T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü TASLAK FİNAL RAPORU. Ocak 2016-Ankara. agrin

Transkript

1 T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü TASLAK FİNAL RAPORU Ocak 2016-Ankara

2 TEŞEKKÜR Bu raporun konusu olan çığ çalışmalarına başlangıç aşamasından yakın bir geçmişe kadar önemli katkılarda bulunan ve destek sağlayan OGM eski Genel Müdür Yardımcısı Sayın Yunus Şeker e, OGM Toprak Muhafaza ve Havza Islahı Dairesi eski Başkanı Sayın Mahmut Temiz e; daha sonraki aşamalarda çalışmalara katkı sağlayan OGM Genel Müdür Yardımcısı Sayın Ali Fuat Ünal ve Toprak Muhafaza ve Havza Islahı Daire Başkanı sayın Bilal Güneş e, gerek büro gerek arazi çalışmalarının her aşamasında ki önemli destek ve özverili çalışmalarıyla projenin sonlanmasına büyük katkı sağlayan Orman Yüksek Mühendisi Sıtkı Eraydın ve Orman Mühendisi Özgür Alaçam a, gerek firmamız gerek çığ danışmanı uzmanlarımız adına en içten teşekkürlerimizi iletiriz. Çığ çalışmaları süresince sadece bu proje kapsamında değil, proje dışındaki konularda da OGM ye konu ile ilgili olarak her türlü desteği özveri ile sağlayan çığ uzmanlarımız Prof. Dr. İbrahim Gürer, Düzce Üniversitesi Öğretim üyesi Doç. Dr. Abdurrahim Aydın ve Gazi Universitesi araştırma görevlisi Dr.İbrahim Uçar a da özverili ve titiz çalışmaları nedeniyle teşekkür ederiz. Ayrıca, desteklerinden dolayı başta Sayın Rüya Arslan olmak üzere JICA uzmanlarına, Orman Genel Müdürlüğü proje çalışanları Orman Mühendisi Sayın Hanifi Akbıyık ve Orman Mühendisi Sayın Serkan Mert e, halen Proje Süpervizörü olarak görev yapan Sayın Cemil Ün ile bir önceki Süpervizör Sayın Mesut Yaşar Kamiloğlu na ve burada isimlerini tek tek yazma fırsatımız olmayan merkez ve proje illerindeki tüm proje ekibine içten teşekkürü borç biliriz. Ayrıca, bu raporun tamamlanma aşamasında vefatını derin bir üzüntü ile öğrenmiş bulunduğumuz, projenin bütününe büyük katkıları olan Toprak Muhafaza ve Havza Islahı Dairesi eski Başkanı merhum Mahmut Temiz e de Allah tan rahmet dileriz. Saygılarımızla, Agrin Ltd.Şti.

3 İçindekiler GİRİŞ... 3 YÖNETİCİ ÖZETİ... 3 AMAÇ ÇIĞ TEHLİKE HARİTALAMASI Çığ Harita Türleri Haritalama Amaçlı Arazi Etütleri Çığ tespit amaçlı arazi etüdü ve yöntemi Digital Ortamda Tehlike Haritası hazırlama ve modelleme Çığ Tehlike Haritalamada Girdilerin Hazırlanması ÇIĞ ÖNLEM YAPILARI ÇNHRP Kapsamında Gerçekleştirilen Çığ Önlem Yapıları Çığ Önlem Yapı Lokasyonlarında Gerçekleştirilen Detay Çalışmalar Çığ Önlem Yapılarında Tarihi İtibarıyla Durum KAPASİTE GELİŞTİRME Hizmetiçi Eğitim Seminerleri Genel Eğitim Çalışmaları -Teknik Toplantılar ve Sunumlar Teknik Notlar Arşiv Düzenlemesi - Literatür Tarama Kar Ve Çığ Gözlem Ve Ölçümleri İçin Belirlenen Malzeme Listesi (*) GELİŞTİRİLMESİ ÖNERİLEN KONULAR Otomatik Hava Gözlem İstasyonları (AWOS) Kurulması Kalibrasyon İçin Dinamik Çarpma Basıncı Ölçüm Sistemi Kurulması Arazi Gözlemleriyle Çığ Tehlike Haritalarının İyileştirilmesi SONUÇ ve ÖNERİLER

4 Şekiller Şekil 1. Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Alanı 5 Şekil 2. Çığ Tehlike haritası (a) ve çığ risk haritası (b) 7 Şekil 3. DSİ kar ölçümü (a) Arazi etütünde kar ölçümü (b ve c) 12 Şekil 4. Otomatik Hava Gözlem İstayonu 13 Şekil 5. Farklı çığ önlem yapıları (saat yönünde, sırasıyla) Durdurma duvarı, kar bariyerleri, 14 ahşap tripotlar ve kar ağları. Şekil 6. Çığ Önlem Yapılarının Lokasyonları 15 Şekil 7. Çığ önlem yapısı lokasyonları: Yusufeli Barhal, Yaylalar Köyü, Cami Mahallesi (a), 16 Tortum Peynirli Köyü (b) ve İspir Çamlıkaya Başyurt Karşı Mahalle (c) Şekil 8. 1/25000 ölçekli haritaya göre ilk yapılan muhtemel başlama bölgesi ile daha 17 detaylı sonraki 1/1000 ölçekli haritaya göre yapılan muhtemel başlama bölgesi farklılıkları. Şekil 9. Yusufeli - Yaylalar Köyü İçin; Başlama Bölgesi ve Direnç Bölgelerindeki Değişimin 18 Çığ Akma Güzergahı ve Akış Yüksekliğine Etkisi (a), Çığ Akış Hızına Etkisi (b), ve Çığ Dinamik Çarpma Basıncına Etkisi modellenmiştir (c). Uydu görüntüsü ile tespit (d). Şekil 10. AWOS larda kullanılan değişik sensörler (a). Ilgaz dağındaki Kar gözlem amaçlı AWO 23 Şekil 11. Çığ çarpma basıncının arazide ölçüm lomponentleri 24 2

5 GİRİŞ Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi nin genel amacı, entegre rehabilitasyon, bitki örtüsü, toprak ve su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı ve muhtelif gelir getirici faaliyetlerle geçimin iyileştirilmesi sayesinde, havzada çevresel muhafaza ve fakirliğin azaltılmasına katkıda bulunmaktır. Daha net bir ifade ile proje üç ana bileşenden oluşmaktadır: Doğal kaynakların rehabilitasyonu, korunması ve sürdürülebilir kullanımı, Köylülerin yaşam şartlarının iyileştirilmesi ve kapasite geliştirme. Bu kapsamda proje uygulaması yılları arasını kapsamaktadır. Proje bütçesi toplam 6,15 milyar Japon Yeni olup bunun milyonu dış (JICA) katkıdır. Proje Orman Genel Müdürlüğü nün koordinatörlüğünde Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ve İl Özel İdareleri tarafından uygulanmaktadır. YÖNETİCİ ÖZETİ Projenin S-1A bileşeni çerçevesinde Danışman firma Agrin Ltd. Şti. ve OGM arasında tarihinde imzalan sözleşmeye göre ve tarihleri arasında Danışman firmanın çığ danışmanları tarafından gerçekleştirilen aktiviteler işbu raporda özetlenmiştir. Sözleşmenin imzalanmasından sonra Agrin danışmanları göreve başlamış, ancak bilahare JICA tarafından projenin resmi başlangıç tarihinin olduğu belirtilmiş olup, bu süre zarfında danışmanlar 18 gün boyunca ücretsiz çalışmışlardır. Çığ Danışmanları tarafından yapılan çalışmalar tehlike haritalarının hazırlanması, çığ önlem yapılarının hidrolik boyutlandırımı ve Orman Genel Müdürlüğü (OGM) Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrol Dairesi tarafından görevlendirilen Proje mühendislerinin kar ve çığ konusunda eğitimi ve kapasite geliştirilmesini kapsamaktadır. Bu çerçevede Prof.İbrahim Gürer 418 gün, Doç.Abdurrahim Aydın ise 485 gün görev yapmışlardır. Bu süreçte 13 adet 3 aylık rapor ve 2 adet yıllık rapor hazırlanarak OGM ve JICA ya İngilizce ve Türkçe olarak 3 er nüsha halinde sunulmuş olup, raporlara herhangi bir değerlendirme gelmemiştir. Çığ Tehlike Haritalaması konusunda çığ harita türleri, arazi etüt içeriklerinin ne olması gerektiği, haritalara işlenmesi gibi konularda gerekli bilgi paylaşımı sonrası Çoruh Nehri Havzası Rehabitasyon Projesi (ÇNHRP) kapsamında, 2012 yılında 50 gün, 2013 yılında 17 gün, 2014 yılında 12 gün ve 2015 yılında 6 gün olmak üzere, toplam 85 günlük bir saha çalışması ile Çoruh Nehri Havzası nın %97 den fazla kısmının arazi çalışması tamamlanmıştır. Arazi etütleri sırasında tespit edilen çığ patikaları CBS ile sayısallaştırılmıştır. Arazi etütleri sırasında oluşturulan arazi raporları her arazi dönüşünde fotoğraflı olarak idareye sunulmuştur. Çığ tehlike haritalarının dijital ortamda hazırlanmasına yönelik olarak alınması planlanan yazılım için yapılan literatür taramasından ve daha önce danışmanın da genel koordinatör olarak görev aldığı, AFET İşleri Genel Müdürlüğü tarafından, İsviçre Davos Çığ Araştırma Merkezi, ve Fransa 3

6 Grenoble Cemagref Division Nivologie ile ortaklaşa yürütülen Çığ Projesindeki ( ) deneyimlerden faydalanılarak, kullanılacak Çığ Tehlike Haritalama ve Çığ Önlem yapılarının boyutlandırılmasına yönelik modelleme yapma amaçlı bilgisayar yazılımı alınmasına karar verilmiştir. Piyasada mevcut çığ modelleme yazılımları hakkında OGM için bir teknik not hazırlanmıştır. Bu kapsamda 2-boyutlu dinamik çığ modelleme yazılımlarının yeterli olacağı görüşüne varılmış ve yapılan karşılaştırmalı fiyat analizi sonucu, eğitim alabilme ve yazılımı güncelleme olanakları da göz önüne alınarak ELBA+ 2D yazılımı alınıp kullanılmasına karar verilmiştir. 17 Aralık 2015 itibarıyla ELBA+ ve ArcGIS programları kullanılarak 1/ ölçekli toplam 176 paftada çığ başlangıç bölgeleri belirlenmiş ve 61 paftada çığ tehlike haritaları üretilmiştir. Havzanın Bayburt kısmının hem başlama bölgeleri hem de tehlike haritaları, Artvin ve Erzurum kısımlarının ise başlama bölgeleri tamamlanmıştır. Bu çerçevede tarihinde OGM de "Çığ Önlem Yapı Yerleri ile ilgili Danışman önerilerinin değerlendirilmesi", ve "Çığ Önlem Yapılarının Projelendirilmesi aşamasında boyutlandırma amaçlı kullanılacak model yazılımının seçimi" konularında yapılan toplantıda çığ kontrol projelerinin yapılacağı (proje gereği 3 farklı yerde) yer seçiminin belirlenmesinde yapıların çığ yolunun farklı bölümlerinde alınabilecek mümkün mertebe farklı yapı tiplerinin seçilebilmesine imkan tanıyacak şekilde olmasına karar verildi. Bu karar neticesinde yer seçiminde öncelik sıralamasının; 1. Yusufeli Barhal, Yaylalar Köyü, Cami Mahallesi 2. Tortum Peynirli Köyü 3. İspir Çamlıkaya Cös ve Başyurt Karşı Mahalle şeklinde olmasına karar verilmiştir. Proje uygulama alanlarında, proje gerçekleştirilmesi aşamasında daha detaylı çalışma yapılması ve 3 Çığ önlem proje alanında, çığ başlama bölgelerinin, çığ akma rotalarının ve çığ durma alanlarının 1/1000 lik ölçekte sayısal topoğrafik haritalarının temin edilmesi gerekmiştir. Aynı zamanda inşaat yapılacak lokasyonların jeoteknik etüdleri yaptırılmıştır. Elde mevcut 1/25000 ölçekli çığ tehlike haritalarıyla ELBA+2D yazılımıyla yapılan modelleme sonucu belirlenen çığ başlama, akma ve durma sınırları içerisinde alınan haritalar yeniden yapılmıştır. Özellikle başlama bölgelerinin arazi gözlemleri, meşcere haritası, yüzey engebeliliği, pürüzlülüğü incelenmiştir. Çığ Haritalama ve Çığ önlem yapılarının projelendirilmesi ve inşaatı konularının OGM camiasına oldukça yeni olmasından ve OGM proje mühendislerinin bu işleri ilk defa yapacak olmalarından ötürü, OGM ile birlikte oldukça detaylı bir kapasite geliştirme programı gerçekleştirilmiştir. Bu konuda uygulamalı şekilde yapılan hizmet içi eğitimleri, OGM ve ÇEM proje mühendislerine yabancı uzmanlarla birlikte ve/veya bağımsız "workshop" sunumları, kurum içi ve diğer kurumlarla ortak proje takip toplantılarında bilgilendirme sunumları, bilgi notu, arşiv hazırlanması vb. alanlarda çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Sürdürülebilirliğin sağlanması ve ileride geliştirilmesi önerilen işler kapsamında aşağıdaki hususlar önerilmiştir: Seçilen çığ önlem yapılarının kopma bölgelerine (AWOS) kurulması Çığ önlem yapılarında çığ kütlesinin çarpma basıncı kullanılan çığ yazılımlarında teorik olarak hesaplandığından çığ afeti konusunda araştırma yapan ülkelerde (Norveç, Fransa ve İsviçre gibi) arazide yapay çığ düşürerek veya çığ akma hattı üzerinde prototip çalışmaları yapılarak 4

7 gerçek çığ çarpma basınçları hesaplanması amacıyla alt yapı düzenekleri ve ekipmanları kurulması Arazi gözlemlerine devam edilerek Çığ Tehlike Haritalarının geliştirilmesi Algoritma ile tespit edildiği halde çığ tehlikesi olmayan bölgelerin haritadan çıkarılması Yeni meteorolojik parametrelerin ölçümü tamamlandığında, arazi şartlarında belirlenen yamaçlardaki kar kopma derinliklerinin yeniden tespit edilmesi Meşcere haritalarının yenilenerek analizlere yeniden dahil edilmesi Sonuç olarak; Danışman firma ile yapılan iş sözleşmesi kapsamında ön görülen faaliyetlerin bütünü proje tamamlanma tarihi olan 18 Aralık 2015 tarihine kadar tamamlanmıştır. Şekil 1. Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Alanı AMAÇ Çoruh Nehri drenaj alanında, Havza rehabilitasyonu kapsamında, çığ tehlikesi açısından ve çığa karşı sürdürülebilir ve etkin önlemlerin kurulması ve kapasite geliştirme amaçlı çığ çalışmaları için öncelikle büro çalışmaları ve arazi çalışmaları ile işe başlanmıştır. Bu etüdler sırasında havzanın çığ afet boyutu belirlenmiş ve yapılacak çalışmalar için OGM Proje Mühendisleri ile birlikte çalışılarak bir çalışma stratejisi belirlenmiştir. Genel hatlarıyla yapılan çığ çalışmaları üç grup olarak sunulabilir: 1. Havza çığ tehlike haritalarının OGM personeli ile birlikte hazırlanması ve bu konuda OGM de kapasite oluşturmak, 2. Yerleri birlikte belirlenen üç lokasyon için üç değişik tür Çığ Önlem Yapısının hidrolik boyutlandırımının OGM personeli ile beraber yapmak, ve 3. Kar ve Çığ afetleri konusundaki gerekli hizmet içi eğitimler verilerek OGM tarafından bu konuda görevlendirilen personeli bağımsız olarak çığ haritalama ve proje yapabilecek şekilde yetiştirmek 5

8 1. ÇIĞ TEHLİKE HARİTALAMASI 1.1. Çığ Harita Türleri Arazi etütlerine başlamadan önce Agrin ve OGM arasında yapılan karşılıklı bilgilendirme toplantılarında çığ afetinin haritalanması ve afet önlem yapıları konusunda, bu afeti Türkiyeden daha sık yaşayan ve 1930 lu yıllardan beri sistematik bir şekilde afet konusunda deneyimleri olan ülkelerin tecrübeleri hakkında bilgi paylaşılmıştır. Çığ tehlikesini mekânsal açıdan ortaya koymak için çığ haritaları önemli bir başvuru kaynağıdır. Literatürde çığ haritalarından bahsedildiğinde esas itibariyle bu haritaların hazırlanmasındaki amaç ve ölçek dikkate alınarak bir sınıflama yapıldığı görülmektedir. çığ tehlike zonlama ve risk haritasının nihai hedefi sağlıklı bir çığ tehlike analizi ve değerlendirmesi yapabilmektedir. Ancak zonlama ve risk haritası genellikle uzun süreli gözlem, çığ kayıtları, meteorolojik veri ve büyük ölçekli harita gerektirdiğinden çığ araştırmalarında öncü olan ülkelerde bu haritalardan önce ve halen çığ tehlike haritası (indcation map) yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Çığ çalışmalarında genellikle aşağıdaki haritalar yaygın olarak kullanılmaktadır. Bunlar a. Çığ Tehlike Haritaları (Indication Maps, Location Maps, Cadastre Maps) b. Süreç Haritaları (Yoğunluk Haritaları) c. Çığ Tehlike Bölgeleme Plan veya Haritaları d. Risk haritaları a. Çığ tehlike haritaları: Kayıt edilmiş ve edilememiş tüm olmuş çığ ve çığ olasılığı olası alanların gösterildiği topografik haritalardır. Bu haritalar çığların nerelerde meydana gelebileceğini göstermek için hazırlanan ve ana amacı tehlikeli olabilecek bölgelere dikkat çekmek olan haritalardır (De Crecy 1980; Miklau et al 2014). Bu haritaların ana işlevi içerisinde tehlikenin boyutlarını belirlemek bulunmamaktadır. Bununla birlikte Çığ Tehlike Bölgeleme Plan veya Haritalarının bulunmaması durumunda çoğu zaman çığlar hakkında bilgi edinilebilecek yegâne kaynaktırlar. Altlık olarak kullanılan topografik haritaların ölçeği 1/25 000'dir. Bu tür haritalar yeni dağlık alan yerleşimlerinin planlamasında, kar örtüsü müsait olan yeni kış turizm alanlarının kurulmasında, yeni enerji hatlarının güzergahının belirlenmesinde, askeri ordugah kurulmasında, yeni orman kesim alanlarının belirlenmesinde ve çığ risk haritalarının önceliklerine karar verilmesinde kullanılır. 6

9 Şekil 2. Çığ Tehlike haritası (a) ve çığ risk haritası (b) b. Süreç (yoğunluk) Haritası: Genellikle bir çığ yolunda meydana gelen çığın dinamik parametrelerini ortaya koymak ve çığın ulaşabileceği en uzak nokta ile yayılım alanını belirlemek için dinamik çığ yazılımları (AVAL 1D, ELBA, RAMMS gibi) veya istatistik modeller (Topografik Model gibi) kullanılarak ortaya konan haritalardır. Süreç haritalarının oluşturulması hem o yörede meteorolojik koşulların çok iyi bilinmesini hem de daha önce meydana gelen çığların tekniğine uygun kayıt altına alınarak frekans ve parametre kalibrasyonu yapılması ile mümkündür. Süreç haritaları genellikle o çığ yolunda meydana daha önce meydana gelmiş veya belli bir tekerrür aralığı için meydana gelebilecek çığların etkilerini ortaya koymak, alınabilecek önlemleri belirlemek ve çığ zonlama ve risk haritalarının oluşturulmasında altlık olarak kullanılmaktadır. Bu haritaların hazırlanmasında kullanılan harita altılığı çoğu zaman 1:5000 1:10000 arasında değişmektedir. Raster formatta ise 2m ve 5m grid çözünürlüklü verilerin altlık olarak kullanılması önerilmektedir (SLF, 2012). c. Çığ Bölgeleme Plan veya Haritaları (Avalanche Zone Maps): Çığların frekans ve yoğunluğa bağlı olarak mülkiyet haritaları üzerinde farklı seviyelerde tehlike altındaki bölgeleri gösteren haritalardır. Bu haritalar çığ için hazırlanabileceği gibi heyelan, sel/taşkın ve kaya düşmesi için de geliştirilip çakıştırılabilir. Genellikle harita ölçekleri 1:2000-1:10000 arasında değişmektedir. Bu haritaların yasal dayanağı ilgili ülkelerin kanun veya yönetmeliklerinde düzenlenmiş olup arazi kullanımına altlık olarak hizmet vermektedirler. Çığ bölgeleme haritaları örneğin İsviçre de kırmızı, mavi, sarı ve sarı-beyaz bölgeler farklı derecelerde tekerrür aralığı ve yoğunluğa bağlı olarak çığdan etkilenebilirliği haritalamakta ve her bölge için uyulması gereken kurallar belirlenmektedir. Kırmızı bölgede herhangi bir yapının yapılması yasak iken (yapı yasak bölge), mavi bölgede ancak gerekli önlemlerin alınması halinde yapılaşmaya izin verilmekte (önlemli yapılaşma bölgesi), sarı bölgede ise çığ tehlikesine dikkat çekilmekte ve bazı kamu binalarının bu bölgede bulunmaması gerektiği 7

10 vurgulanmakta sarı-beyaz zon ise ancak çok ekstrem koşullarda (örneğin 300 yıl) meydana gelebilecek bir olayda etkilenebilecek alanları bilgilendirme amacıyla göstermektedir. Bazı ülkelerde bu haritaların üretildiği ölçekler şöyledir; Avusturya (1:2000-1:5000), İsviçre (1:5000), İtalya-Güney Tyroller (1:5000-1:10000), Fransa (1:10000), Norveç (1:2000-1:5000), Kanada (1:5000). d. Çığ Risk Haritası: Çığ tehlike haritalarının baz alınması ile yapılan ve "risk haritaları" olarak isimlendirilen haritalarda, o alanın çığdan etkilenim derecesine göre yerleşime veya herhangi bir yapılanmaya yasaklanıp yasaklanmadığı veya belirli koşullar altında sınırlamalar getirilip getirilmediği gösterilir (Zonlama). Özellikle üç ana zonlama yapılır. Kırmızı bölge sınırları içinde yerleşime müsaade edilmez. Sarı Bölgede (bazı ülkeler Mavi bölge olarak da adlandırılır) çığ önlem yapıları inşa edildikten sonra bölge ancak kullanıma açılır (Bu bölgede çığ afet sigortası şartı vardır ve risk mülk sahibinindir.) Beyaz bölge ise tehlikesiz ve iskana açıktır. Çığ Haritalanması konusunda bilgi paylaşımı sonrası Çoruh Nehri Havzası Rehabitasyon Projesi (ÇNHRP) kapsamında, hemen hemen tüm Çoruh havzası drenaj alanı (> %97) Çığ tehlikesi haritalama amacı açısından etüt edilmiştir (Erzurum'un Narman ve Şenkaya kesimindeki birkaç vadi hariç) Haritalama Amaçlı Arazi Etütleri Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi, Kuzeydoğu Anadolu konumlu Çoruh Nehri havzasında yaşayanların hayat şartlarını iyileştirmek amaçlı bir projedir. OGM Temmuz 2012 tarihinde Erzurum da Proje Tanıtım ve Başlama toplantısı ile, tüm paydaşları ve proje uzmanlarını bir araya getiren bir organizasyon gerçekleştirmiştir. Bu toplantıda OGM sekiz yıllık, çok amaçlı ve çok birimli (entegre) projeyi tanıtarak bu projeden beklentilerini ortaya koydu. Projenin çığ uzmanlarından Prof. Dr. İbrahim Gürer tarafından Çığ Önlem Yapıları konusunda yarım saatlik ilk bilgilendirme sunumu yapılmıştır. Proje kontratının imzalanmasını müteakip gerçekleştirilen arazi etütleri ile Çoruh Havzasının çığ tehlike haritasının hazırlanmasına başlanmıştır. Bu kapsamda 2012 yılında 50 gün, 2013 yılında 17 gün, 2014 yılında 12 gün ve 6 gün arazi çalışması olmak üzere toplam 85 gün Çoruh Nehri Havzası nın %97 den fazla kısmının arazi çalışması tamamlanmıştır. Arazi etütleri sırasında oluşturulan arazi raporları her arazi dönüşünde fotoğraflı olarak idareye sunulmuştur. Bu etüdler sırasında tespit edilen Çığ Patikaları CBS ile sayısallaştırılmıştır. 17 Aralık 2015 itibarıyla ELBA+ ve ArcGIS programları kullanılarak 1/ ölçekli toplam 176 paftada çığ başlangıç bölgeleri belirlenmiş ve 61 paftada çığ tehlike haritaları üretilmiştir. Havzanın Bayburt, Artvin ve Erzurum kısımları tamamlanmıştır Çığ tespit amaçlı arazi etüdü ve yöntemi Araziye çığ etüdüne çıkmadan önce, yapılan büro hazırlık çalışmalarında öncelikle eldeki mevcut kar ve çığ ile ilgili bilgiler derlendi. OGM nin bu konuya yeni başlaması sebebiyle bu konuda daha önce gözlem yapmış ve çalışmış 16 değişik kuruma, OGM den yazılan resmi yazı ile kendi 8

11 arşivlerinde olup paylaşabileceğimiz kar ve çığ ile ilgili rasat, bilgi ve belgeleri göndermeleri talep edildi. İlk aşamada sekiz kurumdan cevap gelmiştir. Gelen cevaplar OGM tarafından arşivlenmiş ve bir kopyaları Danışmana verilmiştir. Özellikle Karayolları Genel Müdürlüğü'nden gelen cevap yazısında değerli arşiv bilgileri mevcuttur. Bu bilgiler de OGM arşivine ilave edilmiştir. Ayrıca AFAD dan da çığ konusunda 1993 den beri yapmış oldukları ve ellerinde mevcut olan çalışma raporları, arazi etüd raporları, özgün ve tercüme makaleler, arazi etüd resimleri vb çok değerli arşiv bilgileri temin edilmiş ve OGM deki Çığ arşivine ilave edilmiştir. Eldeki büro çalışması ile toplanan arşiv bilgileri ışığında bu projede çalışan OGM mühendisleri ile beraber yapılan arazi etütlerinde uygulanan yöntemin aşamaları: Arşiv (AFAD, Karayolları vd) kayıtlarının sağlanması Geçmiş çığ kayıtlarında gözüken yerlerin gözlenmesi, yörede yaşayanlardan bölgedeki çığ olaylarının öğrenilip kayda geçirilmesi (özellikle can kaybı yaşanmadığı için kayıtlara girmeyen çığ olayları) Eski çığ yerlerinin tespiti Veri olmayan durumlarda, tarihi çığ bilgisi alınmış olan yerleşimlerde, yaşlı ve deneyimli bilgi kaynaklarıyla mülakat yapılması Çığ başlama, akma ve durma bölgelerinin yer tespiti, Coğrafik Konumlama (GPS) kaydı, mevcut durumu fotoğraflarla görüntüleme ve çığ güzergahı üzerinde bakı, eğim, pürüzlülük, iç bükey, dış bükeylilik, doğal ve/veya yapay engel, meşcere durum tespiti, Tespit edilen çığ patikalarının arazide anında 1/25000 ölçekli topoğrafik haritalar üzerine çığ olasılığı olan rotalarda çığ başlama, akma ve durma bölgeleriyle işlenmesi Akşamları arazi dönüşünde büro çalışması yaparak haritalama kayıtlarını sayısallaştırma Rapor yazımı ve idareyi bilgilendirme 1.4. Digital Ortamda Tehlike Haritası hazırlama ve modelleme Çığ tehlike haritalarının diğital ortamda hazırlanmasına yönelik olarak alınması planlanan yazılım için yapılan literatür taramasından ve daha önce danışmanın da genel koordinatör olarak görev aldığı, AFET İşleri Genel Müdürlüğü tarafından, İsviçre Davos Çığ Araştırma Merkezi, ve Fransa Grenoble Cemagref Division Nivologie ile ortaklaşa yürütülen Çığ Projesindeki ( ) deneyimlerden faydalanılarak, kullanılacak Çığ Tehlike Haritalama ve Çığ Önlem yapılarının boyutlandırılmasına yönelik modelleme yapma amaçlı bilgisayar yazılımı alınmasına karar verilmiştir. Piyasada mevcut çığ modelleme yazılımları hakkında OGM için bir teknik not hazırlanmıştır. Kısaca özetlenecek olursa: Çığ güzergahının akış uzunluğunun tespiti için güvenilir bir dinamik model oluşturulması, güzergahın başlangıç (kopma) bölgesindeki kar derinliği, akma ve pürüzlülük katsayıları, sürüklenme ve birikme bölgelerinin uzunluğu, yanal yayılma miktarının doğruluğuna bağlıdır. Ancak en önemlisi herhangi bir model oluşturma girişiminden önce, kullanıcının ekstrem çığ olayları için; başlangıç zonu, çığın türü (toz çığ, top/ıslak çığ gibi), çığın tek başına yani 9

12 bağımsız mı hareket edeceği veya daha seyrek meydana gelen, başka çığ ve/veya çığları mı tetikleyeceği gibi kritik senaryoları tespit etmesi gerekmektedir lerden bu yana ekstrem çığ olaylarının hareketini ve güzergahını belirleyebilmek üzere dinamik modellemelerden yararlanılmaktadır. Çığ tehlike haritalarının üretilmesi çalışmalarında geçmiş yıllara ait çok sayıda güvenilir çığ kaydı olmadığı takdirde istatistiksel analizler yapılamayacağından, dinamik modellemeler kullanılır. Bu modelleme sayesinde, herhangi bir kar derinliği ve yoğunluğu sınır koşulu belirlenerek, çığ akış güzergahı, uzunluğu, akma hızları, akış derinlikleri ve çarpma basıncı değerleri tespit edilebilir. Dinamik modellemelerin istatistiksel modellemelere göre avantajı iyi kalibre edilmiş olmaları şartıyla farklı kar derinlikleri, yoğunlukları ve kopma bölgeleri tanımlanarak farklı senaryoların türetilebilmesidir. Çığ Modelleme yazılımları Bir boyutlu (1 D) çığ dinamik analiz yazılımları çığ akış güzergahındaki malzemenin kütle merkezindeki veya akışın tam ortasındaki hızlarını tahmin etmektedirler. 2 Boyutlu (2D) dinamik modeller hızların yanı sıra aynı zamanda akış derinliklerini, çarpma basınçlarını ve yanal yayılma değerlerini de belirlerken, 3 boyutlu modellemeler sonlu hacimler metodu ile çığ akışının hacimsel olarak ilerlemesini tespit etmektedir. a. ELBA+ YAZILIMI Energy Line Based Avalanche (ELBA+) 2 boyutlu (2D) çığ akması dinamik analiz yazılımıdır ve nümerik olarak çığ olaylarını çözümleyen benzeşimini/simulation u gerçekleştiren bir modeldir. Voellmy yaklaşımını baz almaktadır. Çıktı olarak; akış güzergâhının yanı sıra, akma hızı, akan malzemenin çarpma basınç değerleri ile akış güzergâhında ve birikme bölgesinde kar derinlikleri arazi modeli üzerinde eş yükselti eğrileriyle verilir. 2 boyutlu olması dolayısıyla yanal yayılım miktarları da tespit edilebilmektedir. CBS teknolojisi yardımıyla sonuçlar görsel olarak oldukça başarılı gösterilebilmektedir. b. RAMMS (RApid Mass MovementS) Dinamik çığ analiz yazılımıdır. Bu yazılım da Voellmy Modelini baz almaktadır. İsviçre de geniş kullanıma sahiptir. Genel olarak çığ akmaları için kullanılmaktadır. c. SAMOS-AT İlk olarak 1999 yılında Avusturya Sel ve Çığ Kontrol Servisi tarafından kuru kar çığları için kullanılmak üzere SAMOS adıyla oluşturulmuştur. Modelin çalışma prensibi iki ayrı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yoğun çığ akımını modellerken (dense flow avalanche), diğer kısımda kuru çığ akışının modeller Avusturya ve İzlanda da bir çok uygulaması yapılmıştır. Avantajı tüm katmanları ayrı ayrı analiz eden kompleks yapıya sahip olarak en gelişmiş model olması iken, diğer modellere göre daha pahalı olması dezavantajı olabilir. d. AVAL-1D 1D dinamik analiz yazılımıdır. Voellmy Salm Modelini baz almaktadır. Girdi olarak Voellmy Tip Modelleri Türbülans Sürtünme Katsayısı (ξ, topografik verilerden kalibre edilir), Kuru Sürtünme Katsayısı/Dry-Friction katsayısı (μ), kar yoğunluğu ρ (kg/m 3 ), başlangıç bölgesindeki kar derinliği, 10

13 başlangıç ve birikme bölgesi arasındaki kot farkı ve başlangıç bölgesindeki yamaç eğimi değerleri kullanılmaktadır. e. VARA-1D VARA 1 Boyutlu Çığ Analiz Modeli, 1990 lı yılların başında İtalya da geliştirilmiştir ve sadece yoğun kar çığlarının (ıslak çığ) modellemesine uygundur. Çığ modellemelerinde genel olarak olduğu şekilde başlangıç (kopma) bölgesindeki belirsizlikler (kopma alanı, kar derinliği, kar yoğunluğu) ve sürtünme katsayılarının girilmesi gerekmektedir. Başlangıç koşullarından kırılma yüksekliği ve boyuna düşü miktarı bilinmesi gereken parametrelerden diğerleridir. Yukarıda sıralanan dinamik modellerin yanı sıra ilk çığ projesi sırasında denenen NEX-MOD; İsviçre Çığ Uyarı Servisi için istatistik model, DET-STAT; İsviçre Çığ Uyarı Servisinin, büyük çığlar için deterministik istatistik model, PARA Davos-Weissfluhjoch istasyonunda çığ uyarısı için tecrübeye dayalı uzman modeli yanı sıra topografik arazi modelleri, LAWSIM2 gibi yarı analitik PM ve FSB yazılımları, 1D (bir boyutlu) NIS ve BING yazılımları ve 3D (3 boyutlu) çift katmanlı çözüm yazılımı N2L yazılımları mevcuttur. Bu durumda 1950 lerden bu yana ekstrem çığ olaylarının güzergah ve kar bilgilerinden hareket ile, çığ önlem yapı tür ve boyutunu belirlemeye yönelik altlık hazırlamak amacıyla, dinamik modellemelerden yararlanılmaktadır. Bu tür çalışmalarda, güzergaha ait sürtünme katsayıları (Türbülans Sürtünme Katsayısı ξ, ve kuru-zemin sürtünme katsayısı μ) doğrudan ölçülemediği için güzergahta meydana gelecek çığ olayını, en iyi temsil edecek şekilde gerekli kalibrasyonlar modeller ile yapılabilmektedir. Bu sayede herhangi bir kar derinliği ve yoğunluğu sınır koşulu belirlenerek modellemeler sonucunda çığ akış güzergahı uzunluğu, akma hızları, akış derinlikleri ve çarpma basıncı değerleri tespit edilebilir. Proje kapsamında, eldeki mevcut veri ve arazi gözlem bilgileriyle, çığ önlem yapılarının hidrolik boyutlandırımı için yapılması planlanan analizlerde, 2-boyutlu dinamik çığ modelleme yazılımlarının yeterli olacağı görüşüne varılmış ve yapılan karşılaştırmalı fiyat analizi sonucu, eğitim alabilme ve yazılımı güncelleme olanakları da göz önüne alınarak ELBA+2D yazılımı alınıp kullanılmasına karar verilmiştir. Model yazılımının seçimi konusunda OGM ile yapılan toplantıda seçilecek yazılımın kullanım hakkının 8 yıl olmasına, eğitimin buna dahil edilmesine, eğitim suresinin yılda 2 defa 10 gün süreli, 12 kişilik grup eğitimine uygun olmasına karar verilmiştir. Bu kararlar doğrultusunda satın almaya ilişkin şartname hazırlanmış, teklif mektupları alınmış ve 8 yıllığına 1 adet limitsiz lisansın alım süreci tamamlanmıştır. Eğitim amaçlı olarak Trabzon da yapılan ilk toplantı için yaklaşık 20 lisansı bir ay süreli ve eğitim amaçlı olan lisans ücretsiz olarak temin edilmiştir Çığ Tehlike Haritalamada Girdilerin Hazırlanması ÇNHRP Çığ çalışmaları kapsamında, Çığ Tehlike Haritaları yapılması amacıyla, toplam km 2 yüz ölçümü olan Çoruh Nehri havzasını örten 176 adet 1/25000 ölçekli topografik harita paftası dijital ortamda temin edilmiştir. Yukarıda sıralanan arazi etüt kriterlerine göre arazi etüdleri yapılmış ve toplanan veriler kullanılarak ELBA+2D çığ modelleme yazılımı için aşağıda sıralanan girdiler hazırlanmıştır: 11

14 1. Arazide belirlenen çığ rotalarının ulusal koordinatlara yerleştirilmiş olan 1/25000 Raster (.jpg) harita üzerine bilgisayar ortamında işlenmesi, 2. Autorel Algoritması (Autorel Forest/Noforest Versiyonları) ile çığ başlaması muhtemel alanların belirlenmesi için gerekli kriterler ve veriler (Eğrisellik içbükey dışbükey alanlar, arazi eğimi sınır koşulları (min 28º max 55º), arazi üzerindeki engebeler, min. başlama bölgesi alanı, tepe sırtlarından uzaklık ve deniz seviyesinden yükseklik ile 1/25000 ölçekli haritadan oluşturulan arazinin sayısal yükseklik modeli-sym), 3. Ormanlık alan çığlarının algoritmasında koruyucu orman sınırlarının (OGM den temin edilmiş olan) Çoruh Havzası sınırları içerisindeki Meşcere Haritalarından girdi olarak algoritmaya verilmesi ve bu durumda o bölgeden çığ başlamadığı kabul edilmesi, 4. Muhtemel çığ anında; çığ başlama bölgesinde meteorolojik ve fiziksel özellikler (çığ kopma derinliği, Coulomb pürüzlülük katsayısı-µ, mevsime göre değişen çığın türüne bağlı (ıslak/toz çığ) başlama ve akış yoğunlukları). Burada çığ tehlike haritalarının hazırlanması sırasında yapılan bazı kabullerden bahsetmek gereklidir. Türkiye de çığ başlangıç bölgelerinde kar ölçümleri (derinlik, kar su eşdeğeri ve yoğunluk tespiti) gözlemleri yapılmamaktadır. Havzaların üst kotlarında yapılan kar ölçümleri (Şekil 3), kalıcı kar örtüsü döneminde Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından ayda bir defa yapılmakta, Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM) kar ölçümleri ise günlük taze kar (kar tablası ile) ve kalıcı kar şeklinde, yerleşim yerleri içinde mikro klima karakterine sahip şehir içi istasyonlarında ve havaalanlarında yapılmaktadır. Bu ölçümler çığ başlama bölgelerinin kar örtüsü ve kar tabaka özelliklerine hiç uymamaktadır. Bu bağlamda MGM ile Çoruh Nehri havzasında yeni kurulacak Otomatik Hava Gözlem İstasyonlarından (AWOS) (Şekil 4) üç tanesinin çığ başlama bölgelerine kurulması konusunda OGM prpje mühendisleri ile görüşmeler yapılmıştır. Ancak henüz bu istasyonların satın alınıp kurulması kararı henüz gerçekleşmemiştir. Meteorolojik gözlem amaçlı olan bu istasyonların işletimi esasen Meteoroloji Genel Müdürlüğü sorumluluğunda olup bu istasyonların kurulup işletilmesi için iki genel müdürlük arasında görüşmeler yapılmıştır. Şekil 3. DSİ kar ölçümü (a) Arazi etütünde kar ölçümü (b ve c) 12

15 Şekil 4. Otomatik Hava Gözlem İstayonu Yukarıda sıralanan nedenlerden ötürü, ELBA+2d modelleme yazılımında başlama bölgelerindeki kar derinlikleri ve yoğunlukları ve Volemmy çığ hidrodinamiği katsayıları, programın hazırlandığı Avusturya da yaklaşık 30 yıl boyunca yapılan ölçümlerden elde edilmiş verilerin, Türkiye arazi çalışmaları sırasında yerel kaynaklardan sözlü olarak elde edilen verilere göre yorumlanmasıyla kullanılmaktadır. Örneğin, başlama bölgesi için 100 yıl tekerrür aralığında, kar derinliği 150 cm alınmaktadır. Bu konunun çözümü için yıllarca veri birikmesini beklemek yerine, mevcut bilgilerin en iyi yorumu ile çığ önlem yapılarının projelendirilmesi ve en kısa zamanda uygun görülen önemli yerlere Kış Gözlemi amaçlı AWOS ların kurularak veri toplanması önerilir Tehlike Haritası Hazırlanmasında İşlem Aşamaları Yukarıda sıralanan girdiler kullanılarak özellikle çığ başlama bölgesinin büyüklüğünün ve fiziksel özelliklerinin iyi belirlenmesi çok önemlidir. Bu amaçla yapılan ön analiz sonuçları girdi olarak kullanılarak ve paftada işaretlenmiş her bir çığ güzergahı için ELBA+2D yazılımı aşağıda sıralanan aşamalardan geçilerek Çığ Tehlike haritası hazırlanır. Aynı işlemin çığ düşme olasılığı olan her bir vadi için yapılması gerekir. ELBA+2D çığ modelleme program aşamaları: 1. Topoğrafik haritalardan Sayısal Yükseklik Modeli (Vektör ve Raster) ile kabartma haritalarının oluşturulması, 2. Koordinat Sistemi tanımlanması, 3. Sayısallaştırma - Editing (başlama bölgeleri ve havza için) işlemleri ve Akış Doğrultularının belirlenmesi, 4. Catchment (Çığ akış havzası ) tanımlanması, 5. Başlama bölgesi tanımlanması, 6. Alt Havza içine sayısal yüzey modeli oluşturulması, 7. Topoğrafik bilgilerin ELBA+ a aktarılması, 8. Parametrelerin tanımlanması, 9. Simülasyonun yapılması, 10. Sonuçların yazdırılması, 11. Sonuçların ArcGIS e eklenme işlemi, 13

16 12. Vektör formata dönüşüm, Bu işlemlerden sonra 1 / ölçekli ve H44d4 paftasındaki tüm çığ başlangıç, akma ve durma zonları tamamlanmış haliyle örnek olarak yukarıda Şekil 2a da verilmiştir. 2. ÇIĞ ÖNLEM YAPILARI Herhangi bir çığ tehlikesi olan lokasyonda, kabul edilebilir önlem yapı türünün (Şekil 5) seçiminde etken parametreler, "Coğrafi Bölge Özellikleri, Çığ Olayı Boyutu, Önlem Amacı, Teknik Olabilirlik, Yörede Hasar Görebilirlik, En Uygun Maliyet" olarak sıralanabilir. Çığ önlemleri Aktif ve Pasif Önlemler olarak ikiye ayrılır. Kısaca tanımlanırsa 1. Aktif Önlemler: Çığın kopma yani başlangıç kesiminde durdurma veya saptırma önlemleri 2. Pasif Önlemler: Çığ rotasının akma, yatak genişleme ve durma gereken kesimlerine yine akan çığ kütlesini kontrol, değiştirme amaçlı önlemlerdir. Şekil 5. Farklı çığ önlem yapıları (saat yönünde, sırasıyla) Durdurma duvarı, kar bariyerleri, ahşap tripotlar ve kar ağları ÇNHRP Kapsamında Gerçekleştirilen Çığ Önlem Yapıları Agrin Ltd. ile OGM arasındaki sözleşmenin çığ konularındaki en önemli bileşeni olan çığ önlem yapılarının yer seçimi ve yapı türünün belirlenmesi konusunda öncelikle OGM proje mühendislerine yardımcı olmak üzere iki adet teknik not ( Çığ Önlem Yapılarının Yerlerinin Belirlenmesi, Tip Seçimi, Projelendirme Kriterleri ve İnşaatı ve Çığ Önlem Yapılarını Boyutlandırma Amaçlı Modellemeler ve Mevcut Yazılımlar-Çığ Dinamik Analiz Programları ) 14

17 hazırlanmıştır. Aralık 2012 tarihine kadar yapılan arazi etüdlerinde tehlike haritalarının hazırlanmasına yönelik çalışmaların yanısıra çığ önlem yapı yerlerinin seçimi konusunda da etütler yapılmıştır. Önlem yapılarının yer seçiminde göz önüne alınan en önemli kriterler sırasıyla şu şekildedir: 1. "Mikro Havza" olarak seçilen temsili havzaların içinde veya yakınında bulunması, 2. Erişilebilirlik: Ulaşımın sağlanabilmesi, 3. Hasar Görebilirlik: Öncelikle insan hayatını ve yerleşimleri etkileyebilecek çığ güzergahları, 4. Farklı önlem yapıları uygulanmasına olanak sağlaması ve ileride verilecek eğitimlerde örnek olarak kullanılması, ve 5. Devamlı yerleşim ve turizm alanları alternatiflerini içerebilmesi. Danışmanların OGM proje mühendisleri ile arazide yaptıkları ayrıntılı etüdler sonucunda ve yukarıdaki kriterler ışığında, tarihinde OGM de yapılan toplantıda, OGM nin kendi mühendis kapasitesi ve bilgisiyle tek başına, bağımsız olarak yapabileceği yapı yerlerinin seçilmesine (Şekil 6), bu yapıların değişik türlerde olmasına ve yer seçiminde öncelik sıralamasının; Yusufeli, Barhal, Yaylalar Köyü, Cami Mahallesi (Şekil 7a), Tortum, Peynirli Köyü (Şekil 7b), İspir, Çamlıkaya, Cös ve Başyurt Karşı Mahalle (Şekil 7c), ve Erzurum, Palandöken, Sultan Seki olarak yapılmasına karar verilmiştir. Üç yer seçimi yerine, ilk çalışmada dört yer belirlenmiş olup, 4. yer (Palandöken) proje alanı dışında ve Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü nün daha önce çığ önlem yeri olarak seçtiği yerdir. Ancak Palandöken Kış Turizm merkezinin çok paydaşlı olması sebebiyle, buranın ileride tüm paydaşların katkısıyla çok boyutlu bir proje olarak gerçekleştirilmesine karar verilmiştir. İnşaatı gerçekleştirilmesine karar verilen uygulama alanları Şekil 7 de gösterilmiştir. Şekil 6. Çığ Önlem Yapılarının Lokasyonları 15

18 Şekil 7. Çığ önlem yapısı lokasyonları: Yusufeli Barhal, Yaylalar Köyü, Cami Mahallesi (a), Tortum Peynirli Köyü (b) ve İspir Çamlıkaya Başyurt Karşı Mahalle (c) 2.2. Çığ Önlem Yapı Lokasyonlarında Gerçekleştirilen Detay Çalışmalar Proje uygulama alanlarında, proje hazırlama ve gerçekleştirilmesi aşamalarında daha detaylı çalışma yapılması gerektiğinden, belirlenen 3 Çığ önlem proje alanında çığ başlama bölgelerinin, çığ akma rotalarının ve çığ durma alanlarının 1/1000 lik ölçekte halihazır haritalarının temin edilmesi gerekmiştir. Aynı zamanda inşaat yapılacak lokasyonların jeoteknik etüdleri yaptırılmıştır. Daha önce mevcut 1/25000 ölçekli topografik haritalarla yapılan ELBA+2D yazılımıyla simülasyon analizleri alınan haritalar yeniden analiz edilerek çığ başlama, akma ve durma sınırları ile hız, akma basıncı ve akış yükseklikleri her 3 proje alanı için yeniden yapılmıştır. Bununla birlikte başlama bölgelerinde detaylı arazi gözlemleri, rüzgar yönü bilgileri, meşcere haritası, yüzey engebeliliği, pürüzlüğü incelenmiştir. Önlem projesi yapılan bu sahalarda sırasıyla: Tüm havzanın meşcere haritaları temin edilmiş, Yeni haritalarla yeni başlama bölgeleri yerinde incelenerek tespit edilmiş, Yeni verilere göre analizlerin yenilenmesi gerçekleştirilmiş, Modelleme yapılmıştır. (Bu modellemede ELBA+ 2Dprogramı, 1/1000 lik ölçekte özel olarak alınmış halihazır haritalar kullanılarak yapılmıştır. Analizlerde kar yoğunluğu 300 kg/m 3 pürüzlülük kat sayısı μ; başlama bölgesinde için 0.25, akma hattı boyunca ve birikme bölgesinde 0.25 olarak alınmıştır.) Muhtemel başlama bölgesi için Tortum Peynirli için çığ bariyerleri, İspir Başyurt için muhtemel birikme bölgesine şaşırtmalı çığ saptırma duvarları (dere yatağına dik) ve Yusufeli Yaylalar Köyü Cami önü mevkii için yönlendirme duvarı önerilmiştir. Güvenli bir çığ modellemesi yapılabilmesi, özellikle çığ başlama bölgesinin topografik özelliklerinin iyi anlaşılmasına bağlıdır. Bu amaçla yapılan literatür çalışmasında, çığ başlama bölgesi belirlenmesinde farklı parametreler ortaya çıkmıştır: A. İsviçre Davos çığ araştırma merkezinde Maggioni vd (2002) uygulamalarına göre; i. Yamaç eğimi, 30º 60º arasında olması (Bazı Uygulamalarda 28º 55º) ii. Bakı (Maggioni, M., Gruber, U., 2003) - Ani sırt değişimi tespiti iii. Eğrisellik (curvature) - İçbükey olması, planar curvature < -0.2 (GIS) iv. Tepe sırtlarına uzaklık-başlama bölgesinin ana sırtlarda bulunmaması, bulunuyorsa da çok geniş bir alandan başlaması gerekir (focalsum ile başlama bölgesi alanı bulunabilir, Gruber, 2001) 16

19 v. Kar savruntusu ( kar süprüntüsü - Snowdrift) tespiti vi. Yamaç pürüzlülüğü B. Başlama Bölgesi Tespiti Akmayi Önleyici Bölgelerin Tespiti ile ilgili olarak yukarıda sıralanan topografik parametrelerinin yanı sıra diğer önemli parametre yüzey engebelilik (Terrain Ruggedness) olarak verilmektedir (Sappington vd, 2007). Bakı ve arazi eğiminin fonksiyonu olarak tanımlanan Vector Ruggedness Measure (VRM) değerleri düz alanlar için 0 değeri, oldukça engebeli alanları için 1 arasında değişmektedir. 1/25000 ölçekli haritaya göre ilk yapılan muhtemel başlama bölgesi ile daha detaylı sonraki 1/1000 ölçekli haritaya göre yapılan muhtemel başlama bölgesi farklılıkları göz önüne alınmıştır (Şekil 8). Çığ kopması olayında, muhtemel başlama bölgesinde arazi kullanımı ve mevcut Koruyucu Orman Alanları (Meşcere Tipi) Etkisi ile ilgili olarak önemli parametrelerden biri orman üst sınırı olup, Erzurum Artvin bölgesinde orman üst sınırı m. dedir. Merkezi İsviçre Alpleri nde bu değer yaklaşık 2000 m. civarındadır (Teich, M. ve Bebi, P., 2009). Eğer ormanlık alanlar zayıf ve tahrip olmuş ise koruyucu orman olarak tanımlanmamıştır (Bayburt, 96%). Bu değerlendirmede diğer göz önünde bulundurulan özellikler sırasıyla: 1. Ağaç kapalılık oranı, ağaç yükseklikleri, gövde kalınlıkları, ağaç tipleri 2. Ağaçlar arasındaki boşluğun ağaç yüksekliğinin 1-2 katı olması Şekil 8. 1/25000 ölçekli haritaya göre ilk yapılan muhtemel başlama bölgesi ile daha detaylı sonraki 1/1000 ölçekli haritaya göre yapılan muhtemel başlama bölgesi farklılıkları. 3. Ormanlık bölgelerde inşa edilen yapıların mevcudiyeti. Kış turizmine yönelik yapılan inşaatlar, kapalılık oranını azaltıp potansiyel çığ başlama bölgesi olmasına neden olabilir (Teich, M. vd, 2012). 4. Meşcere tiplerinin değişimine göre başlama bölgesindeki değişim 5. Meşcere tiplerinin değişimine göre direnç ve kazıma bölgelerinin zamanla konumlarının değişimi. 17

20 Çığ başlangıç bölgesindeki orman örtüsü varlığı, kapalılık oranı ve diğer meşcere ile etkili parametreler OGM proje mühendisleri tarafından detaylı olarak bilinip yorumlanmaktadir. Bu sebeple meşcere tipi etkileri konusunda gereksiz detaya girilmeyecektir. Tüm yukarıda sıralanan parametreler göz önünde bulundurularak, örneğin Yusufeli - Yaylalar Köyü İçin; Başlama Bölgesi ve Direnç Bölgelerindeki Değişimin Çığ Akma Güzergahı ve Akış Yüksekliğine Etkisi (Şekil 9a), Çığ Akış Hızına Etkisi (Şekil 9b) ve Çığ Dinamik Çarpma Basıncına Etkisi modellenmiştir (Şekil 9c). Aynı şekilde diğer iki çığ önlem yapıları yerleri; Tortum-Peynirli ve İspir-Başyurt için de gerekli detay analizler yapılmıştır. İlaveten her ne kadar projeksiyon sistemi nedeniyle hafif kaymalar mümkün ise de CBS Tabanında Uydu Görüntülerinden de faydalanılarak güzergahlar kesinleştirilmiştir (Şekil 9d). (9a) (9b) (9c) Şekil 9. Yusufeli - Yaylalar Köyü İçin; Başlama Bölgesi ve Direnç Bölgelerindeki Değişimin Çığ Akma Güzergahı ve Akış Yüksekliğine Etkisi (a), Çığ Akış Hızına Etkisi (b), ve Çığ Dinamik Çarpma Basıncına Etkisi modellenmiştir (c). Uydu görüntüsü ile tespit (d). (9d) 18

