80 doluluk oranına ulaştığında vidanjörle çektirilecektir ve Çatak İlçe Belediyesi nin kanalizasyon şebekesine verilecektir. Bu kapsamda İlgili Belediye ile protokol imzalanacaktır. Yatırımcı firma, ilgili yönetmelik hükmünü yerine getirerek atıksu yönetimleriyle yaptıkları protokolü ve vidanjörle atıksu bertarafı sonucunda aldıkları belgeleri beş yıl süreyle saklayarak, denetimler sırasında Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü görevlilerine beyan edecektir. Evsel nitelikli atıksuyun, dere vb alıcı ortamlara deşarjı söz konusu değildir tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozulmaya Karşı Korunması Hakkında Yönetmelik ve 167 sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun hükümlerine titizlikle uyulacaktır tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. Kırma eleme yıkama tesisinde kullanılacak su Kırma eleme yıkama tesislerinde yıkama esnasında, 1 m 3 malzeme için 0,25 m 3 suyun kullanılması öngörülmektedir. 43 Toplam (3 senelik) m 3 malzeme yıkanması için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Kırma Eleme Yıkama tesisinde aylık su tüketimi 3.906,25 m 3, günlük su tüketimi 150 m 3 olacaktır. Yıkama sırasında helezonda kullanılan su, proje alanı içinde yapılacak olan çökeltim havuzunda askıda katı maddelerden ayrıştırılması için arıtıma tabi tutulacaktır. Askıda katı maddelerin çökeltilmesinden sonra tesise geri basılarak yeniden kullanılacaktır. Yıkama işleminde kullanılacak suyun yaklaşık %99 u geri döngü yolu ile tekrardan kullanılacaktır. Bu durumda eksilen su kadar (kullanılacak suyun %1 i) günlük sisteme su ilavesi yapılacaktır. Günlük 1,5 m 3 /gün su sisteme ilave edilecektir. Tesisteki su kullanımı kapalı devre sistemi ile gerçekleştirilecek olup alıcı ortama kesinlikle deşarj gerçekleşmeyecektir. Kırma yıkama eleme tesisi bantlarından sızan su ile yıkama ve elemeden gelen su cazibe ile çökeltme havuzuna alınacaktır. Çökeltme havuzu, suyun üniform dağılımını ve akımını sağlayacak giriş-çıkış yapıları ile teçhiz edilecektir. Çökeltme havuzu temel prensibi; basit çökeltim esasları ve bekletme süresi (3-4 saat) dengelenmesi ile suda bulunan kendiliğinden çökebilen askıda katı maddelerin giderilmesidir. Bekletme süresi içinde yerçekimi kuvveti ile yıkama ve tesis işlemleri esnasında suya karışmış olan askıda katı maddeler havuz tabanına çökelerek giderilmesi sağlanacaktır. Çökeltme havuzundan çıkan askıda katı maddeleri giderilmiş su, temiz su havuzuna alınacaktır. Temiz su havuzunda bulunan su bir pompa vasıtası ile alınarak sisteme geri beslenecektir. Sistemde su, devri daim yaptırılarak devamlı kullanılacaktır. Mevsimsel şartlara bağlı olarak bir miktar su buharlaşma nedeniyle sistemden uzaklaşabilir. Eksilen su miktarı, sisteme ilave edilerek sistemde süreklilik sağlanacaktır. 43 S.Abdol Chini ve William. J.Mbwambo, Environmentally Friendly Solutions for The Disposal of Concrete Wash Water From Ready Mixed Concrete Operations, Gaiseville/Florida,

270 Kırma eleme tesisinde bulunan son (en alttaki) elekten geçen malzeme 0,5 mm den küçük boyutlu mil (toprak) malzemesi olup bu malzeme havuzda çöktürme neticesinde birikecektir. Çökeltim havuzunda çöken bu malzeme dip çamuru olarak adlandırılmakta olup mineral yoğunluğuna bağlı verimliliği sebebi ile arazi ıslahında dolgu amacı ile kullanılacaktır. Bu mil (toprak) malzemesi miktarının toplam elenen malzemenin %1 i kadar olacağı tahmin edilmektedir. Aşağıda şekil çökeltim sisteminin akım şemasını göstermektedir. Su girişi pompa Çökeltme Havuzu Temizsu Havuzu Şekil 63 Kırma Eleme Yıkama Tesisi Çökeltim Havuzu Akım Şeması Kati proje aşamasında çökeltim havuzu ile ilgili bilgiler Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüne sunulacaktır. Kırma Eleme Yıkama Tesisi için gerekli olan su Alakan Dere den ve/veya yan derelerinden temin edilecektir. Su kullanımı için DSİ Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. Proje yapım ve işletme aşamasında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak değişiklik yapılan 2872 sayılı Çevre Kanunu, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve sırasıyla tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile ve en son tarih ve sayı ile değişiklik yapılan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, hükümlerine uyulacaktır. Beton santralinde kullanılacak su Genelde hazır beton tesislerinde beton üretiminde, saha beton pompası, beton santrali ve transmikserlerin yıkanmasında su kullanılmaktadır. Beton Tesislerinde araç yıkama, saha yıkama ve yağmurun etkisi ile endüstriyel nitelikli atık sular oluşmaktadır. Beton üretiminden atıksu oluşmamaktadır. Oluşan bu atık sular beton tesislerinde bir çökeltme havuzunda toplanarak dinlendirilir, ya da geri dönüşüm sisteminde işlenerek sisteme geri kazandırılır. Geri dönüşümde kazanılan bu atık sular beton üretiminde, mikser yıkama ve saha yıkama vb faaliyetlerde tekrar kullanılmaktadır. Beton üretiminde sisteme sürekli ham su verilmesi yerine oluşan atık suların arıtılarak prosese geri beslenmesi doğal kaynakların daha etkin ve verimli kullanılması açısından önem arz etmektedir. Bu kapsamda beton tesisinde bir çökeltim havuzu tesis edilecektir. 248

271 Beton imalatlarında 1 m 3 beton imalatı için yaklaşık 150 lt su kullanılması öngörülmektedir. 44 Toplam (3 senelik) m 3 beton imalatı için toplam m 3 su kullanımı beklenmektedir. Beton santralinde aylık su tüketimi 2.343,75 m 3, günlük su tüketimi 90 m 3 olacaktır. Bu suyun yaklaşık 17 m 3 ü atıksu olarak çökeltim havuzuna alınacaktır. Çökeltim havuzu akım şeması aşağıda verilmiştir. Şekil 64 Çökeltim Havuzu Akım Şeması Bu sistem tamamen fiziksel arıtma şeklinde tasarlanmıştır. Tesis için 2 gözlü betonarme çökeltim havuzu planlanmıştır. Arıtma sırasında herhangi bir kimyasal kullanılmamaktadır. 1. hazneden verilen atıksu üsten ikinci hazneye doğru akmaktadır. Çökeltim havuzunda katı maddelerden ayrıştırılmış olan atıksu, temiz su havuzunda birikecek sonrasında beton üretiminde, mikser yıkama, saha yıkama vb faaliyetlerde tekrar kullanılmak üzere sisteme verilecektir. Tesisteki su kullanımı kapalı devre sistemi ile gerçekleştirilecek olup alıcı ortama kesinlikle deşarj edilmeyecektir. Kati proje aşamasında çökeltim havuzu ile ilgili bilgiler Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüne sunulacaktır. Beton santrali için gerekli olan su Alakan Dere den ve/veya yan derelerinden temin edilecektir. Su kullanımı için DSİ Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınacaktır. Proje yapım ve işletme aşamasında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak değişiklik yapılan 2872 sayılı Çevre Kanunu, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ve sırasıyla tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile, tarih ve sayı ile ve en son tarih ve sayı ile değişiklik yapılan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, hükümlerine uyulacaktır. Arazöz ile spreyleme amacı ile kullanılacak su Toz oluşumunun engellenmesi için arasöz ile belli aralıklarla spreyleme şeklinde sulama yapılacaktır. Sulama için kullanılacak su miktarını yaklaşık 10 m 3 seviyesinde olması beklenmektedir. Bu suyun büyük kısmı, toprak tarafından emilecek kalan kısmı da mevsimsel etkilere bağlı olarak buharlaşacaktır. Bu aşamadan kaynaklı olarak atıksu oluşmayacaktır. 44 S.Abdol Chini ve William. J.Mbwambo, Environmentally Friendly Solutions for The Disposal of Concrete Wash Water From Ready Mixed Concrete Operatıons, Gaiseville/Florida,

272 Ayrıca, tünel içinde yapılacak kazı faaliyetleri esnasında meydana çıkacak atıksular ile tünel içindeki çatlak ve kırıklardan süzülen yer altı sularının birleşiminden oluşabilecek bulanıklığa sebep olabilecek sular usulüne uygun bertaraf edilecektir. Bu sular, drenaj sistemi ile alınarak tünel dışına çıkarılacaktır. Askıda katı madde yoğun bu sular, kimyasal arıtmaya gerektirmeden, çökeltim havuzunda dinlendirilerek, arıtılacak sonra yeniden kullanılacaktır. Sulama amaçlı kullanımına uygunluğu için, Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü nün görüşü alınacaktır. Projenin memba ve mansabı dikkate alınarak su kalitesinin ilgili mevzuat kapsamında bir defaya mahsus çevre iznine esas ölçüm ve değerlendirmesi için memba mansaptan alınan su numunesi analiz edilmiştir. Söz konusu analiz Ek-22 de sunulmuştur. V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek meydana gelecek katı atıkların cins ve miktarları, bu atıkların nerelere taşınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, Evsel Nitelikli Katı Atıklar Proje inşaat aşamasında farklı mesleki branşlardan olmak üzere toplam 70 kişi çalışacaktır. Proje kapsamında çalışacak personelden meydana gelecek evsel nitelikli katı atık miktarı, günlük kişi başına üretilen evsel nitelikli katı atık miktarı 1,14 kg 45 değeri kullanılarak şu şekilde hesaplanmaktadır: 70 kişi x 1,14 kg/kişi-gün = 79,8 kg/gün toplam evsel nitelikli katı atık Oluşacak evsel nitelikli katı atıklar, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş olan Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ; Madde 8 kapsamında; çevreye zarar vermeden bertarafını ve değerlendirilmesini kolaylaştırmak, çevre kirliliğini önlemek ve ekonomiye katkıda bulunmak amacıyla ayrı ayrı toplanarak biriktirilecek ve gerekli tedbirler alınacaktır. Madde 18 kapsamında çevrenin olumsuz yönde etkilenmesine sebep olacak yerlere dökülmeyecek, ağzı kapalı standart çöp kaplarında muhafaza edilerek toplanacaktır. Madde 20 kapsamında toplanan evsel nitelikli katı atıkların, görünüş, koku, toz, sızdırma ve benzeri faktörler yönünden çevreyi kirletmeyecek şekilde kapalı özel araçlarla taşınması zorunludur. Yukarı bahsi geçen maddelere uyumlu olarak biriktirilen evsel nitelikli katı atıklar, belirli aralıklarla Çatak İlçe Belediyesi tarafından toplanarak bertaraf edilecektir. Bu nedenle inşaat alanında oluşacak evsel nitelikli katı atıklar çevreyi olumsuz yönde etkilemeyecektir. Proje sahibi tarafından inşaat dönemlerinde oluşacak evsel atıkların taşınması ve bertarafı için ilgili belediyeye gerekli başvurular yapılacaktır. 45 TÜİK, Belediye Katı Atık İstatistikleri,

273 Ambalaj Atıkları Faaliyet kapsamında işçilerin su, gıda vb. tüketimi sonucu oluşacak kağıt, cam, plastik ve metal kutular gibi ambalaj atıkları miktarı, Türkiye genelinde oluşan katı atıkların %15 ( ini teşkil eden ambalaj atıkları oranı baz alınarak hesaplanmıştır. Buna bağlı olarak, inşaat çalışmaları esnasında işçilerin su, meyve suyu, vb gıda tüketimlerinden kaynaklanacak kâğıt, cam, plastik ve metal kutular gibi ambalaj atıkları, oluşan 79,8 kg/gün evsel katı atık içerisinde ~11 kg/gün ambalaj atığı oluşacağı tahmin edilmektedir. Oluşacak ambalaj atıkları diğer atıklardan ayrı şekilde biriktirilecektir. Evsel nitelikli atıklar içerisinde cam, plastik şişe ve naylon gibi geri dönüşümü mümkün katı atıklar ve inşaat malzemelerinin ambalajlarının bulunması durumunda tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği gereğince seçilmesi ve değerlendirilmesi sağlanacaktır. Bu kapsamda oluşacak ambalaj atıkları, evsel nitelikli katı atıklardan ayrı olarak ve ağzı kapalı kaplarda biriktirilerek toplanmasından sorumlu olan belediyelere ve/veya belediye ile anlaşma yapan lisanslı geri dönüşüm firmalarına verilecektir. İnşaat Atıkları Ayrıca arazi hazırlama ve inşaat çalışmalarından ise parça demir, çelik, sac, ambalaj malzemesi ve benzeri katı atıklar oluşacak olup, bu atıkların miktarı değişiklik göstereceğinden kesin bir miktar belirlenememektedir. Arazi hazırlık çalışmaları esnasında meydana gelecek olan inşaat atıkları şantiye alanı içerisinde kurulacak, taban sızdırmazlığı sağlanmış ve üzerinde sundurma yapı bulunan bir alanda muhafaza edilecektir. Söz konusu atıklar hurda olarak toplanıp, geri dönüşümü mümkün olan katı atıklar yeniden kullanılmak üzere lisanslı kuruluşlara verilecektir. Geri dönüşümü mümkün olmayan inşaat malzemesi atıkları ise Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Madde-9 a göre bertaraf edilecektir. Tıbbi Atıklar Projenin arazi hazırlık ve inşaat çalışmaları ile malzeme ocaklarının işletilmesi sırasında çalışacak kişilerin sağlık sorunlarına müdahale etmek amacıyla yapılacak yataksız, ayakta tedavi amaçlı revir ünitesi kurulacaktır. Revir ünitesinde oluşması muhtemel tüm tıbbi atıklar; yırtılmaya, delinmeye, patlamaya ve taşımaya dayanıklı; orijinal orta yoğunluklu polietilen hammaddeden sızdırmaz, çift taban dikişli ve körüksüz olarak üretilen, çift kat kalınlığı 100 mikron olan, en az 10 kilogram kaldırma kapasiteli, üzerinde görülebilecek büyüklükte ve her iki yüzünde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile DİKKAT TIBBİ ATIK ibaresini taşıyan kırmızı renkli plastik torbalara konulacaktır. Torbalar en fazla ¾ oranında doldurularak ağızları sıkıca bağlanacak ve gerekli görüldüğü hallerde her bir torba yine aynı özelliklere sahip diğer bir torbaya konularak kesin sızdırmazlık sağlanacaktır. Kesici ve delici özelliği olan atıklar ise diğer tıbbi atıklardan ayrı olarak delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, açılması ve karıştırılması mümkün olmayan, üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile DİKKAT! KESİCİ ve DELİCİ TIBBİ ATIK ibaresi taşıyan plastik veya aynı özelliklere sahip lamine kartondan yapılmış kutu veya konteynerler içinde toplanacaktır. Bu biriktirme kapları, en 251

274 fazla ¾ oranında doldurulacak ve ağızları kapatılarak kırmızı plastik torbalara konulacaktır. Kesici-delici atık kapları dolduktan sonra kesinlikle sıkıştırılmayacak, açılmayacak, boşaltılmayacak ve geri kazanılmayacaktır. Bu atıkların şantiyede Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği kapsamında geçici olarak depolanması sağlanacak ve en yakın tıbbi atık bertaraf tesisine verilerek bertarafı gerçekleştirilecektir. Şantiye içerisinde oluşması muhtemel tıbbi atıkların geçici olarak depolanması, taşınması ve bertaraf edilmesi aşamalarında tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak hareket edilecektir. Ayrıca ciddi tıbbi müdahale gerektiren durumlarda ilçe merkezine ulaşım için bir araç şantiye alanında sürekli bulundurulacaktır. Atık Yağlar ve Bitkisel Atık Yağlar Proje kapsamında çalışacak araçların bakım ve onarımları yetkili servislerinde yaptırılacak olup yakıt ikmalleri, yağ değişimleri, lastik, akü değişimleri proje güzergâhına yakın bölgelerde yer alan ruhsatlı akaryakıt istasyonlarında yapılacaktır. Bu sebeple iş makinaları ve araçlardan kaynaklı atık yağ ve tehlikeli atık oluşumu söz konusu değildir. Proje kapsamında çalışacak iş makineleri ve araçların bakım onarımları ve yağ değişimlerinin proje alanında yapılması zorunlu olduğu durumlarda; tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ile tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik ilgili hükümlerine ve bu maddelerle kirlenmiş her türlü malzemenin insan sağlığı ve çevreye yönelik zararlı etkisini en aza indirebilmek amacı ile tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile hükümlerine riayet edilecektir. Oluşacak yağlar kategorisine göre ayrı ayrı toplanacak ve kırmızı renkli ve üzerinde Atık Yağ ibaresi yer alan tank/konteynerlerde geçici depolanarak lisanslı araçlarla lisanslı bertaraf/geri kazanım tesislerine nakledilecektir. Bu tankların içine su, benzin, fuel-oil, boya, deterjan, solvent, antifiriz ve motorin gibi herhangi yabancı bir madde karıştırılmayacak, tanklar hiçbir zaman tam dolu bırakılmayacaktır. Söz konusu durumda; inşaat aşamasında toplamda 11 adet iş makinesi kullanılması planlandığından her bir iş makine için ortalama 5 litre yağ kapasitesi olduğu ve çalışma yoğunluğu da dikkate alınarak bu yağın ortalama ayda bir değiştiği kabulleri ile tahmini bir yaklaşımla aşağıdaki hesaplama yapılmıştır: Atık yağ miktarı = 11 x 5 x 1 ( aylık değişim sayısı ) = 55 lt aylık atık yağ miktarı oluşumu söz konusu olabilecektir. Proje kapsamında çalışan personel için kurulan şantiyede bulunacak yemekhanede bitkisel atık yağ oluşumu gerçekleşecektir tarih ve sayılı (son değişiklik: 252

275 tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayınlanan Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak bertaraf edilecektir. Yemeklerin dışarıdan hazır temin edilmemesi durumunda yemekhanede yemeklerin hazırlanılması durumu göz önüne alınaraktan yıllık atık yağ miktarı yaklaşık olarak = 2 kg/gün yağ x 312 gün [( 26 gün/ay*12ay/yıl) yıllık çalışma süresi )] = 624 kg/yıl olacaktır. Tehlikeli Atıklar Projenin arazi hazırlık ve inşaat aşamasında oluşması muhtemel tehlikeli atıklar ise tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nde belirtildiği üzere, sürekli kapalı olacak şekilde ve kimyasal reaksiyona uğramamasını sağlayarak geçici olarak depolayacaktır. Geçici olarak depolanan tehlikeli atıklar daha sonra Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından lisans almış firmalara teslim edilerek bertaraf edilmesi sağlanacaktır. Bu kapsamda oluşacak tehlikeli atıkların geçici depolanması, taşınması ve bertarafı süresince lisanslı araçlar kullanılacak olup, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne uygun olarak hareket edilecektir. Ömrünü Tamamlamış Lastikler, Atık Pil ve Akümülatörler Proje alanında zorunlu durumlarda iş makinelerinden çıkabilecek kullanılamaz durumdaki lastikler ise tarih ve Sayılı Resmi Gazete de yayımlanan ve tarihinde yürürlüğe giren Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine göre lisanslı geri kazanım tesislerine verilip bertarafı sağlanacaktır. Sahada ömrünü tamamlamış pil ve aküler, tarih ve (son değişiklik: sayılı tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği 13. maddede belirtildiği üzere evsel atıklardan ayrı toplanarak biriktirilerek pil ürünlerinin dağıtımını ve satışını yapan işletmelerce veya belediyelerce oluşturulacak toplama noktalarına teslim edilecektir. Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği doğrultusunda ortaya çıkması muhtemel atık aküler, proje alanı içerisinde taban sızdırmazlığı sağlanmış, kapalı bir ortamda muhafaza edilecek ve lisans almış geri kazanım firmasına verilmek sureti ile bertarafı sağlanacaktır. Proje kapsamında açığa çıkacak atıkların bertarafında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik hükümlerine uyulacaktır. Hafriyat Atıkları Proje kapsamında yer alan tesislerin inşaatı öncesinde m 3 ( ton) kazı fazlası malzeme açığa çıkması beklenmektedir. Temel kazı çalışmaları sonucu ortaya çıkacak kazı malzemesi geçici olarak Kazı Fazlası Malzeme Geçici Depolama Sahalarında biriktirilecektir. Ünitelerin dolgusunda, arazi düzenlenmesinde rehabilitasyon çalışmaları kapsamında, yol yapımında yeniden kullanılacaktır. 253

276 Arazisinin hazırlanması ve inşaat aşamasında hafriyatlar, koordinatları iş bu ÇED Raporu iç kapak sayfasında verilen kazı malzemesi geçici depo alanında geçici olarak depolanacaktır. Bu kapsamda tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği ndeki hususlara dikkat edilecektir. Depolama alanının tarım veya mera alanları olması durumunda 5403 ve 4342 sayılı kanunlar çerçevesinde İl Tarım Müdürlüklerinden görüş alınacaktır. Kazı fazlası malzemenin çevreye dağılmadan 5m yüksekliği geçmeyecek şekilde uygun şev eğimi ile depolanacaktır ve düzenli depo edilmesi sağlanacaktır. Tüm hafriyat çalışmalarında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyularak hareket edilecektir. V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek yapılacak işler nedeni ile meydana gelecek vibrasyon, gürültünün kaynakları ve seviyesi, kümülatif değerler, Konalga Regülâtörü ve HES projesi kapsamında meydana gelecek gürültü kaynakları 3 bölümde irdelenmiştir; 1. Arazi hazırlanması esnasında kullanılan iş makineleri ve ekipmanlar, 2. Kırma Eleme Yıkama Tesis ve Beton Santrali, 3. Kaya Malzeme Ocağında kullanılan iş makineler ve patlatma. İnşaat aşamasında eşdeğer gürültü seviyesinin belirlenmesi için gerekli olan araçların dış gürültü seviyeleri ile ilgili olarak; Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca hazırlanan tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu İle İlgili Yönetmelik esas alınmıştır. Söz konusu yönetmelikte verilen Teçhizat Tipi ve Net Güç Seviyesine Uygun Olarak Tanımlanan Ses Gücü Seviyeleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 148 Teçhizat Tipi ve Net Güç Seviyesine Uygun Olarak Tanımlanan Ses Gücü Seviyeleri Teçhizatın tipi Sıkıştırma makineleri (titreşimli silindirler, titreştirici levhalar, titreşimli çekiçler) Paletli dozerler, paletli yükleyiciler, paletli kazıcı yükleyiciler Tekerlekli dozerler, tekerlekli yükleyiciler, tekerlekli kazıcı-yükleyiciler, damperli kamyonlar, greyderler, yükleyici tipli toprak doldurmalı sıkıştırıcılar, içten yanmalı motor tahrikli karşı ağırlıklı hidrolik kaldırmalı kamyonlar, hareketli vinçler, sıkıştırma makineleri (titreşimsiz silindirler), kaldırım Net kurulu güç P(kW), Elektrik gücü P el ( 1 )(kw), Uygulama kütlesi m(kg), Kesme genişliği L (cm) Müsaade edilen ses gücü seviyesi db/1 pw 3 Temmuz 2004 den itibaren I. Safha 3 Ocak 2006 dan itibaren II. Safha P ( 2 ) 8 < P ( 2 ) P > log P log P( 2 ) P ( 2 ) P > log P log P( 2 ) P ( 2 )( 3 ) P > log P log P( 2 )( 3 ) 254

277 perdah makineleri, hidrolik güç oluşturma makineleri Kazıcılar, eşya taşımak için yük asansörleri, yapı (konstrüksiyon) vinçleri, motorlu çapalama makineleri Elle tutulan beton kırıcıları ve deliciler P P > log P log P m < m < log m log m( 2 ) m log m log m Kule vinçleri 98 + log P 96 + log P Kaynak ve güç jeneratörleri P el log P el 95 + log P el 2 < P el log P el 96 + log P el Kompresörler Çim biçme makineleri, çim düzeltme/çim kenar düzeltme makineleri P el > log P el 95 + log P el P P > log P log P L (2) 50< L < L (2) L > (2) (1) Kaynak jeneratörleri için P el : İmalatçı tarafından verilen faktörün en küçük değeri için bilinen yük gerilimi ile çarpılan klasik kaynak akımı. Güç jeneratörleri için P el : ISO : 1993 standardının madde sine göre ana güç. (2) II. Safhaya ait değerler aşağıdaki ekipman tipleri için tamamen örnek niteliğindedir: - arkasından yürünen titreşimli silindirler, - titreşimli plakalar (> 3 kw) - titreşimli çekiçler - dozerler (çelik raylı) - yükleyiciler (çelik raylı > 55 kw) - içten yanmalı motorla çalışan karşı ağırlıklı hidrolik kaldırmalı kamyonlar - sıkıştırma parçalı kaldırım perdah makineleri - elle tutulan içten yanmalı motorlu beton kırıcılar ve kazmalar (15 < m < 30) - çim biçme makineleri, çim düzeltme makineleri / çim kenar düzeltme makineleri Kesin değerler, Komisyonun yapacağı değişikliklere bağlı olacaktır. Böyle bir tadilat olmaması durumunda I. Safhaya ait değerler II. Safha için geçerli olmaya devam edecektir. (3) Tek motorlu seyyar vinçler için, I. Safhaya ait değerler 3 Ocak 2008 tarihine kadar geçerli olmaya devam edecektir. Bu tarihten sonra II. Safha değerleri geçerli olacaktır. İzin verilen ses gücü seviyesi en yakın tamsayıya yuvarlanmalıdır (0,5 ten küçükler için küçük sayı, 0,5 e eşit veya büyükler için büyük sayı kullanılır). Kaynak: Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu ile ilgili Yönetmelik 1. Arazi hazırlanması esnasında kullanılan iş makineleri ve ekipmanlar kaynaklı gürültü; İş makinelerinin ses gücü seviyelerin hesaplanması; Ses gücü seviyeleri hesaplanmasında iş makinelerinin motor güçlerinden (HP) yola çıkılarak, 1 HP= 0,746 kw denkleminden kurulu güçleri (kw) hesaplanmıştır. Hesaplanan kurulu güç (kw) değerleri Tablo 148 Teçhizat Tipi ve Net Güç Seviyesine Uygun Olarak Tanımlanan Ses Gücü Seviyeleri esas alınarak, ses gücü seviyesine çevrilmiştir. Arazi hazırlanması esnasına kullanılacak iş makineleri ve ekipmanlar, motor güçleri ve ses gücü seviyeleri aşağıdaki tabloda listelenmiştir. 255

278 Tablo 149 Arazi Hazırlanması Esnasına Kullanılacak İş Makineleri ve Ekipmanlar, Motor Güçleri ve Ses Gücü Seviyeleri İş makinesi Adet Motor Gücü (HP) Motor Gücü (KW) Ses Gücü Seviyeleri (dba) Ekskavatör Kamyon Dozer Arazöz Rockdrill Motopomp Transmikser Beton pompası Kaynak: Ekipman Katalogları Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu ile ilgili Yönetmelik Prof. Dr. H. Nevzat Özgüven, Gürültü Kontrolü (Endüstriyel ve Çevre Gürültüsü) Arazi hazırlama aşamasında, gürültü kaynaklarının ses basınç düzeylerinin mesafeye bağlı oktav bantlarına dağılımı aşağıdaki gibidir. Tablo 150 Arazi Hazırlama Aşaması Gürültü Kaynakları Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Gürültü Kaynağı Ekskavatör Kamyon Dozer Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz

279 Arazöz Rockdrill Motopomp Transmikser

280 Mesafe (m) Mesafe (m) Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. Beton Pompası Arazi hazırlama aşamasında kullanılacak olan iş makineleri kaynaklı gürültü ses düzeyinin belirlenmesi için kullanılacak olan Atmosferik yutuş hesabı ve mesafelere bağlı 4 oktav bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) hesap edilmesi için gerekli olan düzeltme faktörleri aşağıdaki tablolarda sırası ile verilmiştir. Atmosferik yutuş hesabında kullanılacak olan ortalama bağıl nem, Van Gevaş Meteoroloji İstasyonu Uzun Yıllar verileri ( ) (Bkz. Ek-12) referansı ile % 60,7 alınmıştır. Tablo 151 Atmosferik Yutuş Hesabı Atmosferik Yutuş Tablo 152 Düzeltme Faktörleri Düzeltme Faktörleri Frekans (Hz) Frekans (Hz) ,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1,00 258

281 300-3,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1, ,20 0,00 1,20 1,00 Arazi hazırlama aşamasında kullanılan iş makinelerinin, belirtilen mesafelerde 4 oktav bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) atmosferik yutuş değerleri düşürülerek ve verilen düzeltme faktörleri kullanılarak aşağıdaki tabloda hesaplanmıştır. Tablo 153 Arazi Hazırlama Aşaması Gürültü Kaynakları Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Gürültü Kaynağı Ekskavatör Kamyon Dozer Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz Toplam Ses Düzeyi (dba)

282 Arazöz Rockdrill Motopomp Transmikser

283 Beton Pompası Şantiye Alanı için tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde belirlenen Çevresel Gürültü Sınır Değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 154 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Faaliyet türü (yapım, yıkım ve onarım) Lgündüz (dba) Bina 70 Yol 75 Diğer kaynaklar 70 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde 23 kapsamında Ek-VII, Tablo-5 Tablo 155 Arazi Hazırlama Aşaması Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Mesafe (m) Lgündüz (dba) Yönetmelikteki Sınır Değer dba 261

284 Lgündüz(dBA) Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş Lgündüz(dBA)-Mesafe(m) Mesafe(m) Şekil 65 Arazi Hazırlanması Aşamasında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Gerekli hesaplamalar yapılarak elde edilen Toplam Ses Düzeyleri değerlendirildiğinde arazi hazırlama aşaması boyunca kullanılacak olan iş makineleri kaynaklı mesafeye göre toplam ses düzeyi ortalama 200 metrede izin verilen değerin altına düşmektedir. Tablo 18 Proje Birimlerinin Yakın Yerleşim Yerlerine Olan Mesafeleri incelendiğinde, santral alanına en yakın yerleşim 500 m mesafedeki Konalga Köyü, Regülâtör alanına en yakın yerleşim ise m mesafedeki Alantaş Mahallesidir. İletim tüneline yakın yerleşim yeri ise bulunmamaktadır. Mesafeler göz önüne alındığında, oluşacak gürültünün olumsuz yönde etkisi beklenmemektedir. Söz konusu hesaplamalar tüm gürültü kaynaklarının aynı anda ve aynı yerde çalışması durumu için hesaplanmıştır. Ancak hepsinin aynı anda ve çalışma saatleri içerisinde sürekli olarak çalışması çok nadir olabilecek bir ihtimaldir. Ayrıca; gürültünün sürekli değil belli zaman aralıklarında ve değişken olması, arazinin engebeli olması etrafında ağaçlık alanların olması gibi bazı etkilerle alıcıya ulaşacak gürültü şiddetinin daha da azalması beklenmektedir. Faaliyet kapsamında gürültüye maruz kalınan ortamlarda çalışanların sağlığını koruyabilmek ve faaliyetin sürekliliğini sağlayabilmek için başlık, kulaklık veya kulak tıkaçları gibi uygun koruyucu araç ve gereçler verilecektir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Kişisel Koruyucu Donanımlarının İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik e uyulacaktır. İşletme faaliyeti sürecinde tarih ve sayılı (değişiklik: tarih sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde belirtilen hükümlere ve proje inşaatı sırasında tarih ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 4857 sayılı İş Kanunu ve bu kanuna bağlı olarak tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü hükümlerine ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. 2. Kırma Eleme Yıkama Tesis ve Beton Santrali kaynaklı gürültü; Proje kapsamında Kırma Eleme Yıkama Tesisindeki üniteler (bunker, kırıcılar, elekler, bantlar) kapalı ortam içerisine alınarak oluşacak toz ve gürültünün dış ortama verilmemesi sağlanacaktır. Yine de Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali sebebi ile oluşacak gürültü aşağıdaki gibi hesaplanmıştır. 262

285 Ses gücü seviyeleri hesaplanmasında iş makinelerinin motor güçlerinden (HP) yola çıkılarak, 1 HP= 0,746 kw denkleminden kurulu güçleri (kw) hesaplanmıştır. Hesaplanan kurulu güç (kw) değerleri Tablo 148 Teçhizat Tipi ve Net Güç Seviyesine Uygun Olarak Tanımlanan Ses Gücü Seviyeleri esas alınarak, ses gücü seviyesine çevrilmiştir. Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali motor güçleri ve ses gücü seviyeleri aşağıdaki tabloda listelenmiştir. Tablo 156 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Motor Güçleri ve Ses Gücü Seviyeleri İş makinesi Kırma Eleme Yıkama Adet Motor Gücü (HP) Motor Gücü (KW) Ses Gücü Seviyeleri (dba) Beton Santrali Kaynak: Ekipman Katalogları Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu ile ilgili Yönetmelik Prof. Dr. H. Nevzat Özgüven, Gürültü Kontrolü (Endüstriyel ve Çevre Gürültüsü) Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali ses basınç düzeylerinin mesafeye bağlı oktav bantlarına dağılımı aşağıdaki gibidir. Tablo 157 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Gürültü Kaynakları Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Gürültü Kaynağı Kırma Eleme Yıkama Tesisi Beton Santrali Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali kaynaklı gürültü ses düzeyinin belirlenmesi için kullanılacak olan Atmosferik yutuş hesabı ve mesafelere bağlı 4 oktav 263

286 bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) hesap edilmesi için gerekli olan düzeltme faktörleri Tablo 151 ve Tablo 152 de sırası ile verilmiştir. Atmosferik yutuş hesabında kullanılacak olan ortalama bağıl nem, Van Gevaş Meteoroloji İstasyonu Uzun Yıllar verileri ( ) (Bkz. Ek-12) referansı ile % 60,7 alınmıştır. Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santralinin belirtilen mesafelerde 4 oktav bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) atmosferik yutuş değerleri düşürülerek ve verilen düzeltme faktörleri kullanılarak aşağıdaki tabloda hesaplanmıştır. Tablo 158 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Gürültü Kaynakları Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Gürültü Kaynağı Kırma Eleme Yıkama Tesisi Beton Santrali Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz Toplam Ses Düzeyi (dba) Şantiye Alanı için tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde belirlenen Çevresel Gürültü Sınır Değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 159 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Faaliyet türü (yapım, yıkım ve onarım) Lgündüz (dba) Bina 70 Yol 75 Diğer kaynaklar 70 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde 23 kapsamında Ek-VII, Tablo-5 264

287 Lgündüz(dBA) Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. Tablo 160 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Mesafe (m) Lgündüz (dba) Yönetmelikteki Sınır Değer dba Lgündüz(dBA)-Mesafe(m) Mesafe(m) Şekil 66 Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santralinin Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Gerekli hesaplamalar yapılarak elde edilen Toplam Ses Düzeyleri değerlendirildiğinde kırma eleme yıkama tesisi ve beton santrali kaynaklı mesafeye göre toplam ses düzeyi ortalama 100 metrede izin verilen değeri sağlamaktadır. Kırma Eleme Yıkama Tesisine en yakın yerleşimler; Kırma Eleme Yıkama Tesisi doğusunda yaklaşık 1127 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine, Kırma Eleme Yıkama Tesisi güneydoğusunda yaklaşık 1222 m mesafedeki Dokuzdam Köyü, Kırma Eleme Yıkama Tesisi güneybatısında yaklaşık 784 m mesafedeki Alantaş Mahallesi, Kırma Eleme Yıkama Tesisi güneybatısında yaklaşık 1514 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesi, şeklindedir. Beton Santraline en yakın yerleşimler ise; Beton Santrali doğusunda yaklaşık 1127 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine, Beton Santrali güneydoğusunda yaklaşık 1222 m mesafedeki Dokuzdam Köyü, 265

288 Beton Santrali güneybatısında yaklaşık 784 m mesafedeki Alantaş Mahallesi, Beton Santrali güneybatısında yaklaşık 1514 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesi, şeklindedir. Mesafeler göz önüne alındığında, oluşacak gürültünün olumsuz yönde etkisi beklenmemektedir. Söz konusu hesaplamalar tüm gürültü kaynaklarının aynı anda ve aynı yerde çalışması durumu için hesaplanmıştır. Ancak hepsinin aynı anda ve çalışma saatleri içerisinde sürekli olarak çalışması çok nadir olabilecek bir ihtimaldir. Ayrıca; gürültünün sürekli değil belli zaman aralıklarında ve değişken olması, arazinin engebeli olması etrafında ağaçlık alanların olması gibi bazı etkilerle alıcıya ulaşacak gürültü şiddetinin daha da azalması beklenmektedir. 3. Kaya Malzeme Ocağında kullanılan iş makineler ve patlatma kaynaklı gürültü; Ses gücü seviyeleri hesaplanmasında iş makinelerinin motor güçlerinden (HP) yola çıkılarak, 1 HP= 0,746 kw denkleminden kurulu güçleri (kw) hesaplanmıştır. Hesaplanan kurulu güç (kw) değerleri Tablo 148 Teçhizat Tipi ve Net Güç Seviyesine Uygun Olarak Tanımlanan Ses Gücü Seviyeleri esas alınarak, ses gücü seviyesine çevrilmiştir. Kaya Malzeme Ocağında kullanılacak iş makineleri, motor güçleri ve ses gücü seviyeleri aşağıdaki tabloda listelenmiştir. Tablo 161 Kaya Malzeme Ocağında Kullanılacak İş Makineleri ve Ekipmanlar, Motor Güçleri ve Ses Gücü Seviyeleri İş makinesi /Darbe Adet Motor Gücü (HP) Motor Gücü (kw) Ses Gücü Seviyeleri (dba) Ekskavatör Yükleyici Kamyon Arazöz Kaynak: Ekipman Katalogları Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu ile ilgili Yönetmelik Prof. Dr. H. Nevzat Özgüven, Gürültü Kontrolü (Endüstriyel ve Çevre Gürültüsü) Kaya Malzeme Ocağında kullanılacak iş makinelerinin ses basınç düzeylerinin mesafeye bağlı oktav bantlarına dağılımı aşağıdaki gibidir. Tablo 162 Kaya Malzeme Ocağı Gürültü Kaynakları Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Gürültü Kaynağı Ekskavatör Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz

289 Yükleyici Kamyon Arazöz Kaya Malzeme Ocağında kullanılacak iş makineleri kaynaklı gürültü ses düzeyinin belirlenmesi için kullanılacak olan Atmosferik yutuş hesabı ve mesafelere bağlı 4 oktav bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) hesap edilmesi için gerekli olan düzeltme faktörleri Tablo 151 ve Tablo 152 de sırası ile verilmiştir. Atmosferik yutuş hesabında kullanılacak olan ortalama bağıl nem, Van Gevaş Meteoroloji İstasyonu Uzun Yıllar verileri ( ) (Bkz. Ek-12) referansı ile % 60,7 alınmıştır. Kaya Malzeme Ocağında kullanılan iş makinelerinin, belirtilen mesafelerde 4 oktav bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) atmosferik yutuş değerleri düşürülerek ve verilen düzeltme faktörleri kullanılarak aşağıdaki tabloda hesaplanmıştır. 267

290 Tablo 163 Kaya Malzeme Ocağı Gürültü Kaynakları Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Gürültü Kaynağı Ekskavatör Yükleyici Kamyon Arazöz Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz Toplam Ses Düzeyi (dba)

291 Lgündüz(dBA) Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş Şantiye Alanı için tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde belirlenen Çevresel Gürültü Sınır Değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 164 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Faaliyet türü (yapım, yıkım ve onarım) Lgündüz (dba) Bina 70 Yol 75 Diğer kaynaklar 70 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde 23 kapsamında Ek-VII, Tablo-5 Tablo 165 Kaya Malzeme Ocağında Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Mesafe (m) Lgündüz (dba) Yönetmelikteki Sınır Değer dba Lgündüz(dBA)-Mesafe(m) Mesafe(m) Şekil 67 Kaya Malzeme Ocağı Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Gerekli hesaplamalar yapılarak elde edilen Toplam Ses Düzeyleri değerlendirildiğinde kaya malzeme ocağında kullanılacak iş makineleri kaynaklı mesafeye göre toplam ses düzeyi ortalama 100 metrede izin verilen değeri sağlamaktadır. 269

292 Kaya Malzeme Ocağına en yakın yerleşimler; Kaya Malzeme Ocağı doğusunda yaklaşık 1343 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneydoğusunda yaklaşık 1463 m mesafedeki Dokuzdam Köyüme bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 674 m mesafedeki Alantaş Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 1334 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesine bağlı konut, şeklindedir. Mesafeler göz önüne alındığında, oluşacak gürültünün olumsuz yönde etkisi beklenmemektedir. Söz konusu hesaplamalar tüm gürültü kaynaklarının aynı anda ve aynı yerde çalışması durumu için hesaplanmıştır. Ancak hepsinin aynı anda ve çalışma saatleri içerisinde sürekli olarak çalışması çok nadir olabilecek bir ihtimaldir. Ayrıca; gürültünün sürekli değil belli zaman aralıklarında ve değişken olması, arazinin engebeli olması etrafında ağaçlık alanların olması gibi bazı etkilerle alıcıya ulaşacak gürültü şiddetinin daha da azalması beklenmektedir. Kaya Malzeme Ocağında yapılacak patlatma kaynaklı gürültü ve vibrasyon Gürültü Kaya Malzeme Ocağında yapılacak patlatmalar ani darbe gürültüsü şeklinde anılır. Mesafeye bağlı ses basınç düzeyleri 128 dba olarak alınmış olup 4 oktav bazında ses basınç düzeyleri dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 166 Patlatma Ses Basınç Düzeylerinin Mesafeye Bağlı Oktav Bantlarına Dağılımı Gürültü Kaynağı Patlatma Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz Patlatma kaynaklı gürültü ses düzeyinin belirlenmesi için kullanılacak olan Atmosferik yutuş hesabı ve mesafelere bağlı 4 oktav bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) hesap edilmesi için gerekli olan düzeltme faktörleri Tablo 151 ve Tablo 152 de sırası ile verilmiştir. Atmosferik yutuş hesabında kullanılacak olan ortalama bağıl nem, Van Gevaş Meteoroloji İstasyonu Uzun Yıllar verileri ( ) (Bkz. Ek-12) referansı ile % 60,7 alınmıştır. 270

293 Patlamanın belirtilen mesafelerde 4 oktav bandındaki net ses düzeyleri (Lpi) atmosferik yutuş değerleri düşürülerek ve verilen düzeltme faktörleri kullanılarak aşağıdaki tabloda hesaplanmıştır. Tablo 167 Patlatma Düzeltilmiş Ses Basınç Düzeylerini ve Toplam Ses Düzeyleri Gürültü Kaynağı Patlatma Mesafe (m) Ses Basınç Düzeyi (db) 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz Toplam Ses Düzeyi (dba) Şantiye Alanı için tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği nde belirlenen Çevresel Gürültü Sınır Değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 168 Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Faaliyet türü (yapım, yıkım ve onarım) Lgündüz (dba) Bina 70 Yol 75 Diğer kaynaklar 70 Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde 23 kapsamında Ek-VII, Tablo-5 Tablo 169 Patlatmanın 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi Mesafe (m) Lgündüz (dba) Yönetmelikteki Sınır Değer Şekil 68 Patlatma Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi 70 dba 271

294 Gerekli hesaplamalar yapılarak elde edilen Toplam Ses Düzeyleri değerlendirildiğinde patlatma sebebi ile oluşacak toplam ses düzeyi ortalama 600 metrede izin verilen değeri sağlamaktadır. Kaya Malzeme Ocağına en yakın yerleşimler; Kaya Malzeme Ocağı doğusunda yaklaşık 1343 m mesafedeki Sıvgınlı Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneydoğusunda yaklaşık 1463 m mesafedeki Dokuzdam Köyüme bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 674 m mesafedeki Alantaş Mahallesine bağlı konut, Kaya Malzeme Ocağı güneybatısında yaklaşık 1334 m mesafedeki Tanrıverdi Mahallesine bağlı konut, şeklindedir. Mesafeler göz önüne alındığında, oluşacak gürültünün olumsuz yönde etkisi beklenmemektedir. Gürültünün sürekli değil belli zaman aralıklarında ve değişken olması, arazinin engebeli olması etrafında ağaçlık alanların olması gibi bazı etkilerle alıcıya ulaşacak gürültü şiddetinin daha da azalması beklenmektedir. Vibrasyon tarih ve sayılı (değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde 25 kapsamında Çeşitli titreşim kaynaklarının sebep olacağı çevresel titreşimin kontrol altına alınmasına ilişkin esaslar belirtilmektedir. Madde 25 (a) bendinde; Maden ve taş ocakları ile benzeri faaliyette bulunulan alanlardaki patlatmaların çevredeki çok hassas ve hassas kullanımlarda oluşturduğu zemin titreşim seviyesi bu Yönetmeliğin ekindeki Ek-VII de yer alan Tablo-6 da verilen sınır değerleri aşamaz. Belirtilmiştir. Söz konusu tablo aşağıda verilmiştir. Tablo 170 Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Hassas (Ek ibare: RG-27/4/ ) ve Hassas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri Titreşim Frekansı (Hz) İzin Verilen En Yüksek Titreşim Hızı (Tepe Değeri-mm/s) (1 Hz- 4 Hz arasında 5 mm/s den 19 mm/s ye; 10 Hz- 30 Hz arasında 19 mm/s den 50 mm/s ye, logaritmik çizilen grafikte doğrusal olarak yükselmektedir) Kaynak: Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Ek-VII, Tablo-6 Buna bağlı olarak projenin inşaat aşamasında yapılacak olan patlatmalar esnasında meydana gelecek olan titreşim Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği EK-VII Tablo 6 da verilen sınır değerleri aşmayacaktır. Faaliyetten kaynaklanacak olan darbe gürültüleri Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde 23 (d) bendinde belirtilen Şantiye 272

295 faaliyeti sonucu oluşabilecek darbe gürültüsü, LCmax gürültü göstergesi cinsinden 100 dbc yi aşamaz gereğince 100 dbc değeri geçilmeyecektir. Patlatma yapıldığında kayada meydana gelen birim deformasyon (basınç dalgası etkisi), gaz basıncı ve bunlara bağlı şok ile yakın çevredeki yapılar üzerinde etkilerin oluşması muhtemeldir. Proje kapsamında yapılacak patlatma ile birlikte bir şok dalgası açığa çıkacaktır. Hava şoku, patlatmadan kaynaklanan hava basınç dalgaları olarak tanımlanmaktadır. Bu şok dalgalar kaya ve havada belirli bir hız, frekans ve genlikte yayılmaktadır. Yayılan bu şok dalgalar patlatma yerinden uzaklaştıkça sönme eğilimi gösterirler. Şok dalgaların çevrede bulunan yapılara hasar verebileceği mesafe için aşağıda verilen Devinen Formülü ile patlatma sırasında meydana gelebilecek olan vibrasyon hesaplanabilmektedir. Patlatma neticesinde oluşacak dalga hızı aşağıdaki formüle göre hesaplanmış ve belirli aralıklarla verilen mesafelere gore büyüklükleri tabloda gösterilmiştir. -1,6 V= Kayaç içinde yayılan titreşim hızı (inç/sn) K= kayaç türüne bağlı katsayı (26-260) D= Patlatma noktası ile çevre yerleşim birimleri arasındaki etkili mesafe (feet) W= Bir gecikme aralığındaki patlayıcı miktarı (libre) 1 feet=0,3048 m 1 libre=0,4536 kg 1 inç=25,4 m Kayacın titreşim iletme kapasitesi k katsayısı olarak alınmaktadır. Patlatma kaynağı ile hassas nokta arasındaki birimleri değişkenliği, kırık, fay, çatlak gibi süreksizlerin yoğunluğu k katsayısını etkilemektedir. Homojen birimlerde katsayı 260 sayısına yaklaşırken, tektonik etkilerin yoğunluğu ve geçilen her farklı birim katsayısı 26 değerine yaklaştırmaktadır. Proje kapsamında kaya ocağında bir patlatmada 25 kg dinamit kullanılacaktır (Bölüm V.1.10). Bu patlayıcılara ilk tepkiyi vermesi için milisaniye gecikmeli kapsüller kullanılacaktır. Hesaplamalarda k katsayısı birimlerin homojen ve kırıksız olduğu varsayımından hareketle 260 ve maksimum patlayıcı miktarı 25 kg alınarak hesaplanan titreşim hızı değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 171 Mesafeye göre Titreşim Hızı Değerleri D (m) K (sabit) W (kg) Vo (mm/sn) V (mm/sn) 1/5 V (mm/sn) 1/2 V (mm/sn)

296 V (mm/sn) mesafeye göre değişen titreşim hızını, V 0 ise bina temelinde meydana gelen titreşim hızını temsil etmektedir. Kayaç içi titreşim hızının 1/2-1/5 i V 0 değeri olarak kabul edilmektedir. (Kaynak: Forssbland,1981) Tablo 172 Bina Temeli Titreşim hızı (V0) Değerlerine Bağlı Olarak Patlatma Nedeniyle Hasar Görebilecek Bina Türleri Kaynak: Forssbland,1981 Bina Türü V 0 (mm/sn) Yıkılmaya yüz tutmuş çok eski tarihi binalar 2 Sıvalı briket, kerpiç, yığma tuğla evler 5 Betonarme binalar 10 Fabrika gibi çok sağlam yapıda endüstriyel binalar Planlanan proje kapsamında yapılacak patlatmalarda 25 kg lık dinamit etkisi ile oluşacak titreşim hızı, patlatma noktasından itibaren 1/2 V olarak düşünüldüğünde 150 m de, 1/5 V olarak düşünüldüğünde 75 m civarında Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Ek-VII Tablo-6 da verilen 5 mm/sn değerinin altına inmektedir. Patlatmaların yapılacağı Kaya Malzeme Ocağına en yakın yerleşimler yaklaşık 674 m mesafedeki Alantaş Mahallesine bağlı konuttur. Dolayısıyla patlatma ile oluşacak vibrasyonun olumsuz etkisinin olmayacağı öngörülmektedir. Kullanılacak olan parlayıcı ve patlayıcı maddelerin güvenli bir şekilde nakledilmesi ve kullanılması sağlanacak olup bu husus faaliyet sahibinin yükümlülüğünde olacaktır tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Patlayıcı, Parlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışacak İş Yerlerinde ve İşlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük ( /12746, /2443 ve 28/10/ /8057 tarih ve sayılı değişiklikler dikkate alınarak) hükümlerine riayet edilecektir. 274

297 Tozumayı önlemek için arazözle alanda sulama yapılacak olup gürültü ve titreşim yayılımını azaltmak için de patlayıcılar gecikmeli olarak patlatılacaktır. Ocak alanında gerçekleştirilecek patlatmalar günün özellikle gündüz saatlerine tekabül eden zaman içerisinde yapılacaktır. Patlatma öncesi sesli anonslar ile yöre halkı uyarılacaktır. Patlatmalardan etkilenmesi en muhtemel en yakın konutlar referans alınarak ters istikamete doğru gecikmeli patlatma yapılacaktır. Böylelikle söz konusu en yakın konut en düşük düzeyde bir etkiye maruz kalmış olacaktır. Patlatmalardan dolayı yöre halkından haklı olarak şikâyetlerin gelmesi halinde, patlatma yöntemi, patlayıcı miktarı, delik sayısı gibi patlatmanın etkisini belirleyen parametreler yeniden ele alınarak en iyi sonucu veren patlatma paterni belirlenecektir. Böylelikle proje alanı çevresinde yer alan yerleşimlerin yapılacak patlatmalardan en az düzeyde etkilenmesi sağlanarak, gelebilecek şikayetlerin önüne geçilmeye çalışılacaktır. Patlatma ile ilgili detay bilgiler Bölüm V.1.10 da, patlama dâhilinde, öncesinde ve sonrasında alınacak tüm tedbirler, Bölüm V.1.2 ve Bölüm V.1.10 da verilmiştir. V Arazinin hazırlanmasından başlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek işlerde çalışacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer teknik/sosyal altyapı ihtiyaçlarının nelerden ve nasıl temin edileceği, Proje kapsamında inşaat aşamasında yaklaşık 70 kişi çalışacaktır. Çalışacak olan vasıfsız personelin Çatak İlçesi, Konalga Köyü ve civar köylerinden işe alımı planlanmaktadır. Proje kapsamında inşaat aşamasında çalışacak olan personelin her türlü teknik ve sosyal altyapı ihtiyaçları için yemekhane, mutfak, soyunma yeri, duş, tuvalet, lavabo, ardiye, idari ve teknik büroların yer aldığı bir adet prefabrik merkezi şantiye oluşturulacaktır. (Bkz.Ek-2: Genel Yerleşim Planı) Personelin insanı ihtiyaçları Konalga Köyü, Çatak İlçesi esnafından temin edilecektir. V Proje alanında, peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemelerinin (ağaçlandırmalar ve/veya yeşil alan düzenlemeleri vb.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun içi seçilecek bitki ve ağaç türleri, Proje alanında peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemeleri, hazırlanan Peyzaj Onarım Planı kapsamında detaylı bir şekilde incelenmiştir. Söz konusu Peyzaj Onarım Planı Ek-17 de verilmiş olup, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğün tarafından tarih ve 8179 sayılı yazı ile onaylanmıştır. Onay yazısı Ek-17 de verilmiştir. Peyzaj ve çevre düzenlemeleri çalışmalarında yöre flora ve faunasına uygun bitki ve ağaç türleri seçilecek, çevre doğal dokusu ile uyumlu hale getirilecektir. Konuya dair İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü görüşü sorulacak ve bu doğrultuda hareket edilecektir. 275

298 V Yeraltı ve yerüstünde bulunan kültür ve tabiat varlıklarına (geleneksel kentsel dokuya, arkeolojik kalıntılara, korunması gerekli doğal değerlere) olabilecek etkilerin belirlenmesi, Söz konusu proje sahası içerisinde ve yakın çevresinde kültür ve tabiat varlıkları, doğal sit alanı bulunup bulunmadığına konusunda Van Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüne müracaat edilmiştir. Proje sahasında kültür ve tabiat varlıkları ve doğal sit alanı olmadığına dair görüşü Ek-16 da verilmiştir. Arazinin hazırlanması ve inşaat aşamaları esnasında herhangi bir kültür varlığı ile karşılaşılırsa çalışmalar durdurularak en yakın müze müdürlüğüne haberdar edilecektir. Kültür varlığı bulunan alandaki inşaat çalışmaları Müdürlüğün geri dönüşüne kadar durdurulacaktır. V Diğer özellikler. Bu bölüm başlığı altında değinilecek başka bir konu bulunmamaktadır. 276

299 V.2. Projenin işletme aşamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler, V.2.1. Proje kapsamındaki tüm ünitelerin özellikleri, hangi faaliyetlerin hangi ünitelerde gerçekleştirileceği, kapasiteleri, ünitelerde üretilecek eneri üretim miktarları, (Santralin çalışma süreleri) Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. tarafından Van İli, Çatak İlçesi sınırları içinde Çatak Çayının bir kolu olan Alakan Dere üzerinde tesis edilmesi ve işletilmesi planlanan Konalga Regülâtörü ve HES projesi m ile m kotları arasındaki düşünün değerlendirilmesi amacıyla planlanmıştır. Proje kapsamında regülatör aracılığı ile alınacak su, m uzunluğundaki iletim tüneli ile yükleme havuzuna, oradan 750 m uzunluğunda 1,60 m çapında cebri boru ile Alakan derenin m nehir kotunda yer alan Konalga Hidroelektrik Santralına iletilecektir. Santral 30,566 MWm / 29,649 MWe kurulu gücünde olup, 2 adet düşey pelton tipi türbin ve bunlara bağlı 2 adet jeneratör ile donatılmıştır. Optimizasyon çalışmaları sonucunda belirlenen proje dizayn debisi 10 m 3 /s dir. Santralde 11,287 GWh i güvenilir, 59,969 GWh i sekonder olmak üzere yılda toplam 71,255 GWh enerji üretilecektir. Konalga HES Projesi, regülatör ve çökeltim havuzu, santrale su aktaran iletim tüneli, yükleme havuzu, cebri boru ve hidroelektrik santralden oluşan bir kanal tipi hidroelektrik santral projesidir. Konalga Regülâtörü ve HES proje kapsamında tesis edilecek üniteler; Regülâtör, Çökeltim Havuzu İletim Tüneli Yükleme Havuzu Cebri Boru Santral dir. Regülâtör Regülâtör, Alakan Dere akımlarını çevirmek için düşünülmüştür. Regülatör yerinde dere yatağı kotu m, eşik kotu m olacaktır. Beton gövdeli düşünülen regülatörün dere yatağından yükseklikleri 8 m, savak genişliği 40 m olacaktır. Çökeltim havuzu Regülâtör üstündeki su alma yapısı ile alınan su içerisindeki iletim tüneli içerisinde istenmeyen ve santral ekipmanlarını bozabilecek büyüklükte partiküllerin çökelmesi amacı ile tesis edilecek. 50 m uzunluğunda 20 m genişliğinde havuzdur. 277

300 İletim Tüneli İletim tüneli, sepet kulpu kesitinde m uzunluğunda olacaktır. İletim tünelinin çapı 3,10 m, tünel kaplama kalınlığı 0,30 m, eğimi 0,0005 ve kapasitesi 10 m 3 /s olacaktır. Yükleme Havuzu Yükleme havuzu, iletim tüneli sonunda olacaktır. Yükleme havuzunun boyu 20 m, eni 20 m olacaktır. Normal su seviyesi 1.893,56 m, en alçak su seviyesi 1.890,56 m, en yüksek su seviyesi ise 1.893,96 m dir. Cebri Boru Cebri boru, yükleme havuzundan sonra olacaktır. Cebri borunun çapı 1,60 m, uzunluğu 750 m, et kalınlığı 17 mm olacaktır. Proje debisi geçtiğinde cebri borudaki su hızı 4,97 m/s olacaktır. Hidroelektrik Santral Hidroelektrik Santral, cebri boru ile sağlanan düşü ile elektrik üretilen kısımdır. Sağ sahilde olacaktır. Kuyruk suyu kotu m olarak düşünülmüştür. Brüt düşü 368,56 m, en yüksek türbin debisi ise 10 m 3 /s dir. Kurulu gücü kw, elektriksel gücü kwe, mekanik gücü kwm olan Konalga Hidroelektrik Santrali, Pelton türbin tipinde 2 üniteden oluşacaktır. Yılda ortalama olarak üretilecek güvenilir enerji GWh, sekonder enerji GWh, toplam enerji ise GWh olacaktır. Şalt Sahası Açıkta 154 kv lık şalt sahası kurulacaktır. Şalt sahası santralde üretilen elektriğin Türkiye Enterkonnekte Sistemine bağlanacağı sahadır. Konalga Regülâtörü ve HES Projesine ait karakteristik bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 173 Proje ve Ünitelere ait Karakteristik Bilgiler Hidroloji Regülatör İletim Tüneli Regülâtör yağış alanı Regülâtör yeri ortalama akımı Enerji üretimi için türbinlenen ortalama akım Taşkın debisi (Q100) Tipi Dere yatağı kotu Savak kotu Tepe kotu Yüksekliği Savak boyu Kesiti Boyu Çapı 294 km² 3,229 m³/s 2,693 m³/s 251 m³/s Dolu gövdeli beton 1895 m 1900 m 1903 m 8 m 40 m Sepet Kulpu m 3,1 m Eğimi 0,005 Kapasitesi 10 m³/s Yükleme Havuzu Boyu 30 m 278

301 Cebri Boru Hidroelektrik Santral Jeneratör Ünite Trafolar İç İhtiyaç Trafosu Eni Normal su seviyesi En yüksek su seviyesi En alçak su seviyesi Çapı Boyu Et kalınlığı (ortalama) Türbin tipi Kurulu gücü Elektriksel güç Mekanik güç Proje debisi Ünite sayısı Ünite gücü Kuyruksuyu kotu Brüt düşü Devir Sayısı (büyük/küçük) Tipi 20 m 1893,56 m 1893,96 m 1890,56 m 1,60 m 750 m 17 mm Düşey Pelton kw kwe kwm 10 m³/s 2 adet kw 1525 m 368,56 m 500 d/d Düşey Milli Senkron Ünite sayısı 2 Güç faktörü 0.9 Jeneratör gücü (Büyük ünite) Gerilim Frekansı Devir sayısı(büyük/küçük) Tipi kva 6,3 kv 50 Hz 500 d/d Açık, yağlı Sayısı 1 Gücü Anma gerilimi Frekansı 33,1 kva 6,3/ 31,5 kv 50 HZ Bağlantı grubu YNd 5 Soğutma Tipi ONAN Açık, yağlı Sayısı 1 Gücü Gerilim Frekansı 400 kva 6,3 / 0.4 kv 50 Hz Bağlantı grubu Dyn 5 Soğutma ONAN Şalt Sahası (Açıkta) Gücü 154 kv Enerji İletim Hattı Kesit Uzunluk Kaynak: DSİ onaylı Konalga HES Projesi, Revize Fizibilite Raporu 1x477 MCM 15 km Enerji İletim Hattı, iş bu nda irdelenmeyecektir. Söz konusu Enerji Nakil Hattı Projeleri tarih ve Sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği kapsamında ayrıca değerlendirilecektir. 279

302 Proje İşletme Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. V.2.2. Su kaynağına ait varsa diğer kullanım şekilleri (mansapta kalan yerleşim yerlerine ilişkin su hakları, içme- kullanma, sulama, tarımsal faaliyetler, balık üretim tesisi vb) ve etkileri (Projenin memba ve mansap kısmında yer alan diğer projelerin ekosistem üzerindeki etkilerinin birlikte değerlendirilmesi), Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. tarafından Van İli, Çatak İlçesi sınırları içinde Çatak Çayının bir kolu olan Alakan Dere üzerinde tesis edilmesi ve işletilmesi planlanan Konalga Regülatörü ve HES projesi m ile m kotları arasındaki düşünün değerlendirilmesi amacıyla planlanmıştır. Konalga Regülatörü ve HES projesi Doğu Anadolu bölgesinde Dicle Nehri nin bir kolu olan Çatak Çayı havzasında Van ili sınırları içerisindedir. Regülatör yeri Çatak çayının bir kolu olan Alakan dere üzerinde Alantaş Mahallesi yakınlarındadır. HES yeri ise regülatörün yaklaşık 10 km mansabında Konalga Köyü yakınlarında bulunmaktadır. Konalga Regülâtörü ve HES Projesi için hazırlanan Su Kullanım Hakları Raporu, DSİ 17. Bölge Müdürlüğü ne sunulmuş ve onaylanmış rapor Ek-5 olarak sunulmuştur. Söz konusu raporda; mansap su kullanım hakkı, değirmen, ark, sulama tesisi ve alabalık çiftliklerinin mevcudiyeti, içme suyu kullanımı değerlendirilmiştir. Su Kullanım Hakları Raporu doğrultusunda mansapta teessüs etmiş su hakkı bulunmamaktadır. Dicle Havzası nda yer alan Çatak Çayı nın bir kolu olan Alakan Dere, Karadağ ve Bincan tepe eteklerinden doğup her iki sahilden küçük yan derelerin katılımı ile debisini artırarak Narlı Bucağı yakınlarında güneyden Çatak Çayı ile birleşerek akışına devam eder. Çatak Deresi ise ilin güneyinde, Çatak ilçesi içinden geçer, kuzey-güney yönlü akar ve Botan Çayına katılır. Van ilindeki EPDK dan elektrik üretim lisansı temin etmiş hidroelektrik santralleri projesi listesi aşağıda verilmiştir. Tablo 174 Van İli Sınırları İçinde EPDK Elektrik Üretim Lisansı Almış Hidroelektrik Santralleri Lisans Tarihi Tesis Adı Tesis İlçesi Kurulu Gücü (MWe) İnşa Halindeki Kapasite (MWe) İşletmedeki Kapasite (MWe) Hoşap Barajı ve HES Gürpınar 3,38 0 3, Erciş HES Erciş 0, , Engil HES Edremit 4,497 2,998 1, Koçköprü Barajı ve HES Erciş 8,392 8, Sarımehmet HES Muradiye 3,1 0 3, Muradiye Ayrancılar HES Muradiye 41, , Yakut HES Erciş 4,538 4, Tellikaya Reg. ve HES Çatak 70,76 70, Zilan Reg. ve HES Erciş 4,894 4, Hasanabdal HES Erciş 5,83 5, Köprüler-Gem HES Gürpınar 2,16 2, Sarıtaş Reg. ve HES Başkale Ak HES Çaldıran 12,392 12, Pervari Regülatörü ve HES Bahçesaray 221,4 221, Ilıca HES Erciş Kaynak: EPDK, Elektrik Piyasası Yürürlükte Olan Üretim Lisansları, erişim tarihi;

