ZYGMUNT BAUMAN 1920 de Polonya da doğan Bauman sırasıyla faşizmi, sosyalizmi ve kapitalizmi eleştirel bir mesafeyi koruyarak yaşamış ve hiçbir zaman

Transkript

1 ZYGMUNT BAUMAN 1920 de Polonya da doğan Bauman sırasıyla faşizmi, sosyalizmi ve kapitalizmi eleştirel bir mesafeyi koruyarak yaşamış ve hiçbir zaman bağımsız entelektüel kişiliğinden taviz vermemiştir de Polonya dan sınır dışı edil mesinin ardından İsrail e, oradan da Leeds Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsü nün başına geçmek üzere Britanya ya gitmiştir. Bu görevini arası sürdüren Bauman, ilk yıllardan itibaren hemen her konuda sosyolojik bakışın çerçevesini genişleten eserler vermiştir. Bauman genellemeleri seven bir yazardır; ama yöntembilim ve kavram tartışmaları yerine doğrudan toplumla ilgilenir. Eserleri bir sorun ve teşhis etrafında döner. Bu anlamda Britanya geleneğinden kopar. Göçmenliği, öncelleri K. Mannheim, A. Löwe, N. Elias gibi ona da, ampirik ve pragmatik bir geleneğin şekillendirdiği ada kültürüne dışarıdan bakma imkânı vermiştