ENDÜLÜSLÜ MUHADDİS KÂDÎ MÜHELLEB B. EBÎ SUFRE NİN BUHÂRÎ RİVAYETİ

Transkript

1 , Geliş Tarihi: , Yayın Tarihi: ENDÜLÜSLÜ MUHADDİS KÂDÎ MÜHELLEB B. EBÎ SUFRE NİN BUHÂRÎ RİVAYETİ İbrahim TOZLU Yrd. Doç. Dr., Erzincan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öz Endülüslü muhaddis Mühelleb b. Ebî Sufre (v. 435/1044), Buhârî Rivâyeti ile meşhur olmuştur. Üçüncü nesil Buhârî ravileri Asîlî (v. 392/1002) ile Kâbisî den (v. 403/1012) sema yoluyla rivâyette bulunmuş bir Buhârî ravisidir. Endülüs e el-câmiu s-sahih in girmesi ve tanınmasında etkili olan fakîh muhaddislerdendir. Hocalarından sema yoluyla aldığı Buhârî nüshalarını karşılaştırıp el-câmiu s-sahih e dair rivayet farklılıklarını en derli toplu şekilde el-muhtasaru n-nasîh adlı Buhârî rivayetinde toplamıştır. Bu çalışmasında o, hadisleri isnadıyla nakledenlere (müsnîd), hadisten hüküm çıkaranlara (fakîh), rivâyetleri metin ve senediyle ezberleyip nakledenlere (hafız) Buhârî rivâyetini en doğru şekilde tespit edip ulaştırma gayreti içindedir. Muhtasar ı, Buhârî rivâyetlerinin tetkik edilmiş güvenilir nüshalarına dayanması bakımından önemlidir. Bu eserinde o, rivayet farklılıklarını ortaya koyar, rivâyetin tam olanını tercih eder, râvî ziyadelerini birleştirir. Dârekutnî ile hiç görüşmeyen Mühelleb, Endülüs te Buhârî nin ta liklerine ilk defa dikkat çeken bir âlimdir. Bu makalede Mühelleb in, Buhârî nin Sahih ini muhtelif rivâyet ve nüshalarından istifade etmek suretiyle Muhtasar ını nasıl tertip ettiğine dair rivâyet metodu incelenecektir. Anahtar kelimeler: Buhârî, Endülüs, Mühelleb, Muhaddis, Rivâyet. BUKHARI NARRATION OF ANDALUSIAN HADITH SCHOLAR KÂDÎ MÜHELLEB B. EBÎ SUFRE Abstract Andalusian hadith scholar Mühelleb b. Ebî Sufre (d. 435/1044) is famous for his Bukhârî Narration. He is a Bukharian hadith narrator who narrated from the third generation Bukhari narrators Asîlî (d. 392/1002) and Kâbisî (d. 403/1012) via sema method (by listening). He is one of the canonist hadith scholars who introduced el-câmiu s-sahih (the Collection of Authentic Hadiths) in Andalusia. He compared Bukharian copies he received from his masters via listening with el-câmiu s-sahih and neatly collected them in a Bukhari narration called el-muhtasaru n-nasîh. In his work, he endeavored to determine the narrators who narrated hadiths with their isnads (müsnîd), those who draw provisions from hadiths (fakîh), and those who memorized hadiths with their texts and sanads (hafız). His Muhtasar is of great significance because its Bukhari narrations are based on analyzed and reliable copies. In this work, the author reveals differences in narration, prefers complete narrations and combines more narrators. Mühelleb, who had Bu makale, Creative Commons Alıntı-Gayriticari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır. This article is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

2 İbrahim TOZLU never met Dârekutnî, is the first scholar who attracted attention to Bukhari s taliks. In this article, the narration method Mühelleb used in the collection of Muhtasar, who used Bukhari s Sahih together with various narrations and copies, will be examined. Keywords: Bukhari, Andalusia, Mühelleb, Hadith Scholar (Muhaddis), Hadith Narration. Giriş Hz. Peygamberin (s.a.s), Kur an ayetlerini yazıya geçirdiği ancak hadislerini (sözlerini) ayetler gibi yazdırmadığı bir gerçektir. Kur an ın verdiği bilgilere göre Hz. Muhammed (s.a.s), tebliğ, tebyin, tezkiye gibi sıfatları taşıyan 1, Kur anı en iyi anlayıp ahkâmını icra eden 2 bir elçidir. Rabbinden aldığı ilahi emri en doğru aktaran 3 ve aldığı emirleri yerine getirmekle yükümlü tutulan 4 bir peygamberdir. Kur an ayetlerinin yanı sıra Hz. Muhammed in (s.a.s) kendi söz, fiil ve takrirleri de dinde büyük bir önem taşır. Mesela Hz. Peygamber in (s.a.s) insanlara sözleriyle açıkladığı, fiilleriyle uygulanışını gösterdiği ilâhî emirlerin başında namaz, oruç, zekât ve hac gibi ibadetler gelir. Namazların hangi vakitlerde, kaçar rek at ve nasıl kılınacağı, orucun nasıl tutulacağı, zekâtın hangi mallardan, ne kadar verileceği, haccın nasıl yapılacağı gibi hususlar Kur an da yer almayıp hadislerle açıklık kazanmıştır. 5 Bu yüzden Hz. Peygambere (s.a.s) dayandırılan rivâyetlerin en doğru şekilde tespit edilmesi Hadis ilminin en önemli konusu olmuştur. Hadis ilminde Hz. Peygamberin (s.a.s) söz, fiil ve takrirlerini gelecek nesillere aktarmak bir Müslüman için dinî bir vazife olduğu kadar, mustalahu l-hadis/hadis usulü adıyla da teknik bir çalışmayı gerekli kılmıştır. Bu faaliyette Sahabe en önemli faktör olmuş, onların Hz. Peygamber den (s.a.s) duyduklarını nakletmesi, duymadıklarını da birbirinden öğrenip aktarması ile bir süreç başlamıştır. Bu süreç hadis usulünde Rivâyetü l-hadis kavramı ile açıklanmıştır. Hadis âlimleri hadislerin rivayet sürecini özellikle hicret hadisesinden sonra başlatır. Hz. Peygamberin (s.a.s) Arap yarımadasında yaşayan kabile reislerine ve yarımada dışındaki devlet yöneticilerine gönderdiği İslâm İlgili ayetler için bkz. Bakara, 2/151; Âli İmran, 3/ İlgili ayetler için bkz. Necm, 53/3-4; Kıyamet, 75/ İlgili ayetler için bkz. Nisa, 4/65; A raf, 7/157; Nahl, 16/64. 4 İlgili ayetler için bkz. İbrahim, 14/4; Nahl, 16/44; Ahzab, 33/36; Nur, 24/51. 5 M. Yaşar Kandemir, Hadis, DİA, XV, 28, İstanbul, 1997.

3 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti davetçileriyle hadislerin rivayeti gelişirken 6 hiç kuşkusuz Hz. Peygamberin (s.a.s) sözleri, fiil ve takrirleri Kur an ayetleri gibi kayda alınmamıştır. ل ي س ب ف ق ي ه ن ضر ا هلل ام ر أ سم ع م ن ا ح د يث ا ف ح ف ظ ه ح تى ي ب ل غ ه ف ر ب ح ام ل ف ق ه إ لى م ن ه و أ ف ق ه م ن ه و ر ب ح ام ل ف ق ه Bizden bir söz işitip de ezberleyen (ve başkasına) tebliğ eden kişinin yüzünü Allah ağartsın 7 hadisinde Hz. Peygamber (s.a.s) sözlerinin aktarılmasında, kalbin onu iyice kavrayıp anlamasına (hıfz), aktaranın/râvînin sözü işitmeyene sağlam nakletmesine (edâ) ve söyleneni iyice anlamasına (fıkıh) işaret etmiştir. 8 Bu bağlamda rivâyetü l-hadiste en önemli unsurun Hz. Peygamberin (s.a.s) sözlerinin muhataba en sağlam şekilde ulaşması gereği olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu yönüyle yukarıda zikredilen rivâyet, hadis usûlü âlimlerinin uzunca bir süre esas aldığı delil hâline gelmiştir. A. MÜHELLEB ÖNCESİ RİVAYET VE DİRAYET TARTIŞMALARINA KISA BİR BAKIŞ İlk hadis usûlü müelliflerinden Râmehürmüzî (v.360/970) rivâyet sürecini eserinde tartışırken konuya ilişkin bazı örnekler verir. Ona göre tâbiûn ulemasından Şa bî (v.103/721), meşhur sahâbî Abdullah b. Abbas tan (v.69/687) hadis naklederken Bugün bize bir hadis naklediyorsun, ertesi أ م ا ت ر ض و ن أ ن نح ف ظ ل ك م م ع اني الح د يث üzerine gün onda değişiklik yapıyorsun demesi Hadisin manasını bozmadan size nakletmemizden memnun ح تى ت س ا ل و ع ن س ي اق ت ه ا olmuyor musunuz ki bize onun lafızlarını soruyorsunuz? 8F9 cevabını verir. Yine Tâbiûnun büyüklerinden Basra da ikamet eden sika ravi Ebû Nadra el- Abdî nin (v.108/726)9f10, özellikle sahabi Ebu Said el-hudrî den (v. 74/693) 6 Mehmet Efendioğlu, Rivâyet, DİA, XXXV, , İstanbul, Ebu Davud, İlim, 10 (3660), Dâru r-risâle, Beyrut, 1430/2009, 1. Baskı; Tirmizi, İlim, 7 (2656), Matbaatü Mustafa el-bâbî, Mısır, 1395/1975, 2. Baskı; İbn Mâce, Mukaddime, 18 (232), Dâru ihyâi l-kütübi l-arabiyye, 1371/1952; Ahmed b. Hanbel, el-müsned, XXVII, 300 (16738), Müessesetü r-risâle, Beyrut, 1421/2001; Taberânî, el-mu cemu l-kebîr, II, 127 (1544), Dâru s-samîî, Riyad, 1415/1994, 1. Baskı; Hâkim, el-müstedrek, I, 199 (390); Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut, 1411/1990, 1. Baskı. 8 Bkz. Hatîb Bağdadî, el-kifâye, I, 202; Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut, 1409/ Râmehürmüzî, el-muhaddisü l-fâsıl, I, 537; thk. Muhammed Accâc el-hatîb, Dâru l-fikir, Beyrut, 1404/1984, 3. Baskı. 10 Bkz. Zehebî, Târihu l-islâm, III, 198 (305), thk. Dr. Beşşar Avvad, Dâru l-garbi l-islamî, 2003, 1. Baskı; Siyeru a lâmi n-nübelâ, IV, 529 (214), thk. Şuayb el-arnâûd, Müessesetü r- Risale, Beyrut, 1405/1985, 3. Baskı; Mizzî, Tehzîbü l-kemâl, XXXIV, 348, thk. Beşşâr Avvâd, Müessesetü r-risale, Beyrut. 1400/1980, 1. Baskı. 345

4 İbrahim TOZLU rivâyetlerinde takdim tehir yapıyor olması ve rivayetinde tek kalması 11, sahabe ile tabiînin iç içe oldukları bir dönemde rivâyet sürecinin nasıl seyrettiğini göstermesi bakımından önemli görülebilir. Hasan Basrî nin (v.110/728) 12 hadisin nakledilmesinde ekleme (ziyade) veya eksiltme (taksir) yapmaktan kaçınmaya kimsenin gücünün yetmeyeceğini, Abdullah b. Mübarek in (v.181/797) de hadiste ihtisar yapmayı Süfyân es-sevrî den (v.161/778) öğrendiğini söylemesi 13 bu bağlamda ele alınabilir. Hadislerin aktarılmasında rivâyet kavramına yüklenen anlam, dayanakları itibariyle Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirlerinin iyi ve doğru anlaşılması ilkesine bağlı olup sahabe gününden itibaren lafız veya mana ile rivâyet şeklinde güncelliğini korumuş13f14, lafzın değişmeden nakledilmesi veya nakledilmemesi uzunca bir süre tartışılmıştır.14f15 Râmehürmüzî (v. 360/970), lafzen rivâyeti önemli görmekle beraber Arap diline/lugatine vâkıf olan bir râvînin manayı bozmadıkça manen nakilde bulunmasını yeterli görür. Hasan Basrî den (v. 110/728) yaptığı alıntı ile bizzat Kur an da önceki ümmetlere dair haberlerin tekrar edildiği yerlerde farklı lafızların kullanılmasına ve bunu yapmanın yalan sayılamayacağına, farklı anlatımların hazif, ziyade ve ihtisar içerdiğine, dolayısıyla mana ile rivâyetin cevâzına işaret ettiğine dikkat çeker. 16 Lafızla rivâyete önem verdiği bilinen ilk dönem muhaddislerinden iki önemli isim vardır. Biri, ilk hadis usûlü müelliflerinden Şâfiî (v. 204/819) olup râvînin sıfatını açıklarken, أن يكون م ن ح دث به ث ق ة في دينه معروفا ابلص دق في حديثه عاق لا ل م ا يح د ث به عالم ا بما يح يل م ع اني الحديث م ن اللفظ وأن يكون ممن ي و د ي الحديث بحروفهكما سم ع لا يحدث به على المعنى لا نه إذا ح دث على المعنى وهو غير عا لم بما يح يل به معناه: لم ي د ر ل ع ل ه يح يل الح لا ل إلى الحرام Hâkim Nisâbûrî, Ma rife, I, 234, Daru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 1397/1977, 2. Baskı; Ebnâsî, Burhâneddin, eş-şeze l-feyyâh, II, 543, Mektebetü r-rüşd, 1418/1998, 1. Baskı. 12 Hasan-ı Basrî, 70 i Bedir gazisi olmak üzere 120 kadar sahâbî ile görüşmüştür. (Bkz. Uludağ Süleyman, Hasan-ı Basrî, DİA, XVI, 291 İstanbul, 1997). 13 Râmehürmüzî, el-muhaddisü l-fâsıl, I, 537; Ayrıca bkz. İbnü l-ca d, el-müsned, I, 274 (1823), thk. Âmir Ahmed Hayder, Müessesetü Nâdir, Beyrut, 1410/1990, 1. Baskı. 14 Bkz. Speight, R. Marston, Hadiste Rivâyet Farklılıklarına Karşılaştırmalı Bir Bakış, çeviren: Abdulkadir Evgin, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2005) s Bkz. Şâfiî, er-risâle, I, 369, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Mektebetü l-halebî, Mısır, 1358/1940, 1. Baskı; Râmehürmüzî, el-muhaddisü l-fâsıl, I, 529; Hatîb Bağdadî, el-kifâye, I, 198; el-câmi li ahlâkı r-râvî, II, 22, 30, 34, thk. Mahmûd et-tahhân, Mektebetü l-meârif, Riyad, 1403/ Râmehürmüzî, el-muhaddisü l-fâsıl, I, 530, 537.

5 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti Dininde güvenilir (sika), konuşmasında sıdk ile maruf olması, naklettiğini anlaması, hadisin manasını bozacak lafızları bilmesi ve hadisi duyduğu gibi lafızlarıyla aktaran manen nakletmeyen kimselerden olması gerektiğini söyler. Ona göre ravi, manayı bozacak hususları bilmeden hadisi manen naklederse helal olan bir şeyi harama çevirip çevirmediğini bilemez. 17 Lafızla rivâyeti önemseyen bir diğer isim Şâfiî nin Kur an ı Kerim den sonra en sahih ve en faydalı kitap sahibi 18 dediği selefi ve hocası ilk hadis musanniflerinden Mâlik b. Enes (v. 179/795) tir. Beytü l-mâl (devlet hazinesi) emanet edilecek özellikte görülmesine rağmen hadis rivâyetine ehil bulmadığını söylediği 19 pek çok Medineli râvîden hadis rivâyet etmeme hassasiyeti gösteren Mâlik, aynı anlama geldiğinde, rivâyette takdim ve te hir yapılması hakkındaki görüşü sorulunca ك ان م ن ق و ل أ ما م ا ك ان م ن ه ا م ن ق و ل ر س ول ا هلل ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م ف ا ني أ ك ر ه ذ ل ك, و أ ك ر ه أ ن ي ز ا د ف يه ا و ي ن ق ص م ن ه ا, و م ا غ ير الن بي ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م ف لا أ ر ى ب ذ ل ك ا ب س ا, إ ذ ا ك ان ال م ع نى و اح د ا Rivâyet Resûlullah ın (s.a.s) sözü ise onda ziyade veya noksanlığı uygun bulmam. Resûlullah dan (s.a.s) başkasının sözü ise, mana aynı olduktan sonra bir mahzur görmem diyerek mana ile rivâyete karşı çıktığını ifade etmektedir. 20 Ancak İbn Kesir (v. 774/1372) ile ona tabi olan Ebû Hafs Bulkînî nin (v. 805/1403) açıkladığı üzere Hz. Peygamber e (s.a.s) vaslında şüphe hissettiği zaman Mâlik in, hadisin senedinde inkıtâ yaptığı ve ihtisar metodunu uyguladığı da bilinmektedir. 21 Mâlik in, rivâyetleri beş kısımda - müsned, mürsel, maktu, mevkuf ve belâğ şeklinde- ele alarak naklettiğine değinen Şârih İbnü l-arabî (v. 543/1148), rivâyeti haberin nakledilmesi olarak görmektedir Şâfiî, er-risâle, I, 369. Ayrıca bkz. Râmehürmüzî, el-muhaddisü l-fâsıl, I, Cevherî, Müsnedü l-muvatta, I, 110 (77), thk. Lütfî b. Muhammed es-sağîr-tâhâ b. Ali, Dâru l-garbi l-islâmî, Beyrut, 1418/1997, 1. Baskı; Ebû Nuaym, Hılyetü l-evliya, VI, 329, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 1409/1988; İbn Abdilberr, et-temhîd, I, 76, Vezâretü umûmi l-evkâf, Mağrib, 1387/1967; İbnü l-arabî, el-mesâlik, I, 336, Dâru l-garbi l-islâmî, Beyrut, 1428/2007, 1. Baskı. 19 Cevherî, Müsnedü l-muvatta, I, 99; Hatîb Bağdadî, el-kifâye, I, 159; İbn Abdilberr, el- İntikâ, I, 16, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut, trs; Bâcî, et-ta dîl, III, 1103, thk. Ebû Lübâbe Hüseyn, Dâru l-livâ, Riyad, 1406/1986, 1. Baskı; İbnü l-arabî, el-mesâlik, I, 335; Zehebî, Târihu l-islâm, III, Hatîb Bağdadî, el-kifaye, I, Sehâvî, Fethu l-muğîs, s. III, 151, thk. Ali Hüseyin Ali, Mektebetü s-sünne, Mısır, 1424/2003, 1. Baskı; Suyûtî, Tedrîbü r-râvî, I, 541, thk. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed el- Fâryâbî, Dâru Tayyibe, Riyâd, trs. 22 İbnü l-arabî, el-mesâlik, I,

6 İbrahim TOZLU Mâlikî geleneği ile yetişen bazı hadisçilere göre rivâyet kavramıyla kast edilen, hadisin sadece lafzıyla aktarılmasından ziyade hıfz, edâ ve fıkıh yönüyle ele alınmasıdır. Bu bağlamda bazı Mâlikî muhaddislerin rivayeti fıkıh bakış açısıyla naklederlerken Dirâyetü l-hadis 23 kavramının gelişmesine katkı sağladıklarını söylemek mümkün görülebilir. Burada Mâlikî geleneğinde yetişen muhaddislerden kasdımız müellifimiz Mühelleb in de (v. 435/1044) içinde bulunduğu hadis âlimleridir. Nitekim V. (XI.) yüzyılın özellikle ikinci yarısında Mâlikîlik, Endülüs ve Kuzey Afrika da etkisini arttırmıştır. Mezhep içinde temel metinler çerçevesinin dışına çıkmayan anlayışa tepki olarak, İbn Abdilber en- Nemerî den (v. 463/1071) Kâdî İyâz a (v. 544/1149) kadar bir grup Mâlikî fakihi, Mâlikî fıkhının naslar ve bilhassa hadislerle yeniden irtibatını kurmaya çalışmıştır. Dönemin bazı Mâlikî fakihleri Mâlikî fıkhını mezhepleştirdikleri ve bu suretle doğrudan âhâd hadislerden hüküm istinbatından uzaklaştıkları gerekçesiyle ehl-i re yden sayılmıştır. 24 Hatta İbnü l Arabî (v. 543/1148) ilk önce hangi kitabın vaz edildiğine dair görüşlere değinirken üç temel eser bulunduğunu 25, pek çok kişinin ortak görüşü olarak bunlardan ilkinin Mâlik b. Enes in (v. 179/795) el-muvatta ı kabul edildiğini söyler. Mâlik in, re yi ile öne çıkan hocası Rebîa b. Ebû Abdurrahman ın (v. 136/753) Rebîatü r-re y sıfatıyla tanındığına helal, haram, ferâiz ve ahkâma dair haberler rivâyet ettiğine, Medine de yaşamasına rağmen ehl-i re y in görüşlerini savunduğuna işaret etmektedir. 26 Mâlikî geleneği ile yetişen hadisçiler içinde yer aldığını düşündüğümüz Mühelleb de hadisi ravinin şeyhinden aldığı hadisleri ezberleyip zihninde muhafaza ederek eksiksiz ve fazlasız rivayet edebilme yeteneğine (hıfz) sahiptir. Şeyhinden rivayet etmiş olduğu hadisleri yine aynı Dirâyetü l-hadis ilmi hakkında geniş bilgi için bkz. İ. Lütfi Çakan, Dirâyetü l-hadis, DİA, IX, 367, 1994, İstanbul. 24, Eyyüp Said Kaya, DİA, Mâlikî Mezhebi, XXVII, 521, İstanbul, İbnü l-arabî ye göre üç eserden ikincisi Süfyan es-sevrî nin (v.161/778) Câmi adlı bir eseridir. [Bu eserin ravisi Ammâr b. Seyf Süfyân es-sevrî nin Vasîi olarak tanınır. Hakkında sika veya münker olduğunu iddia edenler vardır. Bkz. İbn Sa d, et-tabakâtü lkübra, VI, 361 (2702), Dâru Sâdır, Beyrut, 1968, 1. Baskı; Zehebî, Târihu l-islâm, IV, 464 (292); Moğultay, İkmâlü Tehzîbi l-kemâl, IX, 394 (3903), thk. Ebu Abdurrahman Âdil b. Muhammed, neşr: el-fâruku l-hadîse, 1422/2001, 1. Baskı; İbn Ebî Hâtim, el-cerh ve tta dîl, VI, 393 (2191), Dâru ihyâi t-türâsi l arabi, 1271/1952, Beyrut, 1. Baskı]; Üçüncü eserin İbn Cüreyc e (v.150/767) ait olduğunu söyleyen İbnü l-arabî, onu tarih ve tefsir ağırlıklı bulmaktadır. Bkz. İbnü l Arabî, el-mesâlik, I, İbnü l-arabî, el-mesâlik, I, 342. İbnü l-arabî ye göre Mâlik b. Enes haberi kaynağından müsned, mürsel, maktu, mevkuf ve belâğ olmak üzere beş şekilde almaktadır. Bkz. İbnü l- Arabî, el-mesâlik, I,

7 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti metotlarla talebelerine nakletme (edâ) ve rivayetin şartlarını, çeşitlerini, ilgili hükümlerini, rivayet edenlerin ahvalini ve rivayet edilenlerin sınıflarını gereği ile bilme ve buna göre sahihle zayıf olanlarını birbirinden ayırt edebilme yeteneği (fıkıh) ile hadislerden çıkarılacak fıkıh ağırlıklı sonuçları önemsediği Buhârî Rivâyeti Muhtasar ında görülür. Bu makalede, hicri V. Asrın Endülüslü muhaddisi Kâdî Mühelleb in (v. 435/1044) kendi döneminde Mâlikî geleneğini devam ettiren rivâyet anlayışı na dikkat çekilmektedir. Zira Mühelleb, hadis ilminde rivâyet ve dirayeti ile tanınan bir Buhârî râvîsi olup aynı zamanda fakîh bir zattır. Buhârî Râvisi Kâdî Mühelleb b. Ebû Sufre nin Endülüs Hadisçiliğindeki Yeri Ve Önemi ne daha önceki makalede 27 detaylarıyla değindiğimiz için burada özellikle Mühelleb in Buhârî Rivâyeti üzerinde durmak istiyoruz. Adı geçen makalede Mühelleb in Buhârî Rivâyeti nin, Buhârî nin en sahih rivâyeti kabul edilen ilk nesil râvîsi Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf b. Matar Firebrî ye (v. 320/932) 28 ve ondan sonraki ikinci nesil Buhârî râvîsi talebesi Ebû Zer Herevî ye (v. 434/1043) isnad edildiğine dikkat çektik. Herevî nin elindeki nüsha, Firebrî nin üç meşhur Buhârî râvisi İbrâhim b. Ahmed el-müstemlî (v. 376/986), Ahmed b. Hammûye el-hamevî (v. 381/991) ve Muhammed b. Mekkî el-küşmîhenî den (v. 389/998) nakledilmekte ve bu rivâyet ilim ehli tarafından yıllarca kabul görmekte 29, Mühelleb in Buhârî Rivâyeti ise Herevî nin en önemli iki talebesi Asîlî (v. 392/1002) ile Kâbisi (v. 403/1012) rivayetine dayanmaktadır. 30 Mühelleb (v. 435/1044) üç grup ilim ehlinin (el-muhtasaru n-nasîh adlı) bu kitabına ihtiyaç hissedeceğini zikreder: Birincisi hadisleri isnadıyla nakleden muhaddisler (el-müsnîdûn), ikincisi hadisten hüküm çıkaran 27 İbrahim Tozlu, Buhârî Râvisi Kâdî Mühelleb b. Ebû Sufre nin Endülüs Hadisçiliğindeki Yeri ve Önemi, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDER) ÖS- I: s. 78, [2015]. 28 Bâcî, et-ta dîl ve t-tecrîh, I, 310; Kâdî Iyâz, Meşâriku l-envâr, I, 9; II, 234, el-mektebetü latîke ve Dâru t-türâs, trs; İşbilî, Fehrese, I, 83, thk. Muhammed Fuâd Mansur, Dâru lkütübi l-ilmiyye, Beyrut, 1419/1998; Zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ, XV, 10 (5); XVI, 313 (221). 29 Nevevî, Tehzîbü l-esmâ ve l-lügat, I, 75, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut. Trs; Zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ, XXXIV, 59 (370). 30 Geniş bilgi için bkz. İbrahim Tozlu, Buhârî Râvisi Kâdî Mühelleb b. Ebû Sufre nin Endülüs Hadisçiliğindeki Yeri ve Önemi, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDER) ÖS-I: s. 80 v.d, [2015]. 349

8 İbrahim TOZLU fakihler (el-mütefekkıhûn) diğeri rivâyetleri metin ve senediyle ezberleyip nakleden hadis hafızları (el-mütehaffizûn). 31 Buhârî nin, kitabında yapmış olduğu tekrarlar ile aynı hadisi farklı bab başlıklarında ele alması, hatta hadislerle ihticac etmesi 32, bir fıkıh anlayışına sahip olması 33 günümüzde hala önemini koruyan hususlar arasındadır. el- Câmiu s-sahih in senedleri ve râvîleriyle metni tenkide maruz kalan bazı rivâyetlere sahip bulunması 34, tekrarları çıkarıldığında içinde yer alan asıl rivâyetin 4000 civarında olması 35 gibi birçok konu el-câmiu s-sahih üzerinde yapılan güncel çalışmalardan sadece birkaçına örnektir. Bu bağlamda Mühelleb in eseri de kendi dönemi için önemli bir çalışmadır. Kendisinden sonraki birçok hadis âlimi tarafından kabul görmüştür. B. Eserin Rivâyet Senedi, Mühelleb in Buhâri Rivayeti Ve Özellikleri Kaynaklarda zikredilen ve Mühelleb e atfedilen Muhtasar ın rivâyet senedinin gerçekten Mühelleb e ulaşıp ulaşmadığı bu bölümde öncelikle incelenip ardından Mühelleb in Buhârî Rivâyeti üzerinde durulacaktır. Bu rivâyetinde Mühelleb i farklı kılan özellikler maddeler halinde örneklerle bir makale kapsamında ele alınacaktır. a. Eserin Rivâyet Senedi el-muhtasaru n-nasîh in başında kaydedildiğine göre Mühelleb in Buhârî rivayetini sema yoluyla rivâyet eden râvilerden Kâdî Ebû Abdullah b. el-murâbıt (v. 485/1092), Mâlikî ulemasının ileri gelenlerinden olup Meriyye kadısı ve müftîsi idi. Hacimli bir Buhârî şerhi vardı. İlim meclisine birçok kişi gelir, kendisinden sema yoluyla hadis alırdı. O, rivâyeti Mühelleb ten sema yoluyla almıştır. 36 Kâdî Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Halef el-kaysî el-hamzî 37 (v. 539/1144) ise Meriyye hatibi olarak tanınırdı, İbnü l Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, I, 157, thk. Ahmed b. Fâris es-sellûm, Dâru t-tevhîd, Riyad, 1430/2009, 1. Baskı. 32 Geniş bilgi için bkz. Mehmet Bilen, Sahih-i Buhârî de Tekrar Meselesi, s. 150, Dicle Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.VIII, S.1, 2006, Diyarbakır. 33 Geniş bilgi için bkz. Mehmet Bilen, Buhârî nin Fakihliği Meselesi, s. 36, Dicle Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.VI, S.2, 2004, Diyarbakır. 34 Geniş bilgi için bkz. Selahaddin Polat, Buhârî nin Sahih ine Yapılan Tenkitler, s. 85 v.d, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayın No. 22, Buhârî Kongresi Tebliğleri - Haziran 1987, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, Bkz. M. Yaşar Kandemir, el-câmiu s-sahih, DİA, VII, 115, İstanbul, Zehebî, Târîhu l-islâm, X, 548 (156); Siyeru a lâmi n-nübelâ, XIV, 131 (4459). 37 Sem ânî (v. 562/1167) el-ensâb adlı eserinde (IV, 247, Dâiretü l-meârifi l-usmâniyye, بفتح الحاء المهملة وسكون الميم وفي Haydarâbâd, 1382/1962, 1. Baskı.) ismin okunuşu tespit ederken

9 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti Murâbıt tan eseri almıştır. 38 Hâfız Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ali b. Ubeydullah el-hacrî (v. 591/1194) Meriyye de yetişmiş olup Hacr kabilesine mensup fakîh, muhaddis, âlim ve fazilet sahibi bir râvîdir. Buhârî ve Müslim in Sahih i 39 yanı sıra Mâlik in el-muvatta ı 40 adlı eserlerini de almıştır. Kâdî Ebû Abdullah el-kaysî den semaı bulunmaktadır. Kendisinden kitabı sema yoluyla nakleden Ebû l-kasım Ahmed b. Yezîd b. Bakî nin (v. 625/1227) ise nesebi meşhur muhaddis Bakî b. Mahled e (v. 276/889) dayanır. Endülüs te hadis rivâyeti ile tanınmış ve Merâkeş te kadılık yapmıştır; el-hacrî den rivayeti ile meşhurdur. 41 O da Ebû Cafer İbn Ebî Hıcce Muhammed b. Ahmed el-kaysî den (v. 643/1245) sema yoluyla eseri nakletmiştir. Aslen Kurtubalı olan İbn Ebî Hıcce el-kaysî, İşbiliyye de uzun yıllar kalmış, bir deniz seferi sırasında Rumlara esir düşerek işkenceye maruz bırakılmış ve Majourque (Mayorka) da vefat etmiştir. 42 b. Mühelleb in Buhârî Rivayeti Buhârî nin el-câmiu s-sahih indeki bab başlıkları hadis, tefsir, kelam, fıkıh gibi ilim dalları açısından büyük önem taşır. Bu hususa derli toplu dikkat çeken âlimlerin başında Feth ul-bârî adlı şerhi ve bu şerhin mukaddimesi Hedyü s-sârî yi kaleme alan İbn Hacer in (v. 852/1448) geldiği bilinmektedir. 43 İbn Hacer in Fethu l-bârî sinde Buhârî nin maksadını = Hâ nın fethası, Mîm in sükûnu ve sonunun zâ harfi ile bittiğine ve ismin آخرها الزاى Mağrib te bir yerleşim yerine nispet edildiğine işaret eder. İbn Nukta (v.629/1231) kendi döneminde bu adla bilinen bir yerleşim yeri olmadığını zikreder. (İkmâlu l-ikmâl, II, 152, thk. Abdu l-kayyûm Abdürabbinnebi, Câmiatü ümmi l-kurâ, Mekke, 1410/1989, 1. Baskı). Ayrıca Hamzîlerin 179/796 yılında Horasan da isyan eden, uzun süre Abbâsî kuvvetleriyle mücadele ettikten sonra Me mûn zamanında öldürülen Hamza b. Edrek e (Etrek veya Ekrek) bağlı olanlardan meydana gelen Hâricî bir fırka olduğuna dair bkz. Mustafa Öz, DİA, Acâride, I, 19, Ankara, İbn Beşkuvâl, Kitâbu s-sıla, II, 588 (1293), nşr. İzzet el-attar el-hüseyni, ed-dârü l- Mısriyye li t-te lif ve t-terceme, Kahire, 1966; Zehebî, Târîhu l-islâm, XI, Dabbî, Buğyetü l-mültebis, I, 338 (898), Dâru l-kütübi l-arabî, Kahire, Bkz. Zehebî, Siyeru a lâmi n-nübelâ, XVI, 458 (5913). 41 Nübâhî, Târihu Kudâti l-endelüs, I, 117, Dârul-âfâki l-cedîde, Beyrut, 1403/1983, 5. Baskı; Ayrıca bkz. Zehebî, Târîhu l-islâm, XIV, 781 (205); Siyeru a lâmi n-nübelâ, VIII, 519 (1705). 42 Zehebî, Târîhu l-islâm, XIV, 436 (151); Ziriklî, el-a lâm, I, 219, Dâru l-ilm li l-melâyîn, 2002, Beyrut. 43 M. Mustafa A zamî, Buhârî, DİA, VI, 370; Kandemir, M. Yaşar, İbn Hacer, DİA, XIX, , İstanbul, 1999; Öğüt, Salim, Buhârî/Fıkıh İlmindeki Yeri, DİA, VI, 375, İstanbul, 1992; Mehmet Bilen, Sahih-i Buhârî de Tekrar Meselesi, s. 150, Dicle Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.VIII, S.1, 2006, Diyarbakır). 351

10 İbrahim TOZLU anlamaya yönelik atıflarına baktığımızda 44 Mühelleb in fikirlerinden ابب التعجيل etkilendiğini görmek mümkündür. Hatta İbn Hacer Kitâbu l-hac da başlığı altında Buhârî nin tekrar yapmadığını söylerken görüşlerini إلى الموقف Nevevî den alıntılamakta ve Buhârî nin kitabındaki kastı, bir hadisi ihtiva ettiği mânaları daha az kelimelerle ifade edecek şekilde kısaltmak (ihtisâr) değildir. Asıl maksadı, hadislerden hüküm çıkarmak ve onlarla usûl ve füruda gerekli gördüğü yerlerde delil getirmektir 44F45 der. Mühelleb (v. 435/1044) eserinin başında Buhârî yi medh-ü sena ederken, Nevevî ve İbn Hacer in yukarıda zikrettiği ve Buhârî nin maksadını ortaya koyan düşüncesini çok daha erken dönemde dile getirmiştir. Mühelleb şöyle der: Buhârî; ricali iyi bilen, râvîlerin ahvâline hâkim, bab başlığında verdiği öz bilgilerle ince detaylara dalan, işaretleriyle râvînin durumuna dikkat çeken, hadisin tarikini öncelikle ele alan, bab başlığına dikkat çeken, farklı kelimelerle hadisin farklı tariklerine işaret eden bir muhaddistir. Birçok kişi benden Buhârî nin tekrar ettiği hadislerde ihtisar yapmamı istedi. Buhârî her babta hadisleri tekrar etmek istemiş olsaydı bu mümkün olabilirdi. Ancak o, metinlerin tekrarıyla farklı senetlerine işaret etmek ve râvîlerin ziyadeleriyle fakîhin çeşitli manalar çıkarmasını sağlamak istemiştir. Eğer Buhârî, birçoklarının düşündüğü ve istinbatta bulunanların yaptığı gibi bab başlıklarında bir ihtisara girişmiş olsaydı o zaman el-câmiu s- Sahih in bir özelliği kalmazdı. Bunu yapmakla Buhârî, Hz. Peygamberin (s.a.s) Cevâmiu l-kelîm özelliğini vurgulamış olmaktadır. Zira Resûlullah (s.a.s) Ben Cevâmiu l-kelim (özlü sözler söyleme sanatı) ile gönderildim 46 buyurur. 47 Mühelleb in (v. 435/1044) kendisinden sonrakilere nasıl etki yaptığını görebilmek, eserinin mukaddimesinde zikrettiği el-câmiu s-sahih hakkında bir takım faydaları gözetmek maksadını anlayabilmek için Muhtasar ını farklı kılan özellikleri başlıklar halinde toplamak ve örneklendirmek Mühelleb i ve eserini daha iyi tanımaya katkı sağlayacaktır Mesela bkz. İbn Hacer, Fethu l-bârî, I, 11, 173, 312, 314, 357, 363, 373, 374, 402, 518; II, 68, 96, 188; III, 5, 7, 11, 14, 34; IV, 84, 90, 238; V, 4, 21, 22, 296; VI, 34, 49, 63, Dâru lmarife, I-XIII, ta lîk Abdullah b. Bâz, Beyrut, 1379/ İbn Hacer, Fethu l-bârî, III, Buhârî, İ tisâm, 1 (7273), Dâru tavkı n-necât, Beyrut, 1422/2001, 1. Baskı; Müslim, Mesâcid, 5 (523), thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Dâru ihyâi t-türâsi l-arabî, Beyrut, trs. ; Ahmed b. Hanbel, el-müsned, II, 264 (7575). 47 Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, I, 147.

11 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti c. Mühelleb in Muhtasar ını Farklı Kılan Özellikler el-muhtasaru n-nasîh, Buhârî rivâyetlerinin tetkik edilmiş en güvenilir nüshalarına dayanması bakımından önemlidir. Hadis hafızları ile fıkıh âlimlerini dikkate alarak ortaya koyduğu rivayet farklılıklarına, gerek müstakil olarak el-muhtasaru n-nasîh e, gerekse talebesi İbn Battâl ın Şerhu l- Buhârî sine müracaat ettiğimizde, Mühelleb in hadis anlayışı ve usulüne dair yaklaşımlarını gösteren özellikleri görebilmekteyiz. Bir makale kapsamında bunları şöylece sıralayabiliriz: 1. Rivayetin Bütüncül Olanını Tercih Etmesi Mühelleb, mükerrer rivayetleri teke indirirken Sahih te geçen rivayetlerden bütüncül olana yani metni en iyi ihtiva eden lafza yer verir. Oysa Buhârî bab başlığında ihtiyaç duyduğu şekliyle lafzı ve ziyadeyi verirken, metne ihtiyacı yoksa hadisi zikretmez. Mesela Helak edici yedi şeyden sakının meâlindeki hadisi Buhârî iki yerde tam 48, bir yerde ise kısaltarak 49 verirken, Mühelleb rivayetin bütüncül olanını tercih etmektedir. 50 Yine kadınların cehennem ahâlîsinin çoğu olarak gösterildiği, akıllarının eksik dinlerinin noksan olduğuna dair rivayeti, Buhârî Kitâbu l أ ل ي س ش ه اد ة الم ر أ ة م ث ل ن ص ف Hayz da 51 tam olarak verirken, bir başka yerde hadisin Kadının şahadeti, erkeğin şahadetinin ش ه اد ة ال رج ل» ق ل ن : ب ل ى ق ال» ف ذ ل ك م ن ن ق ص ان ع ق ل ه ا yarısı değil midir? Kadınlar Evet dediler. İşte bu aklının eksikliğindendir 51F52 kısmıyla yetinir. Mühelleb rivayetinde bunlardan en tam olanı tercih eder.52f53 2. Hadisteki İşkâli Kaldırmayı Hedeflemesi Mühelleb in hedeflerinden biri, farklı senetleri en uygun babta zikretmek ve ravi ziyadelerini bir araya getirmek suretiyle hadiste kast edilen asıl manayı ortaya çıkartmaktır. 54 Meselâ Buhârî, Abdullah b. Amr ın oruç ve kıyâma dair rivayetini yirmi ayrı yerde ve her birini farklı isnat, ziyade ve metinle verirken, Mühelleb iki bab başlığını (bu örnekte olduğu gibi 48 Buhârî, Vasâyâ, 23 (2766); Hudûd, 44 (6857). Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar; zaten onlar alevlenmiş ateşe gireceklerdir. (Nisa 4/10) ve muhsanât ile ilgili Ancak bundan sonra tövbe edip ıslah olanlar müstesnadır. Allah çok bağışlayıcı ve merhametlidir. (Nûr 24/5) ayetlerini açıklarken tamamını zikretmeyi gerekli gördüğünden rivayeti tam olarak vermiştir. 49 Buhârî, Tıb, 48 (5764). Buradaki bab başlığı şirk ve sihrin helak edici olması ile ilgilidir. 50 Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, a.g.e. II, 483 (1315). 51 Buhârî, Hayız, 16 (304). 52 Buhârî, Zekât, 44 (1462). 53 Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, I, 283 (166). 54 Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, I,

12 İbrahim TOZLU bedenin hakkı ile misafirin hakkını) birleştirmekte, ravi ziyadelerini ayrı ayrı zikretmekte ve tam bir metin oluşturduğu görülmektedir. Buhârî bu rivayetlerden ikisinde aynı senetle ama birinin metni tam, diğerininki muhtasar olmak üzere Muhammed b. Mukâtil> Abdullah> el-evzâî> Yahya b. Ebî Kesîr> Ebû Seleme b. Abdurrahman> Abdullah b. Amr tariki ile vermektedir. 55 Diğer isnatlar ise şöyledir: a) İshâk> Hârun b. İsmail> Ali> Yahya> Ebû Seleme> Abdullah b. Amr 56. b) İshâk b. Mansûr> Ravh b. Ubâde> Huseyn> Yahya b. Ebî Kesîr> Ebû Seleme b. Abdurrahman> Abdullah b. Amr 57. c) Ali b. Abdullah> Süfyân> Amr b. Dînâr> Amr b. Evs> Abdullah b. Amr 58. d) Mûsâ> Ebû Avâne> Muğîre> Mücâhid> Abdullah b. Amr 59. e) Âdem> Şu be> Habîb b. Ebî Sâbit> Ebu l-abbas el-mekkî> Abdullah b. Amr 60. f) Muhammed b. Beşşâr> Ğunder> Şu be> Muğîre> Mücâhid> Abdullah b. Amr 61. g) Ali b. Abdullah> Süfyân> Amr> Ebu l-abbas> Abdullah b. Amr 62. h) Abbas b. el-huseyn> Mübeşşir b. İsmail> el-evzâî> (Tahvîl Ebu l- Hasen Muhammed b. Mukâtil> Abdullah> el-evzâî) Yahya b. Ebî Kesîr> Ebû Seleme b. Abdurrahman> Abdullah b. Amr 63. i) Musa b. İsmail> Cüveyriye> Nâfi > Abdullah b. Amr 64. j) Abdullah b. Yusuf> Mâlik> Nâfi > Abdullah b. Amr Buhârî, Savm, 55 (1975); Nikâh, 89 (5199). 56 Buhârî, Savm, 55 (1974). 57 Buhârî, Edeb, 84 (6134). 58 Buhârî, Teheccüd, 20 (1131). 59 Buhârî, Fedâilü l-kur ân, 66 (5052). 60 Buhârî, Savm, 55 (1979). 61 Buhârî, Savm, 54 (1978). 62 Buhârî, Teheccüd, 19 (1153). 63 Buhârî, Teheccüd, 19 (1152). 64 Buhârî, Savm, 48 (1922). 65 Buhârî, Savm, 60 (1962).

13 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti k) İshâk b. Şahin el-vâsıtî> Hâlid b. Abdullah> Hâlid el-hazzâ> Ebû Kılâbe> Ebu l-melîh> Abdullah b. Amr 66. l) Yahya b. Bükeyr> el-leys> Ukayl> İbn Şihâb> Saîd b. el-müseyyeb> Ebû Seleme b. Abdurrahman> Abdullah b. Amr 67. m) Hallâd b. Yahya> Mis ar> Habîb b. Ebî Sabit> Ebu l-abbas> Abdullah b. Amr 68. n) Kuteybe b. Saîd> Süfyân> Amr b. Dînâr> Amr b. Evs es-sekafî> Abdullah b. Amr 69. o) İshak> Ubeydullah b. Musâ> Şeybân> Yahya> Muhammed b. Abdurrahman> Ebû Seleme b. Abdurrahman> Abdullah b. Amr 70. p) Sa d b. Hafs> Şeybân> Yahya> Muhammed b. Abdurrahman> Ebû Seleme> Abdullah b. Amr 71. q) Amr b. Ali> Ebû Âsım> İbn Cüreyc> Atâ> Ebu l-abbas>abdullah b. Amr 72. r) İshak> Hâlid>(Tahvîl: Abdullah b. Muhammed> Amr b. Avn> Hâlid b. Abdullah> Hâlid el-hazzâ> Ebu Kılâbe> Ebu l-melîh> Abdullah b. Amr 73. s) Ebu l-yemân> Şuayb> Zührî> Saîd b. el-müseyyeb> Ebu Seleme b. Abdurrahman>Abdullah b. Amr 74 Buhârî nin اب ب ح ق الج س م Bedenin hakkı 75 ve ح ق ال ضي ف في ال ص و م Oruçta اب ب ح ق misafirin hakkı 76 diye ikiye ayırarak zikrettiği rivayetleri Mühelleb Oruçta bedenin ve misafirin hakkı adıyla bir araya الج س م وح ق ال ضي ف في ال صو م getirmiş ve hadisin metnini şu şekilde vermiştir: أ ق ول : لا ص وم ن الن ه ار و لا ق وم ن م ا ع ش ت الل ي ل أ ن ع ب د الله ب ن ع م ر و ق ال : أ خ بر ر س ول الله ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م أ ني ق ال ع ق ي ل : ف ق ال ل ه ر س ول الله ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م : «أ ن ت ال ذ ي ت ق ول : و الله لا ص وم ن الن ه ار و لا ق وم ن الل ي ل م ا ع ش ت» ق ال : 66 Buhârî, Savm, 59 (1980). 67 Buhârî, Enbiya, 37 (3418). 68 Buhârî, Enbiya, 37 (3419). 69 Buhârî, Enbiya, 38 (3420). 70 Buhârî, Enbiya, 37 (5054). 71 Buhârî, Enbiya, 37 (5053). 72 Buhârî, Savm, 55 (1977). 73 Buhârî, İsti zân, 38 (6277). 74 Buhârî, Savm, 55 (1976). 75 Buhârî, Savm, 55 (1975). 76 Buhârî, Savm, 55 (1974). 355

14 İbrahim TOZLU ق د ق ل ت. ز اد ش ع ي ب : ا ب بي و أ م ي أ ن ت, ق ال : «إ ن ك لا ت س ت ط يع ذ ل ك».ق ال ر و ح : «و إ ن ك ع س ى أ ن ي ط ول ب ك ع م ر».ق ال مج اه د : ف ق ال : «ك ي ف ت ص وم» قلت : ك ل ي و م, ق ال : «و ك ي ف تخ ت م» ق ال : ك ل ل ي ل ة.ق ال ع ط اء : «لا ص ام م ن ص ام الا ب د» الن ف س». و ق ال س ف ي ان : «ع ي ن ك» و «ن ف س ك». و ق ال م رت ين. ق ال م س ع ر :» ف ا ن ك إ ن ف ع ل ت ذ ل ك ه ج م ت له ال ع ين و ن ف ه ت له يح يى عن أبي س ل م ة: «ف لا ت ف ع ل ص م و أ ف ط ر و ق م و نم ف ا ن لج س د ك ع ل ي ك ح ق ا و إ ن ل ع ي ن ك ع ل ي ك ح ق ا و إ ن ل ز و ج ك ع ل ي ك ب ك ل ح س ن ة ع ش ر أ م ث اله ا ف ا ذا ذ ل ك ح ق ا و إ ن ل ز و ر ك ع ل ي ك ح ق ا و إ ن بح س ب ك أ ن ت ص وم في ك ل ش ه ر ث لا ث ة أ م, ف ا ن ل ك ل ه».ز اد مج اه د : ق ال :» ك ل ش ه ر «ق ال : إني أ ط يق أ ف ض ل م ن ذ ل ك, ق ال : «ص م ث لا ث ة أ م في و اق ر إ ال ق ر آن في ص ي ا م ا ل د ه ر ك الج م ع ة» ق ال : ق ل ت : إني أ ط يق أ ف ض ل م ن ذ ل ك, ق ال : «ص م ي و م ا وأ ف ط ر ي و م ين» ق ل ت : إني أ ط يق أ فضل م ن ذ ل ك.ق ال ع ط اء : ق ال : «ف ص م ص ي ام د او د» ق ال : و ك ي ف ق ال : «ي ص وم ي و م ا و ي ف ط ر ي و م ا و لا ي ف ر إ ذ ا لا ق ى» ق ال : وم ن لي هب ذ ه ن بي الله.ق ال أ ط يق أ ف ض ل م ن ذ ل ك ف ق ال : ك ل «لا أ ف ض ل م ن ذ ل ك».ز اد مج اه د :» و اق ر أ في ع ق ي ل : ق ال : «و ه و أ ع د ل الص ي ام» ق ال : إ ني س ب ع ل ي ا ل م رة» ز اد ش ي ب ان : «و لا ت ز د ع ل ى ذ ل ك». ق ال مج اه د : ف ل ي ت ني ق ب ل ت ر خ ص ة ر س ول الله ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م و ذ لك أ ني ك بر ت و ض ع ف ت.ق ال يح يى : ف ش ددت ف ش دد ع ل ي.ز اد س ف ي ان ع ن ع م رو : ق ال لي ر س ول الله ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م :» أ ح ب ال صلا ة إ لى الله ع ز و ج ل ص لا ة د او د ص ل ى الله ع ل ي ه ك ان ي ن ام ن ص ف الل ي ل و ي ق وم ث ل ث ه و ي ن ام س د س ه».ق ال مج اه د : ف ك ان ي ق ر أ ع ل ى ب ع ض أ ه ل ه ال سب ع م ن ال ق ر آن اب لن ه ار و ال ذ ي ي ق ر أ ي ع ر ض ه م ن الن ه ار ل ي ك ون أ خ ف ع ل ي ه من الل ي ل و إ ذ ا أ ر اد أ ن ي ت ق وى أ ف ط ر أ م ا و أ ح ص ى و ص ام م ث ل ه ن ك ر اه ي ة أ ن ي ت ر ك ش ي ي ا ف ار ق ع ل ي ه رسول الله ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م. 356 Abdullah b. Amr şöyle rivayet etti: Resûlullah a (s.a.s) yaşadığım müddetçe gündüzleri oruç tutacağım ve geceleri de ikâme edeceğim anlatılmıştı. (Ukayl in ziyadesiyle) Resûlullah (s.a.s) Yaşadığım müddetçe gündüzleri oruç tutacağım ve geceleri de ikâme edeceğim diyen sen misin? Diye sordu. Ben de Anam-babam sana fedâ olsun, evet dedim. (Şuayb ın ziyadesiyle) Sen buna güç yetiremezsin buyurdu. (Ravh ın ziyadesiyle) Muhtemel ki ömrün uzayabilir. (Mücâhid in ziyadesiyle) O zaman nasıl oruç tutacaksın? diye sordu. Ben de Her gün oruç tutarım dedim. Peki, Kur an ı nasıl hatmedeceksin? deyince her gece hatim yaparım, dedim. (Atâ nın ziyadesiyle) İki defa Aralıksız oruç tutanın orucu olmaz buyurdu. (Mis ar ın ziyadesiyle) Bunu yapmış olsan bile gözün zayıflar ve bedenin olumsuz etkilenir. (Süfyan ın ifadesiyle) Gözün ve bedenin buyurdu. (Yahya nın ziyadesiyle) Böyle yapma! Oruç tut ama iftar et. Gece kalk ibadet et ama biraz uyu. Çünkü bedenin senin üzerinde hakkı vardır. Gözün sende hakkı vardır. Hanımının sende hakkı vardır. Misafirinin sende hakkı vardır. Ayda üç gün oruç tutman sana yeter. Zira her bir iyilik on misliyle senindir. Bu, bütün yılı oruçlu geçirmek gibidir. Buyurdu. (Mücâhid in ziyadesiyle) Ayda bir hatim yap buyurdu. Ben Bundan fazlasını yapabilirim dedim. Ayda üç gün oruç tut dedi. Ben daha fazlasını yapabilirim, dedim. O halde iki gün oruç tutma, bir gün tut dedi. Ben daha fazlasını yapabileceğimi söyledim. (Atâ nın

15 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti ziyadesiyle) O zaman Dâvûd (a.s) orucu tut dedi. Nasıl? dedim. Dâvud (a.s) bir gün oruç tutar bir gün tutmazdı ve bunu bırakmazdı. Ben bunu da yapabilirim, ey Allah ın nebisi, dedim. (Ukayl in ziyadesiyle) Bu en dengeli şekilde oruç tutmaktır. Buyurdu. Ben bundan daha fazlasına güç yetirebilirim, dedim. Bundan daha fazlası olmaz! buyurdu. (Mücahid in ziyadesiyle) Haftada bir Kur an ı hatmet. (Şeybân ın ziyadesiyle) Buna ekleme yapma! buyurdu. (Mücahid rivayetinde Abdullah b. Amr) Keşke Resûlullah ın (s.a.s) vermiş olduğu ruhsatı kabul etseydim. Yaşlandım ve gücümü kaybettim, dedi. (Yahya nın ziyadesinde) O vakit çok yapmak istedim ama takâtim kalmadı, dedi. (Süfyan ın ziyadesinde şöyle dedi) Resûlullah (s.a.s) bana namazların Allah a en sevimli geleni Dâvûd un (a.s) namazıdır; o gecenin yarısı kadar süre uyur, diğer yarısını ibadetle geçirir, kalan yarısını da yine uyumaya ayırırdı, demişti. (Mücahid in ziyadesinde Abdullah b. Amr) Resûlullah (s.a.s) gece kendisine zor gelmesin diye ailesine Kur an ın yedide birini gündüz okur, kendini güçlü bulmak istediğinde oruç tutmaz ama oruç tutmadığı günleri hesap edip hiç eksik bırakmaksızın orucunu yine tutardı, dedi Ziyade Veya Lafız Farklılıklarında Tercihte Bulunması Ziyade denilince, bir hadisin isnadında veya metninde başka sika ravilerin rivayetinde bulunmayan fazlalık anlaşılır. Hadiste âdil râvînin ziyadesi makbuldür. Zira bu ziyadelik veya noksanlık bir nevi ihtisar kabul edilir. Muhaddisin bir defasında noksan verdiğini diğerinde tamamlaması muhtemeldir. Bu durum, rivayetin zayıflığına işaret etmez. 78 Buhârî Hz. Ömer in (r.a) cahiliyede iken nezretmiş olduğu itikâfa dair aşağıda görüleceği üzere- sened veya metninde farklılıklar bulunan dört/beş ayrı rivayete yer verirken, Mühelleb, اب ب الا ع ت ك اف ل ي لا Geceleyin itikâf babı adı altında açtığı başlıkta bunu tek rivayet halinde verir.78f79 Buhârî, hadisleri sıralarken manayı değiştirmedikçe muhtelif rivayetlerden birini almakta sakınca görmez. Mühelleb rivayetin mevsul veya mürsel, mevkuf veya merfu olmasını açıklamak için sika ravinin ziyadesi ile lafız farklılığını izah etmektedir. İlgili rivayetin Buhârî deki tarikleri şöyledir: 77 Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, II, 81 (682). 78 Hatîb Bağdadî, el-kifâye, I, 133, 413, 424; Zerkeşî, en-nüket, II, 182, 693, thk. Zeynü lâbidin b. Muhammed Belâfrîc, Advâu s-selef, 1419/1998, 1. Baskı. Ayrıca bkz. Salih Karacabey, Ziyâdetü s-sika, DİA, XXXXIV, , İstanbul, 2013; Farklı Açılardan Hadiste Ziyâde Meselesi, UÜİFD, 2003, cilt XII, s. 1, s.s Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, II,

16 İbrahim TOZLU a) Müsedded>Yahya b. Saîd> Abdullah b. el-mübârek> Nâfi > İbn ك ن ت ن ذ ر ت في الج اه ل ي ة أ ن أ ع ت ك ف ل ي ل ة في الم س ج د الح ر ام ق ال ف ا و ف ب ن ذ ر ك Ömer> Ömer tariki ile Cahiliye döneminde Mescidi Haram da bir gece itikâf yapmayı nezretmiştim. Resûlullah (s.a.s) bana Nezrini yerine getir 79F80 buyurdu. b) İsmail b. Abdullah>İshak b. Muhammed b. İsmail el-ferevî> Süleyman b. Bilal> Ubeydullah b. Ömer> Nâfi > İbn Ömer>Ömer tariki ile إ ني ن ذ ر ت في الج اه ل ي ة أ ن أ و ف ن ذ ر ك ف اع ت ك ف أ ع ت ك ف ل ي ل ة في الم س ج د الح ر ام ف ق ال ل ه الن بي هلل ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م ر س ول ا Ey Allah ın Resûlü, cahiliyede iken ben Mescidi Haram da bir gece itikâfa ل ي ل ة girmeyi adamıştım, deyince şöyle buyurdu: Nezrini yerine getir. Ömer de (r.a) bir gece itikâfa girdi. 80F81 c) Buhârî aynı metni bir de Muhammed b. Mukâtil> Abdullah b. el- Mübarek> Ubeydullah b. Ömer> Nâfi > İbn Ömer> Ömer tariki ile rivayet etmiştir. 82 d) Ebu n-nu mân> Hammâd b. Zeyd> Eyyûb es-sehtiyânî> Nâfi > Ömer tariki ر س ول ا هلل إ ن ه ك ان ع ل ي اع ت ك اف ي و م في الج اه ل ي ة ف ا م ر ه أ ن ي ف ي ب ه. ile Ey Allah ın Resûlü, cahiliyede iken bir günlük itikâf (nezrim) vardı, deyince Hz. Peygamber (s.a.s) ona itikâfını yerine getirmesini emretti. 82F83 e) Ebu n-nu mân> Hammâd b. Zeyd>Eyyûb es-sehtiyânî> Nâfi > Ömer ل ما ق ف ل ن ا م ن ح ن ين س ا ل ع م ر الن بي ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م ع ن ن ذ ر ك ان ن ذ ر ه في الج اه ل ي ة اع ت ك اف ف ا م ر ه الن بي tariki ile Huneyn Gazvesinden dönerken Ömer (r.a), cahiliyede iken ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م ب و ف اي ه. itikâfa dair nezrini Hz. Peygambere (s.a.s) sordu. Resûlullah (s.a.s) ona nezrini yerine getirmesini emretti. 83F84 Mühelleb; Buhârî de geçen yukarıdaki rivayetleri bir araya toplarken, çıkaracağı hüküm için lafız farklılıklarını önemli görmektedir. Mezkûr rivayette Nâfi den (v. 117/735) hadisi alan Hz. Ömer in (r.a) torunu Ubeydullah b. Ömer (v. 147/764) bir defasında itikâfı bir gece, Eyyûb es- Sehtiyânî (v. 131/749) 85 ise bir gün farklılığıyla nakletmektedir Buhârî, İtikâf, 5 (2032). 81 Buhârî, İtikâf, 15 (2042). 82 Buhârî, Eymân, 32 (6697). 83 Buhârî, Humus, 15 (3144). 84 Buhârî, Megazi 54 (4320). 85 Müşterek râvi Nâfi den hadisi alan Hz. Ömer in (r.a) torunu Ubeydullah b. Ömer ile Eyyûb es-sehtiyânî ta dîlin 1. Mertebesindeki râviler için kullanılan sika, sebt, esbetü nnâs gibi sıfatlarla tavsif edilir ve rivayetleriyle ihticâc edilir. Bkz. İbn Ebî Hâtim, el-cerh

17 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti Buhârî de beş ayrı yerde geçen mezkûr rivayette Hz. Ömer (r.a) bir defasında Cahiliye döneminde Mescidi Haram da bir gece itikâf yapmayı nezretmiş ve Resûlullah (s.a.s) Nezrini yerine getir 86 buyurmuş, bir başkasında aynı ifade geçmiş, ancak bu defa Ömer (r.a) bir gece itikâfa girmiş 87 ibaresi yer almıştır. Fakat kast edilen gece Hz. Peygamber in (s.a.s) söylediği gece mi, yoksa cahiliyedeki bir gece midir? Belli edilmemiştir. Buhârî aynı metni farklı bir tarikle de desteklemiştir. 88 Bu üç durumun dışında Buhârî nin dördüncü bir rivayetinde ise [yani Ey Allah ın Resûlü, cahiliyede iken bir günlük itikâf (nezrim) vardı, deyince Hz. Peygamber (s.a.s) ona itikâfını yerine getirmesini emretti. 89 ], Ömer in (r.a) sadece itikâfa girmesi bilgisi yer almıştır. Buhârî nin aynı konudaki beşinci rivayetinde Huneyn Gazvesi nden dönerken Ömer in (r.a), Hz. Peygamberle konuşmasından bahsedilmiş ve şöyle denilmiştir: Huneyn Gazvesinden dönerken Ömer (r.a) cahiliyede iken itikâfa dair nezrini Hz. Peygambere (s.a.s) sordu. Resûlullah (s.a.s) ona nezrini yerine getirmesini emretti. 90 Görüldüğü üzere Buhârî nin bu rivayetlerinde lafız farklılıklarından kaynaklanan bazı farklılıklar vardır. Hiç kuşkusuz bu tür ziyadeler, sika râviler tarafından yapıldığı zaman mahzur görülmez. Muhaddislere göre sika râvînin ziyadesi makbuldür. Zira sened veya metindeki ziyadelik bir nevi hadiste ihtisar yapmaktır. Mevsûk muhaddisin bir defasında noksan verdiğini diğerinde tamamlaması muhtemeldir ve rivayetin zayıflığına işaret etmez. 91 Mühelleb el-muhtasaru n-nasîh inde bu hadisi Geceleyin İtikâfa Girmek 92 bölümünde ve Buhârî de geçen:92f93 إ سم اع يل ب ن ع ب د ا هلل ع ن أ خ يه ع ن س ل ي م ان ب ن ب لا ل ع ن ع ب ي د ا هلل ب ن ع م ر ع ن ف ع ع ن ع ب د ا هلل ب ن ح دث ن ا ف ل ي ل ة في الم س ج د الح ر ام ع م ر ع ن ع م ر ب ن الخ ط اب ر ض ي ا هلل ع ن ه أ ن ه ق ال : ر س ول ا هلل إ ني ن ذ ر ت في الج اه ل ي ة أ ن أ ع ت ك ف ق ال ل ه الن بي ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م : «أ و ف ن ذ ر ك ف اع ت ك ف ل ي ل ة» ve t-ta dîl, I, 17; İbn Hacer, Tehzîbü t-tehzîb, I, 398; X, 7, 414. Matbaatü dâireti l-meârif, Hindistan, 1326/1908, 1. Baskı. 86 Buhârî, İtikâf, 5 (2032). 87 Buhârî, İtikâf, 15 (2042). 88 Buhârî, Eymân, 32 (6697). 89 Buhârî, Megazi, 54 (4320). 90 Buhârî, Megazi, 54 (4320). 91 Hatîb Bağdadî, el-kifâye, I, 133, 413, 424; Zerkeşî, en-nüket, II, 182, 693; Ayrıca bkz. Salih Karacabey, Ziyâdetü s-sika, DİA, cilt 44, s , İstanbul, 2013; Farklı Açılardan Hadiste Ziyâde Meselesi, UÜİFD, cilt XII, s. 1, s.s Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, II, 94 (709). 93 Buhârî, İtikâf, 15 (2042). 359