303 Proje ilçelerinin tamamı EPDK, Elektrik Piyasası sürürlükte olan üretim lisansları listesinde yazmamakla birlikte, ÇED çalışmaları kapsamında DSİ Hidroelektrik Santraller Projeleri Listeleri referansı yukarıdaki tablo tamamlanmıştır. Liste incelendiğinde yalnız Tellikaya Regülâtörü ve HES projesinin Çatak İlçesinde kaldığı, diğerlerinin ise, diğer ilçelerde tesis edildikleri/edilecekleri görülmektedir. Tellikaya Regülâtörü ve HES in Çatak Çayı nı su kaynağı olarak kullandığı ve Çatak Merkez civarında tesis edildiği bilinmektedir. Alakan Dere nin Çatak Çayı ile birleştiği noktanın kuzeyinde kalan Tellikaya Regülâtörü ve HES ile iş bu konusu Konalga Regülâtörü ve HES projesinin bir etkileşimi söz konusu değildir. Aşağıdaki harita ise, Alakan Dere nin Çatak Çayı ile birleştiği noktanın devamında Botan Çayı üzerindeki projeleri göstermektedir. Narlı Barajı ve HES ve Oran Barajı ve HES projelerinin 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu kapsamında özelleştirmeleri tamamlanmıştır. ÇED Süreçleri devam etmektedir. Alakan Dere Proje alanı Kaynak: Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü, İnteraktif Haritalar Proje kapsamında inşa edilecek üniteler suyun akış yönünü, fiziksel-kimyasal özelliklerini ve debisini değiştirmeyecektir. Suların kalitesinde ve miktarında bir değişim olmadan sular santral kuyruk suyu kanalı aracılığı ile yeniden Alakan Dere yatağına verilecektir. Tesisin işletme aşamasında yüzeysel su kaynaklarına herhangi bir olumsuz etkisi söz konusu değildir. Proje kapsamında sucul ekosistemin bir parçası olan balıkların, akarsu içerisindeki hareketliliğinin devamlılığını sağlamak için 1380 sayılı (son değişiklik: tarih ve 4650 sayılı Resmi Gazete) Su Ürünleri Kanunu nun Madde 22 - Tarım Bakanlığının müsaadesi alınmadan akarsularda su ürünlerinin geçmesine veya yetişmesine engel olacak şekilde ağlar kurulması, bent, çit ve benzeri engeller yapılması yasaktır. Akarsular üzerinde 281

304 kurulmuş ve- kurulacak olan baraj ve regülâtör gibi tesislerde su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi veya asansörlerin yapılması ve bunların devamlı olarak işler durumda bulundurulması mecburidir gereğince balık geçidi yapılacaktır. Balık geçidi projesi ile ilgili olarak ÇED aşamasından sonra Van Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü nün uygun gördüğü proje hazırlanıp onayı alındıktan sonra balık geçidi yapımı gerçekleşecektir. Balık geçidi yapılmadan faaliyete başlanmayacaktır. Kesin proje aşamasında bölgede yapılacak daha ayrıntılı gözlemler ışığında balık geçidi tasarımı daha da geliştirilecektir. İnşa edilecek balık geçidinin işlerliğinin sağlanması için bakım, onarım ve işletilmelerinde titizlik gösterilecektir. Geçidin giriş ve çıkışının avlak sahası olarak kullanılmaması için gerekli tedbirler alınacak, bu konuda personel uyarılacak, giriş ve çıkışlara uyarı levhaları konulacaktır. Bununla birlikte dere ekosisteminin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla baraj gövdesinde bulunan kapaklar taşkın sezonunda yılda 2 sefer açılacak ve dere yatağında kısa süreli sel oluşması sağlanacaktır. Dolayısıyla regülatör ile santral binası arasında kalan alanda sadece çevresel/ekosistem suyu ve su hakkı bırakıldığı için düşüş gösteren derenin ıslak zemininin, oluşturulacak sel ile birlikte tamamen ıslanması sağlanacak, böylece bakteri vb. oluşumu için uygun şartlar yerine getirilmiş olacaktır. V.2.3. Su Kullanım Hakları Raporuna (Regülatörün Yapılacağı Yer Esas Alınarak Su Kullanım Haklarının Belirlenmesi) ilişkin açıklama ve öneriler Konalga Regülatörü yeri ve santral yeri arasında kalan kısmın su kullanım haklarının belirlenmesi amacı ile su hakkı sahiplerinin projeden etkilenme durumları incelenerek Su Kulanım Hakları Raporu (Ek-5) hazırlanmıştır. Su Kullanım Hakları Raporu DSİ Genel Müdürlüğü standartlarına göre hazırlanmıştır. Bu rapor kapsamında, proje sahasında kalan ve su kullanma haklarının söz konusu olduğu sulanan araziler incelenmiş, bu arazileri sulayan arklar ve arkların suladıkları araziler incelenmiştir. Ayrıca proje sahasında değirmen, içme suyu, balık tesisi olup olmadığı konusunda incelenmiştir ve yerinde tespitler yapılmıştır. Rapor sonucu doğrultusunda mansapta teessüs etmiş su hakkı bulunmamaktadır. 282

305 V.2.4. Mansaba bırakılacak su hesabı (havza özellikleri, yatak ve kesit durumu, yağış-akış ilişkisi, ekolojik potansiyel, varsa ulusal ve uluslar arası mevzuatla korunan balık türleri ve muhtemel ihtiyaçları, su hakları savaklanan sular ve periyotları dikkate alınmalı), doğal akımlar ile çizilen debi süreklilik eğrileri ile uzun dönemli akımları gösteren tabloşekiller, nehirdeki akımın son on yıllık akım değerleri, enerji üretimine başlanıldığında mansaba bırakılan su miktarı ölçümleri için ölçüm istasyonları yeri (Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son 10 yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar arttırılabilecektir. Doğa Koruma Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün tarih ve sayılı yazısı uyarınca biyolojik çeşitliliğin devamının sağlanması için gerekli çevresel akış miktarını belirlemek üzere Hidrojeoloji Mühendisi, Hidrobiyoloji ve Ekoloji bilim dallarında en az doktora yapmış öğretim görevlilerince Ekosistem Değerlendirme Raporunun hazırlanarak rapora eklenmesi, belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Akımın son 10 yıllık ortalamanın %10 undan az olması halinde tamamı bırakılacaktır. Havzada teessüs etmiş su hakları (içme suyu, sulama suyu tahsisleri, balık çiftlikleri vs.) rapor içerisinde yer almalıdır.) [havzanın hidrolojik karakteri, ekolojik potansiyeli ile havzada önerilen diğer tesislerde alınan çevre koruma tedbirlerinin yanına bırakılan miktarının enerji üretimine etkisinin dikkate alınması] Konalga Regülatör yeri akım değerlerinin tespitinde; Konalga HES Proje yerine en yakın akım gözlem istasyonu Çatak Çayı 1482 m kotunda bulunan ve EİE tarafından işletilmekte olan 2631 no lu Çatak Suyu Tuliran AGİ dir. Konalga Regülatör yeri akımları hesabında 1988 yılından bu yana ölçüm kayıtları bulunan EİE 2631 no lu AGİ nin günlük akım değerleri kullanılmıştır. Buna gore EİE 2631 no lu Çatak Suyu Tuliran AGİ nin yıllık ortalama akımı 26,96 m 3 /sn, 852,89 hm 3 dur. Konalga Regülâtöründe, yılları arasında kalan 17 yıllık zaman diliminde gözlenen akım değerleri aylara göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir. 283

306 Tablo 175 Konalga Regülatör Yeri Aylık ve Yıllık Ortalama Akımları Kaynak: Konalga Regülatörü ve HES, Revize Fizibilite Raporu Aylık ortalama akımların 1,059 m 3 /s (Şubat) ile 9,902 m 3 /s (Mayıs) arasında değiştiği görülmektedir. Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım, Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarında, yıl içinde proje alanında gözlenen yıllık ortalama akım değerleri, yıllık ortalama akım miktarının (3,229 m 3 /s) altında gerçekleşmektedir. Hidrolojik açıdan proje alanında akışın yüksek olduğu yağışlı dönem Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz ayları ile karakterize edilmektedir. Ağustos- Mart arasında kalan aylar ise düşük akım koşullarını yansıtan kurak dönem olarak karakterize edilmektedir yılları arasında kalan 17 yıllık dönemde Konalga regülatör yerinden geçen akımın yıllık ortalaması m3/s olarak hesaplanmıştır. Proje alanındaki birim alanda (km 2 ) yağışlardan itibaren yüzeysel akıma geçen su miktarı ise lt/s olarak hesaplanmıştır. 47 Konalga HES Projesi Fizibilite Raporunda, yılları arasında Alakan Dere üzerinde yer alan Konalga Regülatör yerinde gözlenen günlük ve aylık ortalama akım verileri aşağıdaki tabloda değerlendirilmiştir. Buna göre, uzun yıllar aylık ortalama ile uzun yıllar ortalaması aylık en düşük ve uzun yıllar ortalaması aylık en yüksek akım değerleri sırası ile 3,229 m 3 /s, 1,572 m 3 /s ve 6,438 m 3 /s dir. Ayrıca, Alakan Dere üzerinde yer alan Konalga Regülâtör yerinde yılları arasında gözlenen uzun yıllar günlük debi değerlerinden elde edilen ortalama ile uzun yıllar günlük debileri ortalaması en düşük ve uzun yıllar günlük debileri ortalaması en yüksek akım değerleri sırası ile 3,229 m 3 /s, 1,129 m 3 /s ve 11,441 m 3 /s dir. 46 Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz

307 değeri Tablo 176 Konalga Regülâtör yerinde yılları arasında gözlenen aylık ve günlük ortalama akım Kaynak: Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz 2013 Grafiği Şekil 69 Konalga Regülâtörü Akarsu Kesit Alanında Gözlenen Uzun Yıllar Aylık Ortalama Akım Miktarı Kaynak: Konalga Reg ve HES, Ekosistem Değerlendirme Raporu, Temmuz 2013 Konalga Regülâtör yeri için çizilen debi süreklilik eğrisi aşağıda verilmiştir. Şekil 70 Konalga Regülâtör Yeri Debi Süreklilik Eğrisi Kaynak: Konalga Regülatörü ve HES, Revize Fizibilite Raporu 285

308 Konalga Regülatöründen mansaba bırakılacak çevresel akış miktarına esas, havza özellikleri, yatak ve kesit durumu, yağış-akış ilişkisi, ekolojik potansiyel, varsa ulusal ve uluslar arası mevzuatla korunan balık türleri ve muhtemel ihtiyaçları; Konalga Regülatörü ve HES Projesinin doğal ortama, bölgenin hidrolojisine etkilerinin değerlendirildiği ve doğal ortamın bozulmaması için mansaba bırakılacak çevresel akış miktarının önerildiği Ekosistem Değerlendirme Raporu nda irdelenmiştir. Ekosistem Değerlendirme Raporu Ek-6 da sunulmuştur. Söz konusu rapor, Doğa Koruma Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün görüşü doğrultusunda tarih ve sayılı yazısı ile bildirdiği Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyetler Değerlendirme Raporu Formatı kapsamında biyolojik çeşitliliğin devamının sağlanması için gerekli çevresel akış miktarını belirlemek üzere Eskişehir Osmangazi Üniversitesi nden konusunda uzman 4 akademisyen tarafından hazırlanmıştır. Sucul canlıların biyolojik çeşitliliğinin devam ettirebilmesi için, yapılması planlanan Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi alanında optimum çevresel akış miktarının belirlenmesi gerekmektedir. Akarsu yatağına bırakılacak su miktarı, çevresel akış olarak tanımlanmaktadır. Ekosistem Değerlendirme Raporu Formatında belirlenen hidrolojik çevresel akış belirleme metotları seçilmiş ve aşağıdaki bölümlerde ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Bununla birlikte bu çalışma kapsamında; tarihli ve sayılı Resmi Gazete yayınlanan Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik in Ek-1, Şirketin Yükümlülükleri başlıklı 4. Maddesinde belirtilen... doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır... ibaresi dikkate alınarak çevresel akış miktarı belirlenmiştir. Bu çalışma kapsamında en uygun can suyu miktarının belirlenmesi için; (1) En Düşük Akım Yöntemi (Baz Akım Yöntemi - EDA) (2) Yedi Günlük Düşük Akım Yöntemi (7Q) (3) Debi-Süreklilik İndisleri (Aşılma Yüzdeleri-DS) (4) Islak Çevre Yöntemi (IC) yöntemleri kullanılmış ve yapılan hesaplamalar Ekosistem Değerlendirme Raporunun Hidrojeoloji Bölümünde detaylı olarak sunulmuştur. En Düşük Akım yöntemi kapsamında gerçekleştirilen değerlendirmeler sonucunda; Konalga Regülatörü akarsu kesit alanında akarsu yatağına bırakılması önerilen çevresel akış miktarının; yağışlı (Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz ayları) dönemde uzun yıllar ortalama akımın (3,229 m 3 /s) % 34,9'u olan 1,126 m3/s ve kurak (Ağustos-Mart arasındaki aylar) dönemde uzun yıllar ortalama akımın (3,229 m 3 /s) %17,6 sı olan 0,567 m 3 /s den az olmaması gerektiği sonucu elde edilmiştir. Yedi Günlük Düşük Akım Yöntemi ile yapılan değerlendirmeler sonucunda Konalga Regülatör yeri için 7Q10 ve 7Q2 düşük akım değerleri sırası ile 0,574 m 3 /s ve 0,977 m 3 /s olarak hesaplanmıştır. Bu değerler yılları arasında Konalga Regülâtör yeri akarsu kesit alanında gözlenen uzun yıllar ortalama akımın (3,229 m 3 /s) yaklaşık sırası ile %17,8 ve %30,3'üne karşılık geldiği belirtilmiştir. 286

309 Debi-Süreklilik İndisleri kapsamındaki değerlendirme sonucunda yılları arasındaki zamanın % 75 (Q75) ve % 95 (Q95) inde Konalga Regülâtörü Alakan Dere aylık ve günlük ortalama akımları sırası ile 1,169 m 3 /s, 0,796 m 3 /s, 1,140 m 3 /s ve 0,758 m 3 /s nin üzerinde gerçekleşmiştir. Aylık veriler ile hesaplanan bu değerler yılları arasında Konalga Regülatörü Alakan Dere akarsu kesit alanında gözlenen uzun yıllar ortalama akımın (3,229 m3/s) yaklaşık sırası ile % 36,2, % 24,7, % 35,3 ve % 23,5 ine karşılık gelmektedir. Islak Çevre Yöntemine göre ise, Konalga Regülatör yerinde bırakılması önerilen aylık çevresel akış miktarının, 0,199 m 3 /s ile 1,284 m 3 /s arasında değiştiği belirtilmektedir. Sığ akarsularda yaşayan sucul organizmalardan birçoğunun (özellikle balıklar) yaşamlarını sürdürebilecekleri su derinliğinin >0,2 m ve akarsu akış hızının da 0,2 m/s civarında olması gerektiği literatürde yer alan çeşitli çalışmalarda belirtilmektedir. 48 Yapılan hidrolik modellemeler sonucunda; Konalga Regülatörü nden akarsu yatağına Islak Çevre Yöntemi ile hesaplanan çevresel akış değerlerinin bırakılması önerilmektedir. Islak Çevre Yöntemine göre Eylül-Mart arasındaki 7 aylık dönemde yıllık akımın (3,229 m 3 /s) %10'undan daha düşük değerler elde edilmiştir. Bu nedenle ilgili yönetmelik gereği söz konusu 7 aylık dönem için yıllık ortalama akımın (3.229 m 3 /s) %10 una karşılık gelen 0,323 m 3 /s lik çevresel akışın bırakılması önerilmektedir. Belirtilen büyüklükteki bir ıslak çevrenin, öneriler kısmında belirtilen önlemlerin alınması, izlenmesi ve balık geçitlerinin yapılması şartıyla, sucul habitatın devamlılığı için tehlike oluşturmayacağı öngörülmektedir. Bu çalışma sonucunda, belirtilen büyüklükteki bir ıslak çevrenin sucul habitatın devamlılığı açısından yeterli olacağı, proje alanında yapılan arazi çalışması ve geniş bir literatür taraması sonucu varlığı ve olası varlığı belirlenen balık türleri için ve özellikle de hedef türler için yukarıda verilen en düşük çevresel akış/can derinliği ve akışın hızının sucul ekosistemin varlığını tehlikeye atmayacağı sonucuna varılmıştır. Ancak balıkların üreme davranışlarından kaynaklanan göç hareketlerinin engellenmemesi ve oluşabilecek olası problemler için söz konusu raporda sıralanan tedbirler alınacaktır. Kesinleşmiş çevresel akış miktarı T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün söz konusu raporu değerlendirmesi ve verdiği görüş doğrultusunda belirlenmiştir. Ek-7 olarak sunulan görüşte; Konalga Regülâtörü ve HES projesi için hazırlanan HES Projeleri ve Diğer Hidrolik faaliyetler Değerlendirme Raporunun Genel Müdürlüğümüz uzmanlarınca incelenmesi neticesinde, tarımsal sulama, içme ve kullanma suyu miktarları ve diğer kullanım hakları hariç olmak üzere, Konalga Regülatörü ve HES için çevresel akış miktarı Nisan ayı süresince 0,8 m 3 /s, Mayıs ayı süresince 1,284 m 3 /s, Haziran ayı süresince 1,007 m 3 /s, Temmuz ayı süresince 0,599 m 3 /s, Ağustos ayı süresince 0,394 m 3 /s, Eylül, Ekim, Kasım, Aralık, Ocak, Şubat, Mart ayları süresince 0,323 m 3 /s olması uygun mütalaa edilmiştir. belirtilmektedir. Konalga Regülâtörü ve HES Projesi için hazırlanan Su Kullanım Hakları Raporu, DSİ 17. Bölge Müdürlüğü ne sunulmuş ve onaylanmış rapor Ek-5 olarak rapora eklenmiştir. Söz konusu raporda; tarımsal amaçlı mansap su kullanım hakkı, değirmen, ark, sulama tesisi ve alabalık çiftliklerinin mevcudiyeti, içme suyu kullanımı değerlendirilmiştir. Su Kullanım Hakları Raporu doğrultusunda mansapta teessüs etmiş su hakkı bulunmamaktadır 48 Neuman ve Newcombe, 1977; Geldiay ve Balık, 1988; Cowx and Welcomme,

310 Kesin proje çalışmaları mansaba bırakılacak kesinleşmiş çevresel akış miktarı ve havzada teessüs etmiş su haklarının toplamı dikkate alınarak yapılacak olup, aşağıdaki tabloda bu miktarlar ve toplamları sunulmuştur. Tablo 177 Konalga Regülâtörü Teessüs Etmiş Su Hakları ve Çevresel Akış Miktarı Aylar Kesinleşmiş Çevresel Akış Miktarı Teessüs Etmiş Su Hakları Konalga Regülâtörü Mansabına Bırakılacak Toplam Akış Miktarı Ocak 0,323 m 3 /s 0 0,323 m 3 /s Şubat 0,323 m 3 /s 0 0,323 m 3 /s Mart 0,323 m 3 /s 0 0,323 m 3 /s Nisan 0,800 m 3 /s 0 0,800 m 3 /s Mayıs 1,284 m 3 /s 0 1,284 m 3 /s Haziran 1,007m 3 /s 0 1,007m 3 /s Temmuz 0,599 m 3 /s 0 0,599 m 3 /s Ağustos 0,394 m 3 /s 0 0,394 m 3 /s Eylül 0,323 m 3 /s 0 0,323 m 3 /s Ekim 0,323 m 3 /s 0 0,323 m 3 /s Kasım 0,323 m 3 /s 0 0,323 m 3 /s Aralık 0,323 m 3 /s 0 0,323 m 3 /s Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son 10 yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar arttırılabilecektir. Akımın son 10 yıllık ortalamanın %10 undan az olması halinde tamamı bırakılacaktır. Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği ne riayet edilecek ve Ekosistem Değerlendirme Raporunda belirtilen alınması gereken tüm önlemler alınacak, regülatör yerinde bırakılan çevresel akış miktarı debimetre takılarak sürekli ölçülecek ve yapılan ölçümler 6 aylık periyotlarda Orman ve Su işleri Bakanlığı, 14. Bölge Müdürlüğüne iletilecektir. Kurulması gereken AGİ (debimetre) yerleri DSİ 17. Bölge Müdürlüğü-Van ile birlikte arazide tespit edilecektir ve DSİ 17. Bölge Müdürlüğü nden onay alınacaktır. Tesisin işletme süresince dere yatağına bırakılacak çevresel akış miktarı, AGİ ye tesis edilecek GPRS modemli cihaz sayesinde sürekli kontrol edilecektir. AGİ ölçüm kayıtları 5 yıl süre ile Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü tarafından yapılacak kontrollerde ibraz edilecek şekilde muhafaza edilecektir. V.2.5. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması sonucu su kalitesine ve su ortamındaki canlılara (Can suyunun bırakılacağı güzergahtaki canlı türleri ve ekolojik envanteri) olabilecek etkiler, proje için tespit edilen balık türlerine ait geçiş sistemleri ile mansap can suyu çıkış yerinin gösterildiği çizim (Balık geçidi ve merdivenleri çalışır duruma geldiklerinde, içlerinin tam su dolu ve bölmelerin üzerinde su taşıracak halde işlevsel olması, gerektiğinde nehre kilitli olan ve kısmi göç yapan türlerin balık geçidi yaklaşımını bulmalarına yardımcı ilave donanım montajının dahil edilmesi) Konalga HES projesi enerji elde etmek amaçlı olup planlanan proje kapsamında projenin bulunduğu alan ve çevresindeki sucul ve karasal kommünite özellikleri, bu 288