21 2.3. Çığ Önlem Yapılarında Tarihi İtibarıyla Durum Her üç lokasyon için uygulama projeleri Şubat 2014 sonu itibarıyla hazırlanmıştır. OGM tarafından sadece iki proje için ihale aşaması gerçekleştirilmiştir: Başköy ve Peynirli ihaleleleri 2014 yılında tamamlanmış, ancak Barhal Yaylalar Cami önü mahallesi yönlendirme duvarı istimlak sorunlarından ötürü henüz ihale edilememiştir. İki lokasyonun kazı ve malzeme temin işlemleri 2014 yılında, ihaleye çıkılan kısımlar için inşaatları ise 2015 inşaat mevsiminde tamamlanmıştır. İnşaatı tamamlanan yapıların işlevinin kontrolü kış mevsiminde gerçekleştirilmelidir. 3. KAPASİTE GELİŞTİRME Çığ haritalama ve çığ önlem yapılarının projelendirilmesi ve yapımı, konularının OGM camiasına oldukça yeni olmasından ve OGM proje mühendislerinin bu işleri ilk defa yapacak olmalarından ötürü, OGM ile birlikte oldukça detaylı bir kapasite geliştirme programı gerçekleştirilmiştir. Bu konuda yapılan çalışmalar aşağıda sırayla kısaca özetlenmektedir Hizmetiçi Eğitim Seminerleri Çığ Hizmet içi Eğitim Semineri (I) tarihleri arasında Erzurum Orman Bölge Müdürlüğü Eğitim Salonunda gerçekleştirilen Çoruh Havzası Rehabilitasyon Projesi, Çığ Kontrolü Hizmet içi Eğitimi ne toplam 17 görevli Mühendis ve JICA Ankara Ofisinden iki görevli (Programın son 2 gününe gözlemci olarak) katılmışlardır. Seminerde Proje mühendislerine, kar ve çığ, çığ başlama zonunun belirlenmesi, kar tabakasının dayanımı konulu eğitim ve uygulama çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Havza kar örtüsünün oluşumu, kar derinlik, su eşdeğeri ölçümü ve yoğunluk hesabı sabah eğitiminde teorik, öğleden sonra ise uygulamalı olarak verilmiştir. Çığ Hizmet içi Eğitim Semineri (II) 3-7 Şubat 2014 tarihleri arasında Trabzon ilinde Orman ve Su İşleri Bakanlığı Toprak Muhafaza ve Havza Islahı Daire Başkanlığı tarafından II. Hizmetiçi Eğitim Çalışması programı kapsamında Çığ Eğitim ve Çalıştayı gerçekleştirilmiş ve eğitmenler dahil toplam 21 mühendis katılmıştır. II. Eğitime ilk eğitime katılan mühendislerden sadece 10 arkadaş katılabilmiş, 7 arkadaş yeni katılmıştır. Eğitime katılan ekibe hazırlanan program dahilinde ilk gün kar ve çığ arazi etüd yöntemleri ve Orman örtüsünün çığ oluşumuna etkileri konusunda sunumlar yapılmıştır. İkinci gün Trabzon Bayburt yolu, Hamsiköy Tüneli yakınında seçilen lokasyonda kar derinlik ve su eşdeğeri ölçümleri ve buna bağlı olarak kar yoğunluk hesaplanması uygulamalı olarak yapılmıştır. Bu ölçümlerde Türkiye de DSİ dahil tüm kurumlar tarafından kullanılmış ve kullanılmakta olan Mount Rose tipi kar numune alma aleti kullanımı gösterilmiştir. Daha önceki arazi etütlerinde kullanılan (aynı zamanda Avrupa 19

22 Birliği ve İsviçre Çığ Enstitüsü nün de kullandığı) numune tüpü ve terazisinin AFAD dairesinden temin edilemeyeceği anlaşıldığından bu tür (Mount Rose) ölçüm aletinin kullanılmasına karar verilmiştir. Ayni arazi etüdünde kar tablası kullanılarak son 24 saatlik süre içerisinde düşen yeni kar ölçümü gösterilmiş ve çığ oluşumuna yakın ilişkisi sebebiyle ölçüm gerekçeleri verilmiştir. Kar tabakasının mukavemetinin belirlenmesi amacıyla gerek Rammsonde kullanılarak gerekse manuel olarak toplam derinliği sadece 48 cm. olan eski kar tabakasında ölçümler ve hesaplamalar gösterilmiştir. Mukavemet, sıcaklık ve kar derinliğine bağlı olarak değişimi grafikleri hazırlanmış ve yorumu yapılmıştır. Manuel olarak yapılan ölçümlerde, Avrupa Birliği ve İsviçre Çığ Enstitüsü nün kullandığı kar skalası kullanılmıştır. Büro çalışması ile Rammsonde ve manuel olarak yapılan kar mukavemet hesaplamaları karşılaştırılmıştır. Sonuçlara göre hangi katmanlardan çığ gelebileceğine karar verilmiştir. 3. Çığ Hizmet İçi Eğitim Semineri (III) 27 Mayıs 01 Haziran 2015 tarihinde Artvin ili Arhavi İlçesinde Çığ Tehlike Haritası Hazırlama konusuda hizmet içi eğitim verilmiştir. Bu eğitime doğrudan haritalama ve çığ önlem yapılarının kontrolünü yapan ve ileride bu konularda görev alacak OGM proje mühendislerinden Sıtkı Eraydın ve Özgür Alaçam, Artvin Orman Bölge Müdürlüğü nden Cavit Hafızoğlu ve Ünsal Altun, Trabzon Orman Bölge Müdürlüğü nden Enver Demir ve eğitici olarak Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi nden proje uzmanı Doç.Dr.Abdurrahim Aydın katılmışlardır. Bu eğitimde Tehlike Haritası hazırlama aşamaları yeniden anlatılmış ve başlama bölgeleri düzenlenme çalışması için 14 adet pafta katılımcılara dağıtılmıştır. Eğitimde ayrıca Ağustos ayının ilk haftasına kadar kalan paftaların tamamının başlama bölgelerinin düzenlenip simülasyona hazır hale getirilmesi kararlaştırılmıştır. Başlama bölgesi düzenleme işlemi tamamlandıktan sonra Ağustos ayının ikinci haftasında Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi CBS laboratuvarındaki lisanslı yazılımlar kullanılarak tehlike haritalarının hazırlanması aşamasının bitirilmesi de kararlaştırılmıştır. Ancak söz konusu eğitim katılımcıların başka faaliyetleri nedeni ile bu rapor tarihi itibariyle gerçekleştirilememiştir Genel Eğitim Çalışmaları -Teknik Toplantılar ve Sunumlar Çoruh Nehri Havza Rehabilitasyon Projesin kapsamında yapılan Çığ Eğitimi eğitim ve bilgilendirme çalışmaları sırasıyla: i. 11 Haziran 2012 tarihinde Erzurum Bölge Müdürlüğünde organize edilen Projenin başlatılması amaçlı Çoruh Havzası Rehabilitasyon Projesi Eğitim Programı nda KAR ve ÇIĞ KONTROLÜ isimli sunum ii Haziran 2012 tarihleri arasında Trabzon (Uzungöl) gerçekleştirilen Çığ Kontrol Proje Yapımı Hizmet içi Eğitimi nde DOĞAL AFET OLARAK KAR konulu sunum iii Kasım 2012 tarihleri arasında Antalya da gerçekleştirilen Katılımcı Entegre Havza Yönetimi Eğitim ve Çalıştayı nda, Çığ Önlem Yapılarının Planlaması konulu sunum iv Ocak 2013, tarihleri arasında Erzurum Orman Bölge Müdürlüğünde Çoruh Havzası Rehabilitasyon Projesi, Çığ Kontrolu Hizmet içi Eğitimi konulu altı adet sunum 20

23 v. 22 Mart 2013 tarihinde JICA projesi kapsamında davetli Japon uzmanlarla yapılan toplantıda Avalanche Study Component of Çoruh River Basin Rehabilitation Project isimli bilgilendirme sunusu vi. 26 Mart 2013, tarihinde, Erzurum Bölge Müdürlüğü tarafından Çoruh Nehir Havzası Rehabilitasyon projesi sınırları içerisinde bulunan ilgili tüm Orman İşletme şefleri için düzenlenen Proje Eğitimi Semineri nde, OGM Çığ Kontrol sorumlusu Sıtkı Eraydın ile birlikte Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesinin kısa bir tanıtımı ve bu proje kapsamında Çığ Kontrol Faaliyetleri Konusunda Gelinen Aşama ve Çığ Önlem Yapıları hakkında sunum vii. 30 Temmuz 2013 tarihinde "Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Proje Uygulama Komite (PUK) toplantısında "Çığ Kontrol Faaliyetleri İle İlgili Yapılan Çalışmalar ve Çalışma Takvimi" konulu sunum viii. 2-5 Eylül 2013 tarihleri arasında, Trabzon/Uzungöl de, Çölleşme ve Erozyonla Mücadele (ÇEM) Genel Müdürlüğü tarafından düzenlenen "Çığ Kontrol Projeleri Eğitiminde Çığ Tehlike Haritalarının Hazırlanması ve Kar Hidrolojisi konulu sunumlar ix. 2-6 Aralık 2013 tarihleri arasında Antalya da düzenlenen ÇNHRP bilgilendirme toplantısında "Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Kapsamında Yapılan Çığ Çalışmaları" konulu sunum x. 7-8 Mayıs 2014 Trabzon da yapılan arazi uygulamalı Çığ eğitim seminerinin (Sorumlusu: Dr. David Mcclung-University Of British Columbia) organizasyonu ve katılım xi. 20 Haziran 2014 tarihinde Erzurum Valiliği nde yapılan " Üst Düzey Yönetici Bilgilendirme Toplantısı" kapsamında Valiliğe "Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Kapsamında Yapılan Çığ Çalışmaları" konulu sunum xii. 9 Temmuz 2014 tarihinde Artvin Valiliği nde yapılan " Üst Düzey Yönetici Bilgilendirme Toplantısı" kapsamında Valiliğe "Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Kapsamında Yapılan Çığ Çalışmaları" konulu sunum xiii. 21 Temmuz 2014 tarihinde, Bolu'da yapılan "Toprak Muhafaza, Mera Islahı ve Erozyon Kontrolü" İhtisas Grubu toplantısında "Çığ Çalışmalarında Dikkat Edilecek Hususlar" konulu sunum xiv. 4 Ağustos 2014 tarihinde, Ankara'da yapılan Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyonu Projesi 7. Proje Uygulama Komitesi (PUK) Toplantısı nda "Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyonu Projesi Kapsamında Yapılan Çığ Çalışmaları konulu sunum xv Ocak 2015 tarihleri arasında Japonya dan Niigata Protec Co.Ltd. firmasınca verilen Çığ Egitim" toplantısında "Snow Observation Programme In Turkey During The Period of Winter Seasons" konulu sunum xvi. 03 Şubat 2015 tarihinde Antalya da Katılımcı Entegre Havza Yönetimi Eğitimi ve Çalıştayı kapsamında yapılan Çığ Kontrol Faaliyetleri" konulu sunum xvii. 2 Mart 2015 tarihinde Ankara da OGM bilgilendirme toplantısı için "Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Kapsamında Yapılan Çığ Kontrol Faaliyetleri" sunumun hazırlanması xviii Haziran 2015 tarihinde Rize İkizdere'de, Çölleşme Ve Erozyon Mücadele Genel Müdürlüğü tarafından yapılan Çığ Önlem Yapıları Hizmetiçi Eğitiminde, İbrahim Uçar ile birlikte hazırlanmış olan "Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Kapsamında Yapılan Çığ Çalışmaları" konulu sunum 21

24 xix Kasım 2015 te Trabzon da Fransız çığ grubu ile birlikte hazırlanan ONF-OGM İşbirliği Programı kapsamındaki "2. Dağlık Alan Yönetimi ve Erozyon Kontrol " etkinliği kapsamında Orm. Yük. Müh. Sıtkı Eraydın ile beraber hazırlanan " Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi Kapsamında Yapılan Çığ Çalışmaları" konulu sunum 3.3. Teknik Notlar OGM proje mühendisleri için kapasite geliştirmek için sırasıyla aşağıdaki teknik notlar hazırlanmıştır: Otomatik Hava Gözlem İstasyonu (AWOS) Teknik Özellikleri (10 s.) Çığ Önlem Yapılarının Belirlenmesi, Tip Seçimi, Projelendirme Kriterleri ve İnşaatı (11 s.) Çığ Önlem Yapılarının Boyutlandırılması ve Mevcut Yapılar (9 s.) Kar ölçüm aletlerinin teknik şartnamesi hazırlanmıştır Kar ve çığ rasat formları güncellenerek idareye teslim edilmiştir (12 s.) Arşiv Düzenlemesi - Literatür Tarama Eski Afet İşleri Genel Müdürlüğü bünyesindeki Çığ Grubunun çalışma döneminde oluşturmuş olduğu çığ literatürü ve Çığ danışmanın kişisel çığ arşivi listelenmiş ve OGM ÇNHRP Çığ Sorumlusuna tüm ekleri ile teslim edilmiştir Kar Ve Çığ Gözlem Ve Ölçümleri İçin Belirlenen Malzeme Listesi (*) Trabzon da 3-7 Şubat 2014 tarihleri arasında gerçekleştirilen II. Çığ Meslekiçi Eğitim bitiminde yapılan arazi etüdleri sonrası OGM proje mühendisleri ile beraber ileride ihtiyaç duyulacak alet ve ekipman listesi aşagıdaki şekilde hazırlanmıştır: 3 Adet AWOS-Otomatik hava gözlem istasyonu (Kar ve ilgili meteorolojik parametreleri gözlem amaçlı olarak, çığ önlem yapılarının inşa edileceği çığ güzergahları başlangıç bölgelerine konumlu) 5 Set Kar tüpü (Kar derinlik ve Su eşdeğeri ölçümü amaçlı) 5 Adet Kar Skalası (Kar fiziksel yapısını belirlemek amaçlı, İsviçre Çığ Araştırma Merkezi tarafından kullanılan ve Türkçeye tercüme edilmiş siyah çelik tabla) 5 Set Rammsonde (Kar tabaka mukavemetini belirleme amaçlı) 5 Adet Taze Kar Tablası ( Son 24 saatlik sürede yağan toplam taze karı ölçüm amaçlı) 5 Adet Kalıcı Kar Ölçüm Direği (Kar yağışlı dönemin başlangıcından itibaren yerde biriken karı ölçüm amaçlı, cm. taksimatlı, 3m boyunda sabit kar direği) 5 Adet Lup-Büyüteç (Kar kristal şekil, büyüklük ve metamorfizma aşamasını tespit amaçlı) (*) Bu alet ve ekipmandan Türkiye de yapılması mümkün olabilenler, Gazi Üniversitesi nde bulunan Kar ve Çığ Eğitim Setindeki numunelerden faydalanılarak yerel sanayiden sipariş edilebilir. 22

25 4. GELİŞTİRİLMESİ ÖNERİLEN KONULAR İleride gerek Çoruh ve diğer havzalarda yapılacak benzer çığ çalışmalarında göz önüne alınmasında yarar görülen konular aşağıda özet olarak açıklanmıştır Otomatik Hava Gözlem İstasyonları (AWOS) Kurulması Dünyanın çığdan etkilenen pek çok bölgesinde, bir çığ lokasyonunda çığ önlem yapısı inşaatı için proje gerektiğinde, projelendirme için hayati önemi olan önceden yapılmış kar ve çığ gözlem verileri mevcut değildir. Ancak önlem yapısı projelendirilmesi genellikle acilen gerektiğinden, yerel bilgi kaynaklarından, kurumlardan ve mevcut çığ tahribat izlerinden derlenen bilgilere dayanılarak projelendirme yapılır. Çoruh Nehri Havzaı Rehabilitasyon Projesi kapsamında seçilen çığ önlem yapılarının kopma bölgelerine AWOS kurulması önerilmiştir ve bu amaçla bilgi notu hazırlanmıştır. Kar Gözlem Amaçlı Sabit Awos'larda Ölçülen Meteorolojik Parametreler Bilindiği gibi AWOS lar hava alanlarında, şehir içinde (hava kirliği), sahillerde (deniz meteorolojisi) vd. amaçlara yönelik olarak kullanılabilir ve yapılacak işin amacına yönelik olarak değişik sensörler (Şekil 10a) kullanılır. Kış mevsiminde kullanılacak AWOS (Şekil 10b) lardan elde edilmesi planlanan bilgiler: o Kar Su Eşdeğeri o Kar yükseklik/derinlik o Toplam Yağış Miktarı o Kar sıcaklıkları o Hava Sıcaklık ve Nem o Rüzgar Hız / Rüzgar Yönü o Basınç olup, her bir meteorolojik parametre için ayrı bir sensor kurulmakta ve toplanan verilerin anında bir merkeze aktarılması sağlanmaktadır. Şekil 10. AWOS larda kullanılan değişik sensörler (a). Ilgaz dağındaki Kar gözlem amaçlı AWOS (b) 23

26 4.2. Kalibrasyon İçin Dinamik Çarpma Basıncı Ölçüm Sistemi Kurulması Tüm çığ önlem yapılarında çığ kütlesinin çarpma basıncı kullanılan çığ yazılımlarıyda teorik olarak hesaplanmaktadır. Ancak çığ afeti konusunda araştırma yapan Norveç, Fransa ve İsviçre gibi ülkelerde teorik çalışmalara paralel olarak, arazide yapay çığ düşürerek veya çığ akma hattı üzerinde prototip çalışmaları yapılarak çığ çarpma basınçları hesaplanmaya çalışılmıştır. Bu amaçla kullanılan alt yapı düzenekleri ve ekipmanlar Şekil 11 de verilmiştir. Şekil 11. Çığ çarpma basıncının arazide ölçüm lomponentleri 4.3. Arazi Gözlemleriyle Çığ Tehlike Haritalarının İyileştirilmesi Çoruh Ana Nehir hattı boyunca algoritma ile tespit edildiği halde çığ tehlikesi olmayan bölgelerin haritadan çıkarılması, Meterorolojik parametrelerin ölçümü tamamlandığında, arazi şartlarında belirlenen kürtün olan yamaçlardaki kar kopma derinliklerinin yeniden tespit edilip analizlere dahil edilmesi, Meşcere haritalarının yenilenerek analizlere yeniden dahil edilmesi ve bu şekilde sürdürülebilirliğin sağlanması 5. SONUÇ ve ÖNERİLER Çığ Danışmanları tarafından yapılan çalışmalar tehlike haritalarının hazırlanması, çığ önlem yapılarının hidrolik boyutlandırımı ve Orman Genel Müdürlüğü (OGM) Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrol Dairesi tarafından görevlendirilen Proje mühendislerinin kar ve çığ konusunda eğitimi ve kapasite geliştirilmesini kapsamaktadır. Çığ Tehlike Haritalaması konusunda çığ harita türleri, arazi etüt içeriklerinin ne olması gerektiği, haritalara işlenmesi gibi konularda gerekli bilgi paylaşımı sonrası Çoruh Nehri Havzası Rehabitasyon Projesi (ÇNHRP) kapsamında, toplam 85 günlük bir saha çalışması ile Çoruh Nehri Havzası nın %97 den fazla kısmının arazi çalışması tamamlanmıştır. Arazi etütleri sırasında tespit edilen çığ patikaları CBS ile sayısallaştırılmıştır. Arazi etütleri sırasında oluşturulan arazi raporları her arazi dönüşünde fotoğraflı olarak idareye sunulmuştur. 24