18 İbrahim TOZLU İsmail b. Abdillah ın kardeşi aracılığıyla> Süleyman b. Bilal> Ubeydullah b. Ömer> Nâfi > Abdullah b. Ömer> Ömer b. el-hattâb tarikiyle gelen rivayette Hz. Ömer (r.a): Ey Allah ın resûlü! Cahiliyede iken ben bir gece Mescid-i Haram da itikâf etmeyi adadım. Deyince Nebî (s.a.s) ona şöyle buyurdu: Adağını yerine getir! bunun üzerine Ömer de (r.a) geceleyin itikâfa girdi şeklini tercih etmektedir. Mühelleb sika ravilerin metin ve seneddeki farklılıklarını vermekle isnadın bir rivayette merfû, diğerinde mevkuf gelmesine dikkat çekmektedir. Nitekim bazı muhaddisler bu durumda mevkuf rivayetin merfû olana tercih edilmesi gerektiğini düşünür. Merfû tarikin râvisi hâfız, zabtı güçlü ve güvenilir olduğundan, mevkuf rivayetin tercih edilmesini sağlayan başka bir gerekçe yoksa merfû tarikin mevkufa tercih edilmesi gerektiği kanaatindedir. Bu durumda merfû tarikin râvisi sika olmak zorundadır. Diğerlerinin bilmediği bir hususu biliyor olması gerekir. 94 Nitekim Ebu n- Nu mân> Hammâd b. Zeyd> Eyyûb es-sehtiyânî> Nâfi > Ömer tariki ile gelen rivayette 95 Nâfi, rivayeti hocası Abdullah b. Ömer e değil de Hz. Ömer e (r.a) isnad etmiştir. Dolayısıyla İbn Ömer senette düşürülmüştür. Bu durumda rivayet munkatı olup Mürsel hükmünü alır. Ancak burada bir ihtimal daha vardır; hem Hz. Ömer hem de Hz. İbn Ömer sahabi oldukları için Nafi in İbn Ömer den aldığı gibi aynı hadisi doğrudan Hz. Ömer den alması a mümkün olabilir. Bu durumda rivayette inkıta olmaz hatta âlî isnadın oluşma ihtimali söz konusu olabilir. Muhammed b. Mukâtil> Abdullah b. el-mübarek> Ubeydullah b. Ömer> Nâfi > İbn Ömer> Ömer tariki ile gelen Buhârî deki rivayet 96 ise isnadı tam verilmiş olduğundan mevsuldür. İşte Mühelleb eserinde bu mevsul rivayeti tercih etmekte 97, Buhârî de geçen diğer rivâyetlere geçtiği bölümleri/babları işaret etmekle (bir anlamda tahric yapmakla) yetinmektedir. Mühelleb Muhtasar ında sika ravilerin ziyadesi ile lafız farklılıklarını açıklarken bunu râvi için vazgeçilmez bir özellik kabul eder ve kendisinden sonrakilere bir değerlendirme imkânı sağlar. Nitekim İbn Hacer (v. 852/1448), mezkûr rivayeti cem ederken Rivayetlerin doğru (sahih), hadisenin meydana gelişinde ise farklılıklar bulunduğunu 97F98 ifade etmiştir Hatîb Bağdâdî, el-kifâye, I, Buhârî, Megazi, 54 (4320). 96 Buhârî, Eymân, 32 (6697). 97 Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, II, 94 (709). 98 İbn Hacer, en-nüket, II, 797, 798, thk. Rubey b. Hâdî Umeyr el-medhalî, İmâdetü lbahsi l-ilmî, Riyad, 1404/ Baskı. Ayrıca açıklamaları için bkz. Fethu l-bârî, VIII, 35

19 Endülüslü Muhaddis Kâdî Mühelleb B. Ebî Sufre nin Buhârî Rivayeti 4. Kısa Açıklamalarla Metin Tenkidi Yapması Mühelleb in Şerhu l-câmiı s-sahih 99 adlı müstakil bir şerhi olduğu ancak günümüze ulaşmadığı bilinir. Onun şerh metodunu en erken dönemde talebesi İbn Battâl ın (v. 449/1057) Şerhu Sahihi l-buhârî 100 çalışmasında görmek mümkündür. Mühelleb in şerh üslubuyla hazırlamadığı eseri Muhtasar ında Buhârî rivayetine dair farklılıklara değindiği ve rivâyetin kısa açıklamaları ile yetindiği görülmektedir. Mesela İbn Battâl (v. 449/1057), إ ذ ا و ض ع ال ع ب د فى ق بر ه و ت و لى و ذ ه ب أ ص ح اب ه ح تى إ ن ه ل ي س م ع ق ر ع ن ع اله م أ ات ه م ل ك ان ف ا ق ع د اه ف ي ق ولان ل ه : م ا ك ن ت ت ق ول فى ه ذ ا ال رج ل مح مد (صلى الله عليه وسلم Kul kabrine konduğu ve yakınları dönüp gittiği vakit, onların ayak seslerini işitir. Ona iki melek gelerek kendisini oturturlar ve Bu zât hakkında ne derdin? diye sorarlar 101 hadisini açıklarken Mühelleb in, ولا معارضة بين الا ية والحديث لا ن كل ما نسب إلى الموتى من استماع النداء والنوح فهى فى هذا الوقت عند الفتنة أول ما يوضع الميت فى قبره أو متى شاء الله أن يرد أرواح الموتى ردها إليهم لما شاء) Ölülere çağrı ve ağıtları duymalarının nispet edilmesi ayetler ve hadisler arasında bir teâruz/çelişki oluşturmaz. Allah, insanın ölümü sırasında, meyyitin kabre konulması esnasında veya dilediği zamanda ölülere ervahını iade eder. 102 Dediğine dikkat çeker. İbn Battâl, Mühelleb in söz konusu hadisi Allah yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çekileceklerdir 103 ve Bil ki sen ölülere işittiremezsin, arkalarını dönüp giderlerken sağırlara da dâveti duyuramazsın 104 meâlindeki ayetlerle irtibatlandırdığını söyler. İbn Battâl ın verdiği bu bilgilerden Mühelleb in hadisleri Kur an a arz ettiği anlaşılmaktadır. Öte yandan Muhtasar ında Mühelleb in rivayetü l-hadis tekniğine uygun olarak hadisi tespit etmekle (4320); hadisin senetleri için bkz. Tağlîku t-ta lîk, IV, 148, thk. Said Abdurrahman el- Kazakî, el-mektebü l-islamî, Beyrut, 1405/1985, 1. Baskı. 99 Mühelleb, el-muhtasaru n-nasîh, I, 6, Muhakkik mukaddimesi. Mühelleb in bu kayıp şerhini İbn Hacer in (v. 852/1448) görmüş olması muhtemeldir. Zira Buhârî şerhinde İbn Hacer in, Mühelleb in Şerhu l-câmiı s-sahih şerhinden şârih sıfatıyla özellikle fıkhî görüşlerine dair sıkça iktibaslar yaptığı görülmektedir. Mesela bkz. İbn Hacer, Fethu lbârî, III, 34, IV, 305; V, 22; VI, 47; IX, 295; X, 45; XI, 35; XII, 154 v.d. 100 Eser Riyâd da Mektebetü r-rüşd tarafından 1423/2003 yılında Ebu Temim Yâsir b. İbrahim in tahkiki ile on cilt halinde basılmıştır. 101 Buhârî, Cenâiz, 67 (1338), 87 (1374); Müslim, Cenâiz, 70 (2870). 102 İbn Battâl, Şerhu Sahîhi l-buhârî, III, 320, thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim, Mektebetü r- Rüşd, Riyad, 1423/2003, 2. Baskı. 103 Enbiya, 21/ Neml, 27/