311 habitatlarda yayılış gösteren türlerin risk kategorileri, ekolojik önemleri ve bu türler üzerine projelerden kaynaklanacak etkiler ve alınması gereken önlemler Konalga Regülatörü ve Hes (Malzeme Ocakları, Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) içerisinde değerlendirilmiştir. Van İli Çatak ilçesi sınırları içerisindeki Çatak Çayının bir kolu olan Alakan Dere üzerinde inşası planlanan Konalga Regülatörü ve HES projesi alanının ve çevresinin ekolojik değerlerinin, bölgede var olan hassas ekosistem öğeleri arasındaki karşılıklı etkileşimin devamlılığının sağlanması ve korunarak gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamak gerekmektedir. Alanda planlanan proje çalışması için; bölgede önceki yıllarda yapılan çalışmalar taranıp kısa süreli arazi gözlemlerine gerçekleştirilerek bölgenin floristik ve ekolojik yapısıyla ilgili detaylı bir literatür taraması gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar neticesinde Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) içerisinde ilgili bölümlerde verilmiştir. Ayrıca iş bu ÇED Raporu kapsamında da Bölüm IV , IV ve IV de detaylı anlatılmıştır. Konalga Regülatörü ve HES sebebi ile Alakan Dere den su kullanılması sonucu su kalitesine ve su ortamındaki canlılara olabilecek etkiler ve alınması gereken tedbirler aşağıda irdelenmiştir. HES ler, bölgedeki akıntı yapısında değişikliklere neden olacağı için bazı habitat değişimleri de olacaktır. Sucul canlılar açısından biyoekolojik olarak değerlendirdiğimizde; Sucul canlılardan algler ve planktonik canlılar için, mevcut habitatlarının azalması ve yeni habitat oluşması anlamına gelmektedir. Akarsu ortamında, bağlı olarak yaşayan alg türleri yerine, göl ve gölet oluşumu ile serbest yaşayan fitoplanktonik formlar daha baskın halde görülmeye başlayacaklardır. Durgunlaşan bölgelerde ise yine sedimen, taş ve bitkiler üzerinde bağlı yaşayan formlar mevcudiyetlerini sürdüreceklerdir. Artan fitoplanktonik (serbest hareket edebilen algler) organizmalar gölalanı içerisinde zooplanktonik organizmalara besin kaynağı olacaktır. Genel anlamı ile bölgenin tatlısu alg florasını olumsuz yönde etkileyebilecek bir durum söz konusu olmayacaktır. Çünkü tatlısu algleri mevcut durumlarını göl sistemi içerisinde de devam ettirebileceklerdir. Bentik, epibentik ve nektonik omurgasız canlıların bir kısmı akıntılı suyun durgun su kısmına döndüğü, suyun göllenme alanından uzaklaşabilir. Bunun tersi olarak durgunlaşan kesimde ise başka omurgasız türler ön plana çıkacaktır. Bu türler, derin ve dip yapısı yoğun silt ve sedimantasyon içeren ortamlarda yaşamayı tercih ederler. Böylece HES in mansap kısmında akıntılı ortamda yaşayan bentik türlerle birlikte, durgun su sistemine adapte olan türlerin de bulunması biyolojik çeşitlilik açısından olumsuz bir etki yaratmayacaktır. Konalga Regülâtörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesinin İnşaat Aşamasındaki Etkileri ve Alınması Gereken Önlemler - Alanda mevcut türlerin olumsuz etkilenmemesi için HES inşaat ve işletme aşamasında gerekli önlemler alınmalıdır. Bu kapsamda inşaat aşamasında balıkların biyolojik ve ekoloji özellikleri dikkate alınarak su kirletilmemeli ve özellikle alanda tespit edilen balıkların ürem dönemlerinde (alanda mevcut olan balık türlerinin üreme dönemi Nisan- Temmuz) suyun akışı kesilmemelidir. 289

312 - Regülatör sonrası bırakılacak olan sularda mevcut olan türler için gerekli olan fiziksel koşullar sağlanmalıdır (Cyprinidae ve Salmonidae familyalarına ait türler için minimum değerler; su derinliği en az 20 cm, akıntı hızı en az 0.20 m/sn; çözünmüş oksijen >5 mg/l; Cows ve Welcomme, 1998). Bırakacak çevresel akış miktarı su derinliği, ve akıntı hızını sağlar nitelikte seçilmiştir. - Suyun fiziksel özelliklerinden sıcaklık, sucul ekosistemlerde canlı yaşamını etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Sıcaklık artışına bağlı olarak balıkların metabolizması hızlanır, eşeysel olgunluğa erişme yaşı düşer. Bunun yanı sıra, sıcaklık balık türlerinin dağılımına, beslenmesine, yumurtlamasına ve davranışına da etki eder. Cyprinidae (Sazangiller) familyasına ait olan türlerin çoğu su sıcaklığı 8-10ºC nin altına düştüğünde beslenme faaliyetini durdurur, 15 ºC nin üzerindeki su sıcaklığında da üremeye başlar (Nikolskii,1963). Bu nedenle suyun sıcaklığı düzenli olarak ölçülmeli, göllenme ile oluşabilecek sıcaklık artışı, akarsu yatağından suyun geçişi sağlanarak arttırılmalıdır. - Periyodik olarak izlenmesi önerilen su kalitesi parametrelerinden biri olan ph, suyun asidik ve bazik özelliğinin bir göstergesidir ve balık yaşamı ile verimi açısından çok önemlidir. Tatlısu balıkları genellikle arasındaki ph yı tercih eder. Bu yüzden suyun ph sı düzenli olarak ölçülmeli, gerektiğinde müdahale için uzman bir hidrobiyolog tarafından takip edilmelidir. - Sucul canlılar için en önemli faktörlerden biri olan ve gerek inşaat aşamasında, gerekse işletme aşamasında periyodik olarak izlenmesi önerilen çözünmüş oksijen (çözünmüş oksijen) miktarı yaşamları aerobik metabolizmaya bağlı olan canlılar için büyük önem taşımaktadır ve sucul canlıların yaşamları ve gelişmeleri bakımından oldukça önemlidir. Çözünmüş oksijen miktarı sıcaklığın ve organik madde miktarının artmasıyla azalır, hava basıncının artmasıyla da artar (Yaramaz, 1992). Bununla birlikte, tuzluluk ve akıntı hızı gibi faktörler de çözünmüş oksijen miktarını etkiler (Wetzel, 1983). Bremond et Vuichard (1973), proje alanındaki balıkların yaşamlarını devam ettirebilmesi için çözünmüş oksijen miktarının en az 5 mg/l olması gerektiğini belirtmiştir. Diğer parametrelerle (sıcaklık, ph) birlikte, çözünmüş oksijen miktarı da sürekli olarak ölçülmeli, gerektiğinde müdahale için uzman bir hidrobiyolog tarafından takip edilmelidir. - Suda bulunan iyonların elektrik akımını iletme gücü olan elektriksel iletkenlik (EC) değeri, suda çözünmüş olarak bulunan tüm tuzların yoğunluğuna bağlı olarak değişir. Özellikle HES inşaat aşamasında sudaki düzeyinin periyodik olarak takip edilmesi gereken parametrelerden biri olan elektriksel iletkenlik oranındaki artış, sudaki tuzluluk oranının artmasına bağlıdır (Wetzel, 1980). Bununla birlikte, Bremond et Vuichard (1973), elektriksel iletkenliğin çözünmüş madde miktarının bir göstergesi olduğunu ve balıklar için uygun iç sularda μs/cm arasında değiştiğini, 3000 μs/cm ye ulaşması durumunda sudaki ekolojik dengenin bozulmasına neden olduğunu belirtmiştir. Bu yüzden suyun EC değerleri de sürekli izlenmelidir. - Proje kapsamındaki tüm inşaatlar sırasında sucul ekosistemi olumsuz etkileyecek faktörler ortaya çıkacaktır. Projenin inşaatı sırasında yapılacak olan kazı, dolgu, düzeltme, malzeme alımı-boşaltımı, yol açma ve iyileştirme gibi işlemler nedeniyle mevcut arazinin topoğrafik yapısında değişiklikler olabilecek ve hafriyat çıkacaktır. çıkan hafriyat gerektiği gibi bölgeden uzaklaştırılmaz ise ekolojik sorunlara sebep olabilir. İnşaat sırasında hafriyatın 290

313 suya bırakılması suda ki askıda katı miktarını çoğaltacak buda güneş ışının geçirimini azaltacaktır. Bu durumda suda primer prodüktivite ve oksijen seviyesi düşecektir. Projeyi teklif eden firma, Projenin inşaatı ve malzeme ocaklarında yapılacak çalışmalar sırasında çevre kirliliğine sebep olabilecek toz oluşumu, hafriyat fazlası malzemenin depolanması, katı atıkların ve atık suların toplanması için gereken tedbirlerin alınması Yatırımcı Firmanın sorumluluğunda olacaktır. Yatırımcı Firma çevre kirliliğini önlemek için ihtiyaç duyulan yatırımları yapacak ve Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği, Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği de verilen sınır değerlere ve kurallara uymakla yükümlü olacaktır ibaresini kullanmaktadır. Bu öncelikle sucul çevre için yapıcı bir yaklaşımdır. Su kalitesinin inşaat yapımı esnasında, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde verilen sınır değerlere göre sürekli olarak izlenmesi gerekmektedir. Bu tedbirlerin alınması durumunda inşaattan çıkacak hafriyat sucul çevre için bir sorun oluşturmayacaktır. Depolama alanları seçilirken taşkın ve sel gibi durumlarda kontrolsüz olarak dereye geçişini önleyecek bölgeler seçilmelidir. - İnşaat temellerinin kazılması ve hafriyatın kamyonlarca taşınması sırasında ciddi bir vibrasyon oluşacaktır. Bu olumsuz etkinin önlenmesi mümkün değildir. Ancak HES projesi için zorunluluk olan bu durumun asgari zarar seviyesine indirilmesi için özellikle balıkların üreme dönemlerinde (bahar ayları) inşaat çalışmasının en aza indirilmesi ve bölgeden çıkacak hafriyatın taşınması için zemini sağlam ve mümkün olduğunca su yatağından çabuk uzaklaşan bir güzergâhın belirlenmesi uygun olacaktır. - Özellikle regülatör inşaatı sırasında oluşacak hafriyattan suyu göllendirmesi sonucu yataktaki su miktarı azalabilir yada yönü değişebilir. Bu durumun önlenmesi için, regülâtör inşaatı sırasında su yatağı sürekli kontrol edilerek suyun geçiş yönünü ve hızını değiştirecek hafriyat derhal bölgeden uzaklaştırılmalıdır. - Yapılacak Konalga Regülâtörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi ile Alakan Deresi nin suyunun akımında, fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişiklikler olacaktır. Ancak olası problemler planlama aşamasında öngörülerek önlenebilir. Ayrıca tüm HES projelerinde olduğu gibi alınan önlemlerim uzman kişilerce izlenmesi, denetlenmesi ve olası sorunların çözüm uygulamalarının işletim sırasında yapılması gerekir. Bu amaçla planlama aşamasında yapılan tüm önlemlerin sonuçları periyodik olarak raporlanmalıdır. Regülatörden iletim kanalına yan kapaklardan su çekilecek ve taşınımı sırasında sıcaklık artışına bağlı olarak sudaki oksijen seviyesi düşecektir. Su, bu şekilde akarsuyun ana kanalına verilirse oksijen seviyesi düşük olan bu su balıklar için zehir etkisi yaratacak ve akarsuyun aşağısındaki balıkların yukarı çıkmasına kimyasal bir bariyer oluşturacaktır. HES den çıkan kuyruk suyu yüksekten düşürülerek ve derinliği azaltılmış tabanı şekilsel elemanlarca organize edilmiş geniş alanlardan geçirilerek oksijenlendirilmelidir. Ancak bu işlem sürekli kontrol altında tutulmalı suyun gereğinden fazla azotça zenginleşmesi önlenmelidir. Genel olarak akarsu, nehir ve/veya derelerde yaşayan balıklar gerek üremek, gerek beslenmek, gerekse kışlamak amacıyla belirli dönemlerde mansaptan menbaaya doğru göçler gerçekleştirmektedir. Alanda mevcut olan balık türlerinin üremesinin engellenmemesi için söz konusu baraj/regülatör ve HES lere Balık Geçitleri yapılması öngörülmektedir. 291

314 Söz konusu proje alanında dönemsel kuraklık periyotlarında ve tedbiren özellikle de sahada gözlenen balık türlerinin zarar görmemesi için Regülatöre su alınan bölge ile kuyruk suyunun bırakıldığı dere kesitine tersip bentlerinin inşa edilmesi hidrobiyolojik olarak önerilmektedir. Şekil 71 Denil geçidindeki saptırıcılar ve Denil geçidi (şematik) Şekil 72 Ara dinlenme havuzları olan Denil geçidi ve tersip bendi Yukarıdaki resimde görülen Denil tipte balık geçidi, içerisindeki saptırıcıların düzenli bir biçimde çok kısa aralıklarla, akış yönüne karşı açılı olarak yerleştirildiği doğrusal bir kanaldan oluşmaktadır. Bu saptırıcıların etkileşiminden dolayı bunlar arasında oluşan su kabarması, çok miktarda enerjiyi kırar ve saptırıcı bölmelerin alt kısmında çok düşük akışların oluşmasını sağlar. Bu durum, Denil geçidinin diğer tipteki balık geçitleri ile kıyaslandığında daha dik eğimli olmasını ve çok kısa mesafelerde küçükten ortaya kadar yükseklik farklarının aşılmasını sağlar. Denil geçidinin derli toplu yapısı, kuru şartlarda prefabrike olarak imal edilebilmesi ve bir defada tamamen monte edilebilmesi; özellikle balık geçidi olmayan mevcut bentlerin uyarlanmasına ve çok fazla alanın bulunmadığı yerlerde bu yapı turunun kullanımına izin verir. Bu sebeple projede Denil tipte balık geçidinin kullanılması önerilmektedir. Yukarıda bahsedilen hususlar doğrultusunda, proje alanındaki mevcut sucul faunanın (hem omurgasız canlılar hem de balıklar açısından) korunması açısından yukarıda verilen bilgiler ışığında gerekli önlemler ve tedbirler alındığında, söz konusu Konalga Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi nin etkisi en aza indirilecek ve sucul ekosistemde mevcut olan türlerin devamlılığı sağlanabilecektir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Su Ürünleri Yönetmeliği nin 8. maddesine göre doğal göl, baraj gölü, gölet ve akarsu gibi su ürünleri istihsal yerlerinden sulama ve diğer amaçlarla yararlanmak için kullanılan her türlü kanal ve arkların başlangıç kısımlarına uygun bir ızgara 292

315 veya kafes konulması, uygun balık geçitleri, asansörleri veya balık perdeleri yapılmasının zorunlu olduğu belirtilmektedir sayılı Su Ürünleri Kanunu nun 22. Maddesi Akarsular üzerinde kurulmuş ve kurulacak olan baraj ve regülatör gibi tesislerde su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi veya asansörlerin yapılması ve bunların devamlı olarak işler durumda bulundurulması mecburidir. ve tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Su Ürünleri Yönetmeliği nin 8. maddesi Baraj gölü, gölet, set gibi tesisler yapılırken balık geçitleri, asansörleri ve balık perdeleri yapılması zorunludur. Doğal göl, baraj gölü, gölet, ve akarsu gibi su ürünleri istihsal yerlerinden sulama ve diğer amaçlarla yararlanmak için, kullanılan her türlü kanal ve arkların başlangıç kısımlarına uygun bir ızgara veya kafes konulması zorunludur. Bakanlık izni alınmadan, bu gibi yerlerde su ürünlerinin geçmesine veya yetişmesine engel olacak şekilde ağ, bent, çit ve benzeri engeller kurulması yasaktır. gereğince, regülatör mansabı ve membası arasında balık geçişini sağlamak için balık geçidi yapılacaktır sayılı Su Ürünleri Kanunu nun 9.maddesine göre suyun santralden dereye bırakılması esnasında, üreme ve istihsal yerlerini bozmayacak şekilde dereye bırakılacaktır. Balık geçitleri yapıldıktan sonra, balıkların geçip geçmediği kontrol edilecek, izleme sonuçları ilgili kurumlara bildirilecek, aksi durumlarda ise gerekli düzenlemeler yapılarak yine ilgili kurumlara bilgi verilecektir. Belirlenen çevresel akış miktarları kesintisiz olarak bırakılacaktır. Proje kapsamındaki çalışmalardan kaynaklanabilecek atık sular usulüne uygun olarak bertaraf edilecek, dere yataklarını daraltacak şekilde malzeme dökülmeyecek, akarsu ve kollarında sürekli bulanıklığa yol açacak müdahalelerden kaçınılacak, faaliyet kapsamında oluşacak atık yağların dökülmemesi, sızmaması, taşmaması veya yağmurdan etkilenerek akarsulara ulaşmaması sağlanacaktır. Su, santralden dereye bırakılırken rusubat, sediment gibi birikinti malzemelerin akarsu yataklarındaki sucul fauna ve balıklara, bunların üreme ve istihsal yerlerine zarar vermemesi sağlanacak, suyun akış hızı ve yönünün değiştirilmemesine dikkat edilecektir. Balık geçidinin girişi, çıkışı ve çevresi avlak sahası olarak kullanılmayacak ve hiçbir şekilde kullandırılmayacaktır. Proje için tespit edilen balık türlerine ait geçiş sistemleri ile mansap can suyu çıkış yeri Ek-9 da regülatör kesiti üzerinde gösterilmiştir. Balık geçidi ve merdivenleri çalışır duruma geldiklerinde, içlerinin tam su dolu ve bölmelerin üzerinde su taşıracak halde işlevsel olması, gerektiğinde nehre kilitli olan ve kısmi göç yapan türlerin balık geçidi yaklaşımını bulmalarına yardımcı ilave donanım montajının dâhil edilecektir. 293

316 V.2.6. Kati proje aşamasında; doğal hayatın sağlanabilmesi için dere yatağına bırakılacak su miktarı ölçümleri, Akım Gözlem İstayonu yerlerinin (AGİ) istasyon kurulmasına uygun olarak dizayn edilmesi, AGİ kurulum aşamasında ilgili DSİ Bölge Müdürlüğüne müracaat edilmesi ve söz konusu istasyonun ilgili firma tarafından GPRS modemli cihazla donatılması ile ilgili işlemler, Konalga Regülatörü ve HES Projesinin doğal ortama, bölgenin hidrolojisine etkilerinin değerlendirildiği ve doğal ortamın bozulmaması için mansaba bırakılacak çevresel akış miktarının önerildiği Ekosistem Değerlendirme Raporu Eskişehir Osmangazi Üniversitesi nden konusunda uzman 4 akademisyen tarafından hazırlanmıştır(ek-6). Kesinleşmiş çevresel akış miktarı T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün söz konusu raporu değerlendirmesi ve verdiği görüş (Ek- 7) doğrultusunda belirlenmiştir. Konalga Regülâtörü ve HES Projesi için hazırlanan Su Kullanım Hakları Raporu, DSİ 17. Bölge Müdürlüğü ne sunulmuş ve onaylanmış rapor Ek-5 olarak rapora eklenmiştir. Bu iki değerin toplanması ile Konalga Regülatöründen mansaba bırakılacak su miktarı bulunmuş ve Bölüm V.2.4 de konu irdelenmiştir. Mansaba bırakılacak su miktarını gösterir Tablo 177 aynı bölümde verilmiştir. Kurulması gereken AGİ (debimetre) yerleri DSİ 17. Bölge Müdürlüğü-Van ile birlikte arazide tespit edilecektir ve DSİ 17. Bölge Müdürlüğü nden onay alınacaktır. Tesisin işletme süresince dere yatağına bırakılacak çevresel akış miktarı, AGİ ye tesis edilecek GPRS modemli cihaz sayesinde sürekli kontrol edilecektir. AGİ ölçüm kayıtları 5 yıl süre ile Van Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü tarafından yapılacak kontrollerde ibraz edilecek şekilde muhafaza edilecektir. V.2.7. Ulusal Ve Uluslar Arası Mevzuatla Korunması Gereken Alanlar Üzerine Etkiler Proje sahası sınırları dâhilinde ve yakın çevresinde ulusal ve uluslararası mevzuatla korunması gerekli alanlar bulunmamaktadır. V.2.8. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması, su tutulması sonucu mansapta olabilecek değişimler, bu değişimlerin su kalitesine ve su ortamındaki canlılara etkileri, doğal yaşam üzerine etkiler (heyelan, erozyon, nehir hidrolojisi, sucul yaşam, sediment gelişi vb.), bu etkilerin ortadan kaldırılmasına yönelik alınacak önlemler (olabilecek heyelana karşı alınacak önlemler dâhil) Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması, su tutulması sonucu mansapta olabilecek değişimler, bu değişimlerin su kalitesine ve su ortamındaki canlılara etkileri, doğal yaşam üzerine etkiler (nehir hidrolojisi, sucul yaşam,), bu etkilerin ortadan kaldırılmasına yönelik alınacak önlemler Bölüm V.2.5 de detaylı olarak sunulmuştur. 294

317 Heyelan Erozyon Riski ve Önlemler Proje sahasında Alakan Dere sağ sahilinde hiç heyelan izlenmezken, sol sahilde Hakkâri karmaşığının yüzeylendiği alanlarda heyelan oluşumları izlenir. Alakan Dere sol sahil yamaçlarında izlenen söz konusu heyelanlar daha ziyade Hakkâri karmaşığının yapısından kaynaklanmaktadır. Yamaç eğimlerinin nispeten fazla olması ve sol sahil boyunca dereyi takip eden büyük fayın da bu heyelanları tetiklediği düşünülmektedir. Olası heyelanların sol sahilde yer alması nedeniyle projeye olumsuz etkisi olmayacaktır. Proje alanının kireçtaşları ve metakarbonatlar ile kaplı olması nedeniyle proje alanında heyelan izlenmemektedir. Bölüm IV Şekil 32 Proje Alanı ve Çevresinin Heyelan Envanteri Haritası nda MTA tarafından oluşturulan Cizre paftası Heyelan Envanteri Haritası üzerinde proje yeri tespit edilmiştir. Görüldüğün gibi proje alanında kayma, akma veya krip görülmemektedir. Konalga Regülâtörü ve HES proje DSİ onaylı Fizibilite Raporu nda Yapı Yerleri Mühendislik Jeolojisi incelenmiş ve Bölüm IV de detaylandırılmıştır. Buna göre yapı yerlerinin yamaç stabilizesi hakkında; Regülâtör yeri: Yamaçlar duraylı olarak izlenmiştir. Yamaçlardaki moloz malzeme kalınlığı biraz fazla olması nedeniyle, yüzey sularının moloz malzemesini tetiklememesi için sol sahil kret kotu üzerinde drenaj önlemlerinin alınması ve kademeli şev uygulamasında yarar görülmektedir. Yamaç molozları içerisinde yapılacak kanal kazılarında uygulanacak emniyetli şev oranının 1 yatay / 1 düşey alınması, temel kaya içerisinde yapılacak kazılarında uygulanacak emniyetli şev oranının 1 yatay / 2 düşey alınması uygundur. Cebri boru güzergâhında homojenlik izlenir. Güzergâh boyunca temel kaya büyük oranda açıktadır. Bazı kesimlerde temel kaya üzerinde 2-4 m kalınlıkta bağlayıcı malzemesi olmayan yamaç molozları mevcuttur. Cebri boru yamacı son derece duraylıdır. Proje kapsamında yapılacak ünite yerlerinin jeolojisi incelenirken, proje alanı olan Alakan Dere sağ sahilinin duraylı yapısı ve temellerin kaya üzerine oturtulacağı belirtilmiş olup, bu sebeple projeye olumsuz bir etki beklenmemektedir. Projenin gerçekleştirileceği alanla ilgili olarak projenin uygulanabilirliğini etkileyecek herhangi bir heyelan oluşumu mevcut değildir. Bölüm V.1.4 Zemin Emniyeti bölümünde proje ünitelerinin zemin emniyeti hakkında bilgiler verilmiştir. Ancak inşa işlemleri sırasında duraysızlıkların vuku bulacağı öngörülen alanlarda kazıklı iksa sistemi, istinad duvarı gerekli durumlarda tel örgülü sistemler ve ağaçlandırma çalışmaları uygulanabilecektir. Oluşabilecek heyelan alanlarının önlenmesi oluşturulacak palye yükseklikleri azaltılacak, alanda gerekli uyarı ikaz levhaları konuşlandırılarak çalışan personel heyelana karşı bilgilendirilecektir. Böylece can ve mal kaybının önüne geçilecektir. 295

318 Dik ve eğimli olan araziler boyunca bitki örtüsü korunmalı. Doğal bitki örtüsü tahrip edilmemeli, tahrip olan bitki örtüsünün yerine yine ağaç dikimi yapılmalıdır. Çünkü Heyelan felaketine neden olan en önemli olay, dik arazilerde toprağın kendi kendini tutucu özelliği olmayışı ve tahrip edilen bitki örtüsü kökleri vasıtası ile toprağı tutamamasıdır. Dik yamaçlar teraslar yapılarak eğimleri azaltılmalı ve ağaçlandırılmalıdır. Yamaç boyunca açılacak geniş su kanalları da heyelanı önleyici etkiye sahiptir. Bu sayede, su kolayca toprağın içerisine nüfus etmeksizin akacak ve Heyelan oluşmasını önleyecektir. Sediment Gelişi ve Önlemler Akarsular sürükleme gücü yardımı ile bir miktar da katı madde taşırlar. Bunlar taşınan toplam katı maddelerin % ini teşkil eden yatak yükü denilen kum-çakıl boyutundaki maddeler ile su içinde yüzer halde bulunan ve toplam katı maddelerin % ını teşkil eden maddelerdir. Hidroelektrik santrallerde regülatör membasında sediment birikmesi, proje ömrünü kısaltacağı gibi, sucul ortamın bozulmasına sebep olur ve sucul ekosistem için istenmeyen bir ortam yaratılması ile sonuçlanır. Ayrıca, türbinlenecek olan suların içeriğinde belirli boyutlardan daha büyük olan parçacıklar işletme esnasında türbin çarklarında önemli aşınmalar meydana getirirler. Bu sebeple türbinlenecek suların boyutu 0,2-0,3 mm den daha büyük katı maddelerden arındırılmış olması gerekir. Su alma ağzı yakınlarında biriken parçacıklar (sediment) çakıl geçidi ile temizlenecektir. Çakıl geçidi belirli periyotlar ile açılarak, toplanan sedimentin, regülatör mansabına bırakılması sağlanacaktır. Çakıl geçidi açıldığında, Alakan Dere nin akışı yüksek debi ile çakıl geçidine yönelecektir. Dere ekosisteminin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla çakıl geçidi taşkın sezonunda yılda 2-3 sefer açılacak ve dere yatağında kısa süreli sel oluşması sağlanacaktır. Dolayısıyla regülatör ile santral binası arasında kalan alanda sadece çevresel akış ve su hakkı bırakıldığı için düşüş gösteren derenin ıslak zemininin, oluşturulacak sel ile birlikte tamamen ıslanması sağlanacak, böylece bakteri vb. oluşumu için uygun şartlar yerine getirilmiş olacaktır. Su alma ağzından geçmiş olan askı halindeki maddeler ise silt tutma (çökeltim) havuzunda çökelecektir. Havuz 0,2 mm çapından daha büyük silisli maddelerin tutulabilmesini temin edecek şekilde projelendirilecektir. Minimum su kullanılarak havuz tabanında biriken siltin temizlenmesi sağlanacaktır. V.2.9. Yer altı ve yüzeysel su kaynaklarına olabilecek etkiler (su kullanımı (tarım alanlarını sulanması v.b.), proje debisi, iletim kanalının uzunluğu, Su kaynağı yatağının genişliği, alüvyon yapısı içme suyu sondaj kuyu yerlerinin gösterilmesi, vb. parametrelerin değerlendirilmesi), Söz konusu proje enerji amaçlı olduğundan; hidroelektrik santralde enerji üretiminde kullanılan suların kalitesinin, proje nedeni ile olumsuz yönde etkilenmesi söz konusu değildir. Kimyasal veya katkı maddesi eklenmesi söz konusu değildir. Mevcut durumdaki su kalitesinde bir değişiklik meydana gelmeyecektir. Bu sebeple suyun kalitesinde ve buna bağlı yer altı ve yüzeysel su kaynaklarının kalitesinde bozulma ve etkilenme olmayacaktır. Türbinlenen sular, fiziksel ve kimyasal değişime uğramadan, aynı miktar ve kalitede Alakan Dere ye geri bırakılacaktır. 296

319 Regülâtör mansabına bırakılacak su miktarı toplamı; Ekosistem dengesinin bozulmaması için regülatör yapısından bırakılması gereken su miktarını belirlemek için hazırlanan Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) ve Regülâtör ile santral arasındaki mansap su hakkı olarak bırakılacak su miktarını belirlemek için hazırlanan Su Kullanım Hakları Raporu (Ek-5) ile önerilen ve Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğünce kesinleştirilen miktarda su bırakılması zaruridir. Kurulacak AGİ ler sayesinde, mansaba bırakılan su miktarı sürekli ölçülecek ve GPRS bağlantılı on-line sistem ile kontrol edilecektir. Böylece suyun tehlikeli seviyede azalarak yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarına olumsuz etkisi minimuma indirilecektir. İşletme aşamasında oluşacak atıksular personel kaynaklı olup; Sağlık Bakanlığı nın tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Lağım Mecrası İnşaası Mümkün Olmayan Yerlerde Yapılacak Çukurlara Ait Yönetmelik hükümleri uyarınca sızdırmasız fosseptikte biriktirilecektir. Belirli periyotlarda vidanjörlerle çekilerek Çatak İlçe Belediyesi nin kanalizasyon sistemine deşarj edilecektir. Bu sebeple oluşan evsel nitelikli atıksuların, yüzeysel ve yer altı su kaynaklarına olumsuz etkisi olmayacaktır. Söz konusu proje ile DSİ Genel Müdürlüğü bilgisi ve izni olmadan dere yatağına herhangi bir müdahalede bulunulmayacak, dere yatağına kesinlikle malzeme dökülmeyecek yatak kesiti (su kaynağı yatağının genişliği) daraltılmayacak ve doğal hayatın devamlılığı için gerekli su bırakılacak ve kontrolleri yapılacaktır. Bununla birlikte; dere yatağında uygun akış koşulları sağlanacaktır. Buna paralel olarak çakıl ve silt toplanmasını önlemek amacı ile regülatörde çakıl geçidi ve su alma ağzından sonra silt havuzu inşa edilecektir. Dere ekosisteminin sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla çakıl geçidi taşkın sezonunda yılda 2-3 sefer açılacak ve dere yatağında kısa süreli sel oluşması sağlanacaktır. Regülatör membasında sediment ve çakıl birikmesi engellenmiş olacaktır. Ayrıca regülatör ile santral binası arasında kalan alanda sadece çevresel akış ve su hakkı bırakıldığı için düşüş gösteren derenin ıslak zemininin, oluşturulacak sel ile birlikte tamamen ıslanması sağlanacak, böylece bakteri vb. oluşumu için uygun şartlar yerine getirilmiş olacaktır. Ayrıca; proje alanı içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalmamaktadır. (Bkz. Ek-14) Bu sebeple içme ve kullanma suyu elde edilen kıta içi yüzeysel su havzalarına bir etkisi olmayacaktır. Proje kapsamında yeraltı suyuna bir etki beklenmemektedir. Tüm işlemlerde, yürürlükteki Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozulmaya Karşı Korunması Hakkında Yönetmelik ve 167 sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun hükümlerine titizlikle uyulacaktır tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği hükümlerine göre faaliyet sırasında oluşabilecek biyolojik, kimyasal ve hidromorfolojik etkilerden korunacaktır. 297

320 Söz konusu proje kapsamında yüzey ve yeraltı sularına olumsuz etkide bulunabilecek tüm kirletici unsurlara karşı gerekli önlemler proje sahibi tarafından alınacak ve çalışan personele yer altı ve yüzey sularına karşı gerekli titizliğin gösterilmesi için bilgilendirme yapılacaktır. V Orman alanlarına olabilecek etki (orman yangınları da dahil) ve bu etkilere karşı alınacak tedbirlerin tanımlanması, Proje nedeniyle orman alanları üzerine olabilecek muhtemel etkiler ve alınması gerekli önlemler şu şekildedir: Orman yangınları: Faaliyet sahasında, çıkabilecek herhangi bir yangına karşı yeterli sayıda yangın söndürme ekipmanı (kazma, kürek, balta, su kovası vs.) bulundurulacak olup tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık Ve Güvenli Önlemlerine İlişkin Yönetmelik kapsamında Yangınla Mücadele başlığı altında belirtilen hükümlere uyulacaktır. Yangın çıkması durumunda olabilecek etkiler ve yapılacak görevler için tesis personeli eğitilecektir. Yangın olasılığı durumunda diğer yakın kuruluşlara haber verilecektir. Yangının fark edilmesi ve alarm verilmesini takiben, belirli lokasyonlarda hazır bulundurulan yangın ile mücadele kaynaklarından yararlanarak sorunun derhal ortadan kaldırılmasına çalışılacak ve aşağıdaki hususlar yerine getirilecektir. Yangın fark edildiğinde, öncelikle çevredekilere, çalışan personele ve daha sonra da ilgililere haber verilecektir. En yakın güvenlik ve itfaiye birimlerine haber verilecektir. Acil müdahale ekibi ile ilgili tarafından çevre güvenliği sağlanacaktır. Söndürme ekipleri derhal yangına müdahale edecektir. Elektriksel nedenli yangınlarda, yangın yakınındaki yanıcı madde kaynakları derhal izole edilecektir. Yangında can kurtarmak yapılacak ilk iş olacaktır. Bu gibi durumlarda, kişilerin kendisinin ve başkasının hayatını lüzumsuz hareketlerle tehlikeye atması önlenecektir. Yangın, en yakındaki uygun söndürücü cihazlar yardımı ile söndürülmeye çalışacaktır. Dumanın yakıcı ve boğucu etkisine karşı ağız ve burunlar ıslak bez ile kapatılacaktır. Yangın söndürülürken lüzumsuz tahribatlara, kırma ve yıkmalara neden olunmayacaktır. Yeterli sayıda eleman ve köpüklü yangın söndürücüleri her ana kullanılacak şekilde hazır olacaktır. Yangın söndürmede görevli acil müdahale ekipleri, yerel itfaiye ile irtibatlı olacaktır. Her yangın yerine ambulans gidecektir. Santral sahasında, olası bir yangın tehlikesine karşı aşağıda belirtilen yangınla mücadele sistemleri hazır bulundurulacak ve kullanılacaktır Gaz Tüpleri (Püskürtme yapılarak kullanılacak söndürme gazları) Duman Dedektörü (duman çıkışında, kontrol paneline otomatik olarak iletim yapacak şekilde) Alev Dedektörü (alev halinde, kontrol paneline otomatik olarak iletim yapacak şekilde) 298

321 Toz oluşumu: Faaliyet nedeniyle orman alanları üzerine olabilecek diğer bir etki de toz oluşumudur. Toz oluşumu bitkilerin stomalarının kapanması ve bunu takiben solunum ve fotosentez gibi hayati fonsiyonları yerine getirememesine neden olur. Sonuç olarak bu durum, bitkilerin yapraklarının solmasına ve ilerleyen zamanlarda bitkinin ölümüne yol açabilir. Ancak projenin inşaat aşamasında yapılacak olan kazı işlemleri sırasında tozumanın önlenmesi için arazi spreyleme yöntemiyle sulanacaktır. Ayrıca proje kapsamında ilgili yönetmelik hükümlerine riayet edilecek olup sınır değerler aşılmayacaktır. V Tarım alanlarını olabilecek etkiler ve bu etkilere karşı alınacak tedbirlerin tanımlanması, Proje sahasında tarım arazilerinin kesin miktarı ve vasıfları inşaat çalışmaları öncesinde yapılacak, harita ve kamulaştırma işlemleri sırasında belirlenecektir. Proje kapsamında inşa çalışmaları öncesinde yapılacak olan kamulaştırma, 4650 sayılı Kamulaştırma Kanunu na uygun olarak gerçekleştirilecektir. Tarım arazileri ve mera alanlarının bulunması durumunda bunların kullanımı için gerekli tüm izinler inşaat çalışması başlamadan alınacaktır. Tarım arazilerinin kamulaştırması sırasında, tarım arazilerinin vasıfları belirlenecektir. Belirlenen tarım arazileri tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu Madde 13 - Mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri, dikili tarım arazileri ile sulu tarım arazileri tarımsal üretim amacı dışında kullanılamaz. Ancak, alternatif alan bulunmaması ve Kurulun uygun görmesi şartıyla; f) (Ek: 26/3/ /1 md.) Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun talebi üzerine 20/2/2001 tarihli ve 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu uyarınca yenilenebilir enerji kaynak alanlarının kullanımı ile ilgili yatırımları, İçin bu arazilerin amaç dışı kullanım taleplerine, toprak koruma projelerine uyulması kaydı ile Bakanlık tarafından izin verilebilir. (Ek cümle: 31/1/ /3 md.) Bakanlık bu yetkisini valiliklere devredebilir. gereğince değerlendirilecektir. Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu hükümlerine uyulacaktır. Proje alanının büyük kısmı ormanlık alanda kalmaktadır. Proje kapsamında hazırlanan Su Kullanım Hakları Raporu nda civarda Alakan Dere den sulama yapan tarım faaliyetinin bulunmadığı belirtilmiştir. Tarım alanı olmaması itibari ile bir etki beklenmemektedir. V Projenin işletilmesi sırasında çalışacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer sosyal/teknik altyapı ihtiyaçlarının nerelerde, nasıl temin edileceği, Proje kapsamında işletme aşamasında 10 kişinin istihdam edilmesi planlanmaktadır. Çalışacak olan vasıfsız personelin Van İli, Çatak İlçesi, proje yeri civar köylerinden işe alımı önceliklidir. Proje kapsamında işletme aşamasında çalışacak olan personelin her türlü teknik ve sosyal altyapı ihtiyaçları için kullanılacak yemekhane, mutfak, soyunma yeri, duş, tuvalet, lavabo, kontrol odası, idari ve teknik bürolar santral binasında bulunacaktır. İşletme aşamasında personelin günlük tüketim ihtiyaçları, Çatak İlçesi, Narlı Bucağı veya Konalga Köyünden karşılanacaktır. 299

322 V İdari ve sosyal ünitelerde içme ve kullanma amaçlı suların kullanımı sonrasında oluşacak atıksuların arıtılması için uygulanacak arıtma tesisi karakteristiği, prosesin detaylandırılması ve arıtılan atık suların içme suyu havzası dışına çıkarılması, ne miktarlarda, nasıl verileceği, Proje kapsamında çalışacak olan personel için gerekli içme suyu faaliyet alanına yakın ruhsatlı ve izinli su istasyonlarından ücreti mukabili temin edilerek getirilecektir. Personel için gerekli olan kullanma suyu DSİ 17. Bölge Müdürlüğü nden gerekli izinler alınarak Alakan Dere den temin edilecektir. Proje işletme aşamasında 10 kişinin istihdam edilmesi planlanmaktadır. Sahada personelin tükettiği içme ve kullanma suyuna bağlı olarak evsel nitelikli atıksu oluşumu söz konusudur. Kişi başına gerekli olan su miktarı 150 lt/gün 49 alınarak toplam su ihtiyacı hesaplanmıştır. Toplam su ihtiyacı = 10 kişi x 150 lt/gün-kişi = 1500 lt/gün = 1,5 m 3 /gün Personelin kullandığı suyun tamamının atık su olarak döneceği kabul edilmesi halinde açığa çıkacak evsel nitelikli atık su miktarı toplam 1,5 m 3 /gün olacaktır. İşletme aşamasında oluşacak atıksular; Sağlık Bakanlığı nın tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Lağım Mecrası İnşaası Mümkün Olmayan Yerlerde Yapılacak Çukurlara Ait Yönetmelik hükümleri uyarınca sızdırmasız fosseptikte biriktirilecektir. Belirli periyotlarda vidanjörlerle çekilerek Çatak İlçe Belediyesi nin kanalizasyon sistemine deşarj edilecektir. Fosseptik yeri koordinatları aşağıdaki tabloda, Fosseptik Planı ise Ek-21 de verilmiştir. Tablo 178 Fosseptik Yeri Koordinatları Nokta No Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 33 Ölçek Fakt.: 6 o lik Datum: WGS 84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Ölçek Fakt.: - Sağa (Y) Yukarı (X) Enlem Boylam , , , , , , , , Oluşacak atık suların bertarafında ayrıca tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş olan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 32. maddesi son paragrafında Evsel atık sularını sızdırmaz nitelikteki fosseptikte toplayan ve vidanjör vasıtası ile atıksu altyapı tesislerine veren atıksu kaynakları, atıksu yönetimleriyle yaptıkları protokolü ve vidanjörle atıksu bertarafı sonucunda aldıkları belgeleri beş yıl süreyle saklamak ve denetimler 49 Su Temini ve Atıksu Uzaklaştırılması Uygulamaları İTÜ 1998, Prof. Dr.Dinçer TOPACIK, Prof. Dr. Veysel EROĞLU 300

323 sırasında görevlilere beyan etmek zorundadırlar. hükmüne yer verilmektedir. Buna göre fosseptikte biriktirilecek atıksu % 80 doluluk oranına ulaştığında vidanjörle çektirilecektir. Vidanjör ile çekilecek atıksular Çatak İlçe Belediyesi nin kanalizasyon şebekesine verilecektir. Bu kapsamda İlgili Belediye ile protokol imzalanacaktır. Yatırımcı firma, ilgili yönetmelik hükmünü yerine getirerek atıksu yönetimleriyle yaptıkları protokolü ve vidanjörle atıksu bertarafı sonucunda aldıkları belgeleri beş yıl süreyle saklayarak, denetimler sırasında Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü görevlilerine beyan edecektir. V Konut, sosyal ve idari tesislerden oluşacak katı atık miktar ve özellikleri, bu atıkların nerelere ve nasıl taşınacakları veya hangi amaçlar için ve ne şekilde değerlendirileceği, Proje işletme aşamasında farklı mesleki branşlardan olmak üzere toplam 10 kişi çalışacaktır. Proje kapsamında çalışacak personelden meydana gelecek evsel nitelikli katı atık miktarı, günlük kişi başına üretilen evsel nitelikli katı atık miktarı 1,14 kg 50 değeri kullanılarak şu şekilde hesaplanmaktadır: 10 kişi x 1,14 kg/kişi-gün = 11,4 kg/gün toplam evsel nitelikli katı atık Oluşacak evsel nitelikli katı atıklar, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş olan Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ; Madde 8 kapsamında; çevreye zarar vermeden bertarafını ve değerlendirilmesini kolaylaştırmak, çevre kirliliğini önlemek ve ekonomiye katkıda bulunmak amacıyla ayrı ayrı toplanarak biriktirilecek ve gerekli tedbirler alınacaktır. Madde 18 kapsamında çevrenin olumsuz yönde etkilenmesine sebep olacak yerlere dökülmeyecek, ağzı kapalı standart çöp kaplarında muhafaza edilerek toplanacaktır. Madde 20 kapsamında toplanan evsel nitelikli katı atıkların, görünüş, koku, toz, sızdırma ve benzeri faktörler yönünden çevreyi kirletmeyecek şekilde kapalı özel araçlarla taşınması zorunludur. Yukarı bahsi geçen maddelere uyumlu olarak biriktirilen evsel nitelikli katı atıklar, belirli aralıklarla Çatak İlçe Belediyesi tarafından toplanarak bertaraf edilecektir. Proje kapsamında; oluşan tehlikeli atıklar (yağ, yakıt, boş yağ tenekeleri, boya vb. kimyasallar ile bulaşan üstübü, eldiven, bez vb. her türlü malzeme, boya kapları, floresan lambalar, elektrik kabloları vb.); tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği gereğince diğer atıklardan ayrı olarak sızdırmaz, üzerlerinde Tehlikeli Atık ibaresi yazılı olan kaplarda biriktirilecek olup, lisanslı taşıyıcı firmalar vasıtası ile lisanslı geri kazanım/bertaraf tesislerine gönderilecektir. Evsel nitelikli katı atıklar arasında yer alan ambalaj atıkları (cam, plastik şişe, naylon vb.) geri dönüşümleri ve geri kazanımı sağlamak amacıyla tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği 50 TÜİK, Belediye Katı Atık İstatistikleri,

324 Madde 23 kapsamında kaynağında ayrı toplanacak, biriktirilecek ve Madde 24 kapsamında toplanmasından sorumlu olan belediyelere ve/veya belediye ile anlaşma yapan lisanslı geri dönüşüm firmalarına verilecektir. V Proje ünitelerinin işletilmesi sırasında oluşacak gürültünün kaynakları tesisin en yakın yerleşim birimine uzaklığı ve kontrolü için alınacak önlemler, Proje kapsamında işletme aşamasında santral binası içerisindeki türbinler, jeneratörlerin çalışmasından kaynaklı gürültü oluşacaktır. Ancak söz konusu ekipmanlar santral binası içerisinde kapalı ortamda ve bina ses yalıtımlı olduğundan çevresel gürültü oluşmayacaktır tarih ve sayılı (son değişiklik: ve tarih sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde-8 c bendi 3. Madde ye göre faaliyet sahibi; Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmeliğin Ek-1 ve Ek-2 sinde yer almayan işletme, tesis, işyeri, imalathane ve atölyeler ile eğlence yerleri ve benzeri yerlerle ilgili işyeri açma ve çalışma ruhsatı safhasında veya programlı, programsız veya şikâyete istinaden yapılacak denetimlerde, yetkili idarenin talebine istinaden çevresel gürültü seviyesi değerlendirme raporu hazırlatmakla yükümlüdür. Bahse konu faaliyet için Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Madde-8 c bendi doğrultusunda; işyeri açma ve çalışma ruhsatı safhasında ve/veya yapılacak denetimlerde yetkili idarenin talebi doğrultusunda Çevresel Gürültü Seviyesi Değerlendirme Raporu hazırlanacaktır. V Proje alanında peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemeleri, (ağaçlandırmalar ve/veya yeşil alan düzenlemeleri v.b.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türleri Projenin inşaat çalışmaları sonucunda ortaya çıkan hafriyat malzemelerinin dolgu ve yol yapımında kullanılmayan kısmı ve organik içeriği yüksek olan bitkisel toprak saha düzenleme ve rehabilitasyon çalışmalarında kullanılacaktır. Geçici süreyle kazı fazlası malzeme alanında uygun şart ve koşullarda bekletilecek olan bitkisel toprak işletme aşamasına geçildiğinde yukarda belirtilen amaçlar için kullanılmak üzere proje alanına getirilecektir. Proje kapsamında orman alanlarında yapılan tahribat ve kesilen ağaçların yerine konulması amacıyla gerekli izinler alınarak; tahrip edilen alanlar mevsime uygun bitki türleri ve bölge florasına uygun ağaç türleri ile boş alanlar ağaçlandırılacaktır. Rehabilitasyon çalışmaları Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü ve Van Orman İşletme Müdürlüğü nün izin ve talepleri doğrultusunda yapılacaktır. Peyzaj Onarım Planı Ek-17 de verilmiştir. Söz konusu Peyzaj Onarım Planı Ek-17 de verilmiş olup, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğün tarafından tarih ve 8179 sayılı yazı ile onaylanmıştır. 302

325 V Proje kapsamında yapılacak bütün tesisi içi ve tesisi dışı taşımaların trafik (araç) yükünün ve etkilerinin değerlendirilmesi. Proje işletme aşamasında, elektrik üretecek hidroelektrik santral harici tesisler; Kaya Malzeme Ocağı, Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali kapatılacaktır. Aşağıda proje sahasına ulaşım için kullanılacak yol güzergâhının uydu görüntüsü verilmiştir. Çatak 18 km 7 km 3,6 km 5,2 km 1,6 km 19 km Şekil 73 Proje Sahasına Ulaşım İçin Kullanılacak Yol Güzergâhının Uydu Görüntüsü Kırmızı ile işaretlenmiş mevcut yol üzerinden Çatak İlçesi merkezinden Dalbastı Köyüne mesafe 18 km dir. Dalbastı Köyü Narlı Bucağı arası ise yaklaşık 7 km dir. Bu yol sathi kaplama yoldur. Bölüm V.1.3, Şekil Bölge Müdürlüğü, Van Karayolları Haritası verilmiştir. Mavi ile işaretlenmiş mevcut köy yolu üzerinden Narlı Bucağından Sugeldi Köyüne mesafe 3,6 km dir. Sugeldi Köyünden Konalga Köyü yol ayrımına olan mesafe 5,2 km dir. Yol ayrımından Konalga HES e mesafe yaklaşık 1,6 km, Konalga Köyüne ise yaklaşık 2 km dir. Sarı ile işaretlenmiş mevcut yol üzerinden Konalga Köyü yol ayrımından Konalga regülâtörüne mesafe 19 km dir. Proje kapsamında ünitelere ulaşım için yapılacak yollar; Konalga Regülâtörü tarafından Narlı-Dokuzdam Köy yolundan Regülâtöre ulaşım için yaklaşık m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Yapılacak bu toprak yoldan, Kırma Eleme Yıkama Tesisi ve Beton Santrali sahasına ulaşım için yaklaşık 55 m kuzey yönünde 303

326 yol yapılacaktır. Kaya Malzeme Sahasına ulaşım yolu olarak Kırma Eleme Yıkama Tesisi için yapılacak yolun devamı şeklinde yaklaşık 291 m lik yol yapılması öngörülmektedir. Regülatör yerine ulaşım için yaklaşık 150 m uzunluğundan toprak yol yapılacaktır. Şantiye alanına ulaşım için ise 11 m lik alan temizlenip, düzleştirilecektir. Santral tarafında ise, Narlı-Dokuzdam Köy yolundan yaklaşık 870 m lik kuzeydoğu istikametinde yol yapımı söz konusudur. Bu yolun devamından kuzey yönünde yaklaşık 845 m lik santrale ulaşım yolu yapılacaktır. Kuzeydoğu istikametine açılacak yolun devamında 5 km lik tünel çıkışına ulaşım yolu yapılması planlanmaktadır. Yapılacak yollar Ek-2 Genel yerleşim planında gösterilmiştir. Bu yolların karayolları ile bağlantısı olmayacaktır. Proje kapsamında yapılacak taşımaların trafik yüküne etkisi; Proje işletme aşamasında 10 kişilik kadronun çalışacağı düşünülerek, 2 adet binek aracın kullanılacağı düşünülmektedir. Araç ile, regülatör ve santral yeri arasında günde 2 defaya mahsus kontrol amacı ile gidileceği, ve haftada bir defaya mahsus Sugeldi Köyü, Narlı Bucağı veya Dalbastı Köyüne insani ihtiyaçların temini amacı ile gidileceği düşünülmektedir. Haftada 1 defaya mahsusu Çatak İlçesinde araçların yakıt ihtiyacı giderilecek veya bakımı yapılacaktır. Narlı-Dokuzdam Köy Yolunda proje sebebi ile işletme aşamasında oluşacak trafik yükü günde 2 araç şeklinde değerlendirilebilir. Narlı Bucağı - Çatak İlçesi arasında ise haftada 1 defa 2 aracın gidiş gelişi söz konusudur. Aşağıdaki şekilde Çatak İlçesi ve civarının Yıllık ortalama günlük trafik değerleri (YOGT) verilmiştir. Proje Sahası Şekil 74 Çatak İlçesi ve Civarının Yıllık Ortalama Günlük Trafik Değerleri (YOGT) Kaynak: KGM, Trafik İl Hacim Haritası,

327 Narlı Bucağı-Çatak İlçesi trafik yükü yukarıdaki haritada, yeşil ile çerçevelenmiş ve aşağıda verilmiştir. 50 otomobil 30 orta yüklü ticari taşıt 0 otobüs 40 kamyon 1 Kamyon+Römork, Çekici+Yan Römork Toplam: 121 taşıt/gün olarak verilmiştir. Söz konusu 2 araç, hafta 1 kere gidiş-geliş söz konusu yolu kullanacaklardır. Bu sebeple Narlı-Çatak arası trafik yüküne gidiş-geliş sebebi ile haftada 4 araç eklendiği düşünülerek, 4 otomobil/hafta / hafta/7gün = 0,57 otomobil/gün taşıt yüküne ekleme olacaktır. Otomobil: ,57 = 50,57 taşıt/gün Bu, otomobil yönünden trafik yükünde %1,14 lük artış anlamına gelmektedir. Toplam: ,57 = 121,57 taşıt/gün Bu, toplam trafik yükünde %0,47 lik artış anlamına gelmektedir. Bu artışın olumsuz bir etkisi beklenmemektedir. Proje kapsamında 2918 sayılı ( son değişiklik: 6014 sayılı Kanun) Karayolları Trafik Kanunu, 4925 sayılı Karayolu Taşıma Kanunu, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Karayolları Trafik Yönetmeliği, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Karayolları Kenarında Yapılacak ve Açılacak Tesisler Hakkında Yönetmelik, tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Karayolu Taşıma Yönetmeliği hükümlerine riayet edilecektir. İnşaat aşamasında taşıma ve yükleme faaliyetleri sırasında yürürlükteki Karayolu Trafik Kanunu nun aşağıda verilen maddelerine titizlikle uyulacaktır. Madde 34- Motorlu araçların muayenelerinin, yönetmelikte belirtilen süreler içinde yaptırılması zorunludur. Madde 36- Motorlu araçların, sürücü belgesi sahibi olmayan kişiler tarafından karayollarında sürülmesi ve sürülmesine izin verilmesi yasaktır. Madde 73- (Değişik birinci fıkra: 17/10/ /27 md.) Karayolunda araçların kamunun rahat ve huzurunu bozacak veya kişilere zarar verecek şekilde saygısızca sürülmesi, araçlardan bir şey atılması veya dökülmesi, seyir halinde sürücülerin, cep ve araç telefonu ile benzer haberleşme cihazlarının kullanılması yasaktır. Taşıma faaliyetleri sırasında tonaj uygulamasına dikkat edilecektir. 305

328 Ayrıca; Araç sürücüleri yolları kullanırken; a) Trafiği düzenleme ve denetlemeye yetkili üniformalı veya özel işaret taşıyan görevlilerin uyarı ve işaretlerine, b) Işıklı ve sesli trafik işaretlerine, c) Trafik işaret levhaları, tertipleri ve yer işaretlemelerine, d) Trafik güvenliği ve düzeni ile ilgili olarak Karayolları Trafik Kanununda ve Karayolları Trafik Yönetmeliğinde gösterilen diğer kural, yasak, zorunluluk ve yükümlülüklere, e) Hız kurallarına f) Araçların yüklenmesinde belirlenmiş ölçü ve esaslara g) Teknik arıza, kayma, yolda ani olarak meydana gelen bir bozukluk veya heyelan, yükün kayması ve düşmesi ve benzeri gibi mecburi hallerin yerleşim birimleri dışındaki karayolunda taşıt yolu üzerinde meydana geldiği takdirde, araç sürücüleri, bütün imkânları elverdiği ölçüde kullanarak hareket ettirme, itme ve benzeri şekil ve surette, araçlarını karayolu dışına, bu mümkün olmaz ise, bankette, bu da mümkün değilse taşıt yolunun en sağına almak ve her durumda yol, hava ve trafik şartları ile gece ve gündüz olmasına göre, gerekli güvenlik ve uyarı tedbirlerini derhal alıp uygulamakla yükümlüdürler. Narlı-Çatak Yolunun zarar görmemesi için gerekli tüm tedbirler alınacak, zarar görmesi durumunda ise, tüm zarar Karayolları 11. Bölge Müdürlüğü ile yapılacak protokol çerçevesinde yatırımcı firma tarafından karşılanacaktır. Karayolunun trafik güvenliğini etkileyecek her türlü çalışmadan tesis/proje sahibi sorumlu olacaktır. Proje kapsamında kurulacak her türlü tesis, bina vb. belirtilecek olan sağlık koruma bandı mesafesine uygun olarak yerleştirilecektir. Araçların egzoz muayeneleri gerekli süreler içerisinde gerçekleştirilecektir. V Projenin işletilmesi aşamasındaki faaliyetlerden insan sağlığı ve çevre açısından riskli ve tehlikeli olanlar, Santralın işletme aşamasındaki faaliyetler içinde insan ve çevre sağlığı açısından özel bir tehlike arz eden herhangi bir riskli faaliyet olmayacaktır. Bununla birlikte, santralda çalışacak işçilerin sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili tüm önlemler alınacaktır. Proje alanında kullanılan teknoloji ve malzemelerden kaynaklanabilecek ve insan sağlığını etkiyecek riskleri ortadan kaldırmak ve en aza indirmek için gerekli tüm yasal ve teknik tedbirler alınacaktır. Bu önlemlerin işlevsel olabilmesi ve herkes tarafından uygulanabilmesi için uygulama prosedürleri geliştirilecektir tarih ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 4857 sayılı İş Kanunu ve bu kanuna bağlı olarak tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü hükümlerine uyulacaktır. Uygulama prosedürleri çalışanlara ilgili eğitim kişileri aracılığı ile anlatılacak ve 306

329 uygulattırılacaktır Ayrıca, santralde çalışacak personele özellikle güvenlik ve ilkyardım ile ilgili konularda tesis üst düzey yetkilileri ve ilgili uzmanlarca eğitim verilecektir. Projenin İşletilmesi esnasında insan sağlığı ve çevre açısından risk oluşturabilecek elektrik çarpması, yangın tehlikesi, yüksekten düşme, kimyasal atıklardan kaynaklanabilecek risklerdir. Bu risk gruplarından kaçınmak için işletme aşamasında çalışacak personel; İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, Kişisel Koruyucu Donanımlarının İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik, Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği, İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ile ilgili bilgilendirilecek ve eğitime tabi tutulacaktır. Santralde çalışacak personelin tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Kişisel Koruyucu Donanımlarının İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik gereği Kişisel Koruyucu Malzemeler (KKM) ile donanması sağlanacak ve faaliyete bağlı olarak gerekli tüm güvenlik önlemleri alınacaktır. Bunun dışında, işletme esnasında çıkabilecek herhangi bir yangın olasılığına karşı tedbirler alınacak ve diğer acil durumlar için (sabotaj, yangın, deprem, vb.) acil müdahale planı oluşturulacaktır. Bu konularla ilgili tarih ve sayılı (son değişiklik: tarih ve sayılı) Resmi Gazete de yayımlanan Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik hükümlerine uyulacaktır. Santrallerin işletilmesi esnasında santralden Alakan Dere ye geri verilecek suyun kalitesinde ve miktarında herhangi bir değişiklik söz konusu olmayacaktır. Bu sebeple insan sağlığı ve çevre açısından risk ve tehlike arz etmemektedir. Ayrıca proje alanı yakınlarında ulusal ve uluslararası nitelikleri açısından korunması gereken herhangi bir alan olmadığından, korunması gereken alanlar üzerinde bir etki beklenmemektedir. V Diğer özellikler. Bu bölümde değerlendirilecek bir husus bulunmamaktadır. 307

330 V.3. Projenin Sosyo-Ekonomik Çevre Üzerine Etkileri V.3.1. Proje ile gerçekleşmesi beklenen gelir artışları, yaratılacak istihdam kaynakları, nüfus hareketleri, göçler, eğitim, sağlık, kültür, diğer sosyal ve teknik alt yapı hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumlarında değişiklik vb. (Projenin yapımı dolayısıyla etkilenecek yöre halkı ile görüşmeler yapılarak sosyal etkinin ortaya konulması) Temiz ve yerli bir enerji kaynağı olan hidroelektrik enerjinin kullanılması enerji politikalarının oluşturulmasında önemli bir yer tutmaktadır. Küresel iklim değişiminde fosil yakıtlı enerji üretiminden kaynaklı etkinin azaltılması amacıyla yenilenebilir enerji ve temiz enerji kaynakları tercih edilmeye başlanmıştır. Bu açıdan değerlendirildiğinde hidroelektrik enerji üretiminin artırılması, iklim değişiminin etkisinin azaltılmasında önemli olarak görülmektedir. 51 Hidroelektrik santrallerinden üretilen elektrik, suyun gücünden yararlanılarak doğaya zarar vermeden en temiz elektrik üretme yoludur. Gerekli denetim yapıldığında zararlar minimize edilebilir. Dolayısı ile bu santrallerin yararları daha da artırılmış olur. Diğer gelişmekte olan ülkeler gibi Türkiye de gelişen ekonomisi ve artan nüfusu ile enerji gereksinmesi hızla artan, petrol ve doğalgaz başta olmak üzere enerji kaynakları, teknoloji ve finansman yönünden dışa bağımlı bir ülke durumundadır. Oysa kendi öz kaynaklarını kullanarak elektrik üretirse ülke dışına döviz çıkışını önlemiş ve kendi öz kaynaklarıyla yatırım sağlamış olur. Türkiye nin enerji açığı veya arz güvenliğine çözüm olabilecek alternatif kaynaklar arasında potansiyel bakımında iyi durumda olan hidrolik enerji öz kaynaklardan bir tanesidir. Yapılacak hidroelektrik enerji yatırımlarıyla Türkiye nin Kurulu gücü artacak ve de söz konusu projeyle enerji ihtiyacının karşılanmasına katkı sağlanacaktır. Proje ile ekonomik ve sosyal hayat olumlu yönde etkilenecek ve inşaat aşamasından itibaren değişimler başlayacaktır. Ulusal olarak enerji üretimi faydası sağlanacak ve yöre halkına iş imkânı yaratacaktır tarihli Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren 4628 Sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreye uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanması amaçlanmıştır. Kanun; elektriğin üretimi, iletimi, dağıtımı, toptan ve perakende satışı, ithalat ve ihracatı gibi faaliyetlerle ilişkili tüm gerçek ve tüzel kişilerin hak ve yükümlülüklerini belirlemektedir. Konalga Regülâtörü ve HES Projesinin işletmeye alınması, Türkiye ekonomisine ve enerji pazarına katkıda bulunacaktır. Ayrıca ekonomiye ve istihdama gerek inşaat, gerekse işletme döneminde katkı sağlayacaktır. 51 TMMOB HES Raporu, Ekim

331 Bununla birlikte; bu ve buna benzer yenilenebilir enerji santrallerinin büyük oranda yerli sermaye ile inşa edilerek devreye girmesi, devlet kaynaklarının daha verimli kullanılmasını da sağlayacak, karşılığında döviz ödenen enerji kaynaklarına duyulan ihtiyacı biraz olsun azaltacaktır. Yerli ve yenilenebilir enerji potansiyelinin artışına da katkısı bulunacaktır. Yaratılacak İstihdam İmkânları ve Gelir Artışları Bölge ekonomisi açısından bakıldığında inşaat döneminde istihdam edilecek 70 personel ve işletme döneminde istihdam edilecek 10 personel ile proje; çevre halka yeni bir iş ve gelir kaynağı teşkil edecektir. Bölgeye yapılacak yatırım ile hane halkı harcamaları yeni yerel iş imkânları yaratacaktır. Yapılması planlanan proje ile inşaat ve işletme faaliyetleri sırasında gerek doğrudan, gerekse dolaylı olarak yerel ve ülke ekonomisine katkı sağlaması beklenmektedir. İnşaat süresince tüm şantiye gereksinimleri yerel imkânlarla karşılanacak ve bu da yöredeki gıda, giyim, yakacak, yerel ulaşım ve hizmet sektörleri ile genel ticari yaşamı hareketlendirecektir. Nüfus Hareketleri, Göçler, Eğitim, Sağlık, Kültür, Diğer Sosyal ve Teknik Altyapı Hizmetleri ve Bu Hizmetlerden Yararlanılma Durumlarında Değişiklikler Projenin inşaat ve işletme aşamalarında çalışacak personelin bir kısmının yöreden sağlanması ile geçici ve kalıcı iş imkânları oluşturulacaktır. Bu sayede işsizlik nedeni ile görülen dış göçte azalma beklenmektedir. Proje alanında çalışmak üzere yöreye dışarıdan getirilecek personelin eğitim sağlık ve diğer sosyal ihtiyaçları yine yöreden sağlanacaktır. İnşaat aşamasında eğitim, sağlık hizmetleri, iletişim ve su temini açısından, bölgedeki belediyelerin mevcut sosyal ve teknik altyapısı üzerinde olumsuz etki yaratmayacağı öngörülmektedir. Proje Türkiye nin enerji açığını karşılamak için gerçekleştirilecek bir projedir. Hidroelektrik santraller de enerji üretimi konusunda en temiz sistemlerdir. İnşaat aşamasında doğacak olumsuz etkiler geçici olup, gerekli önlemler alınacak, projenin tamamlanması ile de sona erecektir. Proje, yörenin ekonomik ve sosyal yapısına da canlılık getirecektir. Sonuç olarak proje fayda sağlamayı amaçlayan bir proje olup fiziksel, biyolojik ve sosyal çevreye olumsuz etkileri en aza indirmek için gereken tüm tedbirler alınacaktır. V.3.2. Çevresel fayda-maliyet analizi. Proje alanının mevcut kullanım durumu göz önüne alındığında önerilen proje ile enerji üretimi faydası sağlanacak, santrallerin yapımı ile yöre halkına iş imkânı yaratılacaktır. Göl alanında balık üretimi yapılarak balıkçılıkta önemli gelişmelerin sağlanması mümkün olabilecektir. Projenin gerçekleşmesi ile birlikte yöre ve ülke ekonomisine katkı sağlanacaktır. Projenin hayata geçirilmesi ile birlikte yöre halkından vasıfsız işçi sınıfında (veya varsa kalifiye işçi statüsünde) istihdam yapılması yöre ekonomisinde bir canlanma sağlayacaktır. Ayrıca, bunun sonucu olarak yöre halkına iş imkânı yaratılacak, civar yörelerdeki ticari yaşam hareketlenecek ve alışverişlerden dolayı gelir artışı söz konusu 309

332 olacaktır. Buna ek olarak, inşaat için gerekli teçhizat ve malzemenin temini ile inşaat süresince gıda ve diğer günlük tüketim malzemesinin temin edilmesi de hem yöresel hem de bölgesel çapta piyasa canlılığı getirecektir. Yapılması planlanan faaliyetin herhangi bir emisyonu ve kimyasal atığı olan bir tesis olmadığı için çevreye olumsuz bir etkisi olmayacaktır. Proje kapsamında; istihdam edilenlerin kaldıkları yerde de sadece evsel nitelikli sıvı ve katı atıklar oluşacaktır. Ancak; katı atıkların depolanması ve bertarafı, sıvı atıkların fosseptik de biriktirilmesi ve vidanjör ile bertarafı sayesinde oluşacak zararlı etkiler en alt düzeye indirilecektir. Günümüz şartlarında alınacak önlemler ve ileri teknoloji kullanımı ile işletme aşamasında faaliyetin çevreye olumsuz etkileri en az düzeye indirilecek olup, inşaat aşamasında sınır değerler içersinde kalan olumsuzlukların etkisi geçici olacaktır. Bu amaçla Yatırımcı Firma tarafından çevre kirliliğini önlemek için ihtiyaç duyulan yatırımlar yapılacak olup Katı Atıklar Yönetmeliği, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği, Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliğinde verilen sınır değerlere ve hükümlere uymakla yükümlü olacaktır. Bu amaçla ilgili kurum/kuruluşlardan gerekli izinler alınacaktır. Projede çalışacak personelle birlikte; proje için içme ve kullanma suyu temini, inşaat döneminde kullanılacak ekipman ve bunların giderlerinin bölgeden karşılanması, personelin teknik/sosyal ihtiyaçlarının temini, inşaat malzemelerinin temini vb. hususlar da yöre ekonomisine katkı sağlayacaktır. Enerji projelerinde çevresel fayda-maliyet değerlendirilmesi yapılırken; -Elektrik üretiminde çokça kullanılan konvansiyonel kaynakların çevrede, atmosferde ve dünyada sebep olduğu etkileri azalta bilmeyi ve yaşam dengesini koruyabilmeyi, -Ülkemizdeki hidroelektrik potansiyelini doğru kullanmayı ve yerli kaynakları geliştirebilmeyi, -Dışa bağımlılığı azaltıp, kaynak çeşitlendirmesine giderek arz güvenliğini arttırabilmeyi, -Uluslararası anlaşmalar ve protokollere uyum sağlayabilmeyi, -Üretim tesisinin kurulum ve işletmesine bağlı olarak doğrudan ve dolaylı olarak istihdamı arttırmayı, diğer sektörlerin uygulanamadığı coğrafi bölgelerde bu potansiyeli kullanarak sosyo ekonomik uyumu sağlamayı, yeni iş alanları yaratabilmeyi, -Ulaşım imkânları zor bölgelerin ve kırsal alanların elektrifikasyonunu sağlayarak, iletim ve dağıtım şebeke yatırımlarına ve hat genişlemelerine olan ihtiyacı azaltıp sermaye tasarrufu yapabilmeyi göz önünde bulundurmak gerekir. Sonuç olarak yapılması planlanan faaliyetin, fiziksel, biyolojik ve sosyal çevreye olumsuz yönde etkisi olmayacaktır ve faaliyet yörenin ekonomik ve sosyal yapısına katkıda bulunacaktır. 310

333 V.3.3. Projenin gerçekleşmesine bağlı olarak sosyal etkilerin değerlendirilmesi. (Proje Alanı ve Etki Alanındaki tarım, hayvancılık, balıkçılık, arıcılık vb. faaliyetlere etkileri, projenin inşası ve işletmesi aşamasında çalışacak insanlar ile yerel halk ilişkileri, bunların insan yaşamı üzerine etkileri ve Sosyo-Ekonomik Açıdan Analizi, uygulamaya geçirilecek sosyal sorumluluk projeleri) Projenin etki alanında ekonomik hayat büyük ölçüde hayvancılığa dayalıdır. Bölgede egemen hayvan türü büyük baş hayvanlardır. Yetiştirilen besi hayvanlarına projenin etkisi söz konusu değildir. Kümes hayvancılığı aile içi ihtiyaçlar için yapılmaktadır. Projenin inşaat aşamasında söz konusu olan emisyon, toz oluşumu, hafriyat ve kazı çalışmaları, Proje işletme aşamasında, tamamen ortadan kalkacak, iletime kanalı ile taşınıp türbinlenen suyun miktarında, kalitesinde ve sıcaklığında değişiklik olmayacaktır. Alakan Dereden alınan ve enerji üretimi için kullanılan su, santral binasından kuyruk suyu olarak geri bırakılacaktır. Bu sebeplerden dolayı, söz konusu projenin hayvancılık üzerinden her hangi bir etkisi söz konusu değildir. Köy halkı kendi gereksinimleri için yer yer sebze üretimi de yapmaktadır. Bunun haricinde, proje etki alanı içerisindeki tarımsal faaliyetlerden dolayı Su Kullanım Hakları Raporu (Ek-5) ile tespit edilen Mansap Su Hakkı regülatörden bırakılarak, tarımsal faaliyetlerin devamı sağlanacaktır. Bu sebeple, tarımsal faaliyetler üzerinde olumsuz bir etki beklenmemektedir. İletim tüneline transfer edilen suya bağlı regülâtör ile santral binası arasında azalacak akımın dere yatağı ekosistemine etkisini değerlendirmek, flora ve faunayı elemanlarını tespit etmek ve regülatör mansabına bırakılacak çevresel akış miktarını belirlemek amacı ile alanında uzman akademisyenlerce Ekosistem Değerlendirme Raporu (Ek-6) hazırlanmıştır. Bu rapor neticesinden tespit edilen ve Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından uygun bulunan Çevresel/Ekosistem Suyu regülatör yapısından mansaba bırakılacaktır. Böylece dere ekosisteminin bozulmasına izin verilmeyecek, projenin olumsuz etkisi en aza indirilecektir. Planlanan faaliyet ile inşaat aşamasında yaklaşık 70 kişi, işletme aşamasında yaklaşık 10 kişiye istihdam sağlanacak olup, proje kapsamında gerekli olacak vasıfsız personel civar köylerdeki halktan sağlanacaktır. Bunun sonucu olarak da yöre halkına iş imkânı yaratılacak, civar yörelerdeki ticari yaşam hareketlenecek ve inşaat çalışmalarında ihtiyaç duyulacak malzeme, inşaat ve işletme aşamasında çalışacak personelin yemek, bakım vb. kişisel ihtiyaçları yöreden temin edileceğinden, projenin yerel ekonomiye ve gelir artışına olumlu yönde etkisi olacaktır. Toplam proje maliyetinin bir kısmı, iş gücü, konaklama, ekipman kiralama, yakıt ve yerel işyerlerinden sağlanacak hizmetler için ödenecek ücretler şeklinde bölge ekonomisine katkıda bulunacaktır. Proje inşaat ve işletme aşamasında çalışacak vasıflı vasıfsız personelin yöre halkından seçilmesine özen gösterilecektir. Bu durum, yöredeki işsizliğin az da olsa önüne geçecek ve gelir artışına sebep olacaktır. Ayrıca göç etmiş kişilerin köylerine geri dönmesi için imkân sağlanmış olacaktır. Böylece bölgenin kaybettiği nüfusun bir kısmı geri kazanılabilecek ve göç oranının azalması söz konusu olacaktır. Söz konusu projenin inşası ve işletmesi aşamasında çalışacak personel ile yerel halk ilişkilerinin olumlu bir seviyede tutulması, karşılıklı hoşgörü ve anlayış içerisinde 311

334 davranılması esastır. Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. proje sebebi ile civar köylerdeki yöre halkı ile komşuluk ilişkisi içinde olacağı ve bu bağlamda kurulacak ilişkilerin ehemmiyeti bilinci ile davranacaktır. Bunun dışında proje için gerekli arazilerin kamulaştırılması amacıyla şahıs arazilerinin satın alınması ile arazi sahiplerinin gelirlerinde bir artış olacaktır. Proje sahası her hangi bir içme suyu havzasında kalmamaktadır. Bu sebeple içme suyu havzaları ve kaynakları üzerinde olası etkisi olmayacaktır. Proje inşaat aşamasında regülâtör yapısında balık geçidi yapılacağı için balıkların göç yolları engellenmeyecek ve doğal hayatların devamı sağlanacaktır. Doğal yaşama bir zarar verilmeyecektir. İnşaat aşamasından sonrada tahribat gören yerlerde yapılacak peyzaj çalışmaları sayesinde bölgenin doğal güzellikleri korunacaktır. Bölge halkı genel olarak ilköğretim sonuna kadar okula devam etmekte, çok fazla olmamakla birlikte ortaöğretim ve üniversite okuyan bireylerde bulunmaktadır. Proje inşaatı ve işletmesi aşamasında görev yapacak teknik elemanlar, mühendisler, üst düzey yöneticiler ile halkın iletişimi halkın kültürel olarak gelişmesine katkıda bulunacaktır. Ayrıca, santral personeli de bu ilişki vesile ile bölgenin önemini, doğal şartlarını öğrenme şansı elde edecektir. Projenin olumsuz etkilerinin, önleyici tedbirler ve yöre halkının istekleri doğrultusunda azaltılması planlanmaktadır. 312

335 Bölüm VI. İşletme Proje Kapandıktan Sonra Olabilecek ve Süren Etkiler Bu Etkilere Karşı Alınabilecek Önlemler VI.1 Arazi Islahı Ve Reklamasyon Çalışmaları Konalga Regülâtörü ve HES Projesi, EPDK tarafından verilecek olan Üretim Lisansı süresince (49 yıl) faaliyet sahibi olan Konuklu Enerji Elektrik Üretim A.Ş. tarafından işletilecektir. Bu süre zarfında, projenin ekonomik ömrü boyunca kullanılabilirliğini sağlamak amacıyla, ekipmanların düzenli olarak bakımlarını yapılması ve su toplama alanında sediman oluşumunun engellenmesi için çakıl geçidi ve silt tutma havuzunun tesis edilmesi gibi bir dizi tedbirler alınacaktır. Proje ömrü sonunda HES in bulunduğu dere yatağı üzerinde sürecin devamını sağlayacak akımlar devam ettiği sürece eskiyen elektromekanik parçalar değiştirilerek enerji üretimine devam edilecektir. İşletme süresi uzun bir süre olup bu seneler zarfında aşırı kuraklık, iklim değişiklikleri nedeniyle beklenenden önce dere üzerindeki su akışının bitmesi vb. durumlarda faaliyetlere son verilecektir. Proje ömrünün tamamlanmasını müteakip projenin işletildiği 49 yıl boyunca ekosisteme verdiği etkilerin incelenmesi ve bugünkü mevcut şartlardan farkının ortaya çıkartılması ve yeni önlemlerin oluşturulması noktasında yeniden çevresel etki değerlendirme çalışmalarının yapılması uygun olacaktır. Bu tür uzun proje ömürlü faaliyetlerin benzer amaçlar için tekrar kullanılması önerilmektedir. Proje kapsamında kullanılacak olan proje alanları, işletme faaliyetlerinin durdurulmasının ardından proje öncesi durumuna geri getirilmek ciddi çevresel etkiler oluşturacaktır. Dolayısıyla yeni kullanımlar için gerek çalışma güvenliği ve gerekse çevresel (su hareketi, sediment taşınımı, balık hareketleri vb.) güvenlik nedeniyle yapıların düzenlenmesi, çevresinin reklamasyonu ve arazi düzenlemeleri çalışmaları için uzman ekiplerce Rehabilitasyon Projeleri hazırlanacak ve bu doğrultuda reklamasyon çalışmalarına gidilecektir. VI.2 Mevcut su kaynaklarına etkiler Söz konusu proje sadece enerji üretim amaçlıdır. Proje kapsamında biriktirme yapısı, rezervuar bulunmamaktadır. Bu sebeple gerek işletme aşamasında, gerek projenin ömrü dolduktan ve kapatıldıktan sonra, mevcut su kaynağı kalitesinde ve miktarında bir farklılık söz konusu olmayacaktır. İşletme faaliyetinin sona ermesi ile HES kapsamında enerji üretimi amaçlı olarak alınan iletim kanalına alınan su, artık alınmayacağından dereden geçen tüm su kütlesi dere yatağında akışına devam edecektir. VI.3 Olabilecek hava emisyonları Santrallerin faaliyetleri tamamlandıktan sonra bölgedeki mevcut hava kalitesi üzerine olumsuz etkisi söz konusu değildir. 313

336 Bölüm VII. Projenin Alternatifleri (Bu bölümde yer seçimi, teknoloji, alınacak önlemler, alternatiflerin karşılaştırılması ve tercih sıralaması belirtilecektir.) Ekonomisi sürekli gelişen ülkemizdeki enerji ihtiyacının her geçen gün daha fazla arttığı bir gerçektir. Buna genç nüfus yoğunluğunun eklenmesi ile enerji sürekli ihtiyaç duyulan bir temel ihtiyaçtır. Ülkemizdeki su kaynaklarımız, topoğrafik ve iklim yönünden hidroelektrik enerji üretiminde uygun bir ortam ve potansiyel sağlamaktadır. Bu nedenle mevcut enerji kaynaklarının verimli bir şekilde kullanılması ve bunların zamanında devreye sokulması önem arz etmektedir. Türkiye nin; diğer enerji alternatifleri karşısında milli kaynak olan suyu kullanan hidroelektrik santrallere öncelik vermesi ve teşvik etmesi için ekonomik, çevresel ve stratejik birçok sebep vardır. Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de enerji hayati bir konu olduğundan, kendine yeterli, sürekli, güvenilir ve ekonomik bir elektrik enerjisine sahip olunması yönünde başta dışa bağımlı olmayan ve yerli bir enerji kaynağı olan hidroelektrik enerjisi olmak üzere bütün alternatifler göz önüne alınmalıdır. Yer Seçimi Proje sahası belirlenirken bölgenin topoğrafik yapısı, projenin tesis edileceği havzanın düşü potansiyeli, akış potansiyeli, meteorolojik ve hidrolojik durumu ile teknik, lojistik ve çevresel faktörleri bir arada ele alınmıştır. Kanal tipi hidroelektrik santral olarak tasarlanan Konalga Regülâtörü ve HES Projesi kapsamında regülatör ile çevrilen suyun iletim kanalı sayesinde yükleme havuzuna oradan da gerekli düşünen sağlanması amacı ile tesis edilen cebri boruya verilmesi, cebri borudan santraldeki türbinlere düşen suyun, düşme enerjisinin doğurduğu, mekanik enerjinin jeneratörler vasıtası ile elektrik enerjisine dönüştürülmesi ile elektrik enerjisi elde edilecek ve şalt sahasında Türkiye Enterkonnekte Sistemine verilecektir. Yapılan fizibilite çalışmaları ile yer seçimi konusunda en uygun düşünün elde edildiği noktaya santralin ve cebri boru hattının yerleştirilmesi sağlanmıştır. Regülâtör yerinin seçiminde, hidrolojik, ön jeolojik ve topoğrafik koşulların incelenmesiyle en uygun yerin tespiti yapılmıştır. Buna göre hidrolik ve hidrolojik şartlar göz önüne alınarak regülatör yerinin Alakan Dere üzerinde m dereyatağı kotunda en uygun olacağı kanaatine varılmıştır. İletim tüneli için sağ ve sol sahil arasında yapılan jeolojik çalışmalar ve kullanım alanları değerlendirildiğinde, iletim tünelinin Alakan Dere sağ sahilden geçirilmesi uygun bulunmuştur. Bunun sebebi, sol sahilin yüksekliğinin az olması, bunun da düşü kaybına sebep olmasıdır. Kanal yapısı meteorolojik koşullar sebebi ile uygun değildir. Yoğun kar yağışı ve don olaylarının görüldüğü bölgede, tünel tipi suyun akışına olanak sağlayacaktır. Tünel tipi, doğuracağı yüksek gidere rağmen tercih edilmiştir. Ayrıca sağ sahilde yapılan iletim tüneli sayesinde sol sahilde görülen mera alanlarına ve yerleşimlere girilmeyerek, hayvancılık ile geçinen yöre halkının yaşam düzenleri ve huzurları bozulmayacaktır. 314

337 Debi ve Cebri Boru Konalga Regülâtörü ve HES projesi, Revize Fizibilite Raporu nda Bölüm 6 kapsamında, proje debisi ve cebri boru optimizasyonu çalışmaları yapılmıştır. Proje debisi optimizasyonu, 5 ila 15 m 3 /s arası proje debilerinin toplam keşif, yatırım bedeli, yıllık gider, yıllık gelir ve net gelir karşılıklarını içermektedir. Buna bağlı hazırlanan proje debisi-gelir grafiği aşağıda verilmiştir. Görüldüğü üzere, 9-10 m 3 /s arası proje debisi en yüksek gelir elde edilemekte olup, optimum değer aralığıdır. Şekil 75 Proje Debisi Optimizasyon Eğrisi Kaynak: Konalga Regülatörü ve HES, Revize Fizibilite Raporu Cebri boru optimizasyonu ise, 1,4 ila 2,2 m arası cebri boru çaplarının toplam keşif, yatırım bedeli, yıllık gider, yıllık gelir ve net gelir karşılıklarını içermektedir. Buna bağlı hazırlanan cebri boru-gelir grafiği aşağıda verilmiştir. Görüldüğü üzere, 1,6 m cebri boru çapı ile en yüksek gelir elde edilmekte olup, optimum değerdir. Şekil 76 Cebri Boru Optimizasyon Eğrisi Kaynak: Konalga Regülatörü ve HES, Revize Fizibilite Raporu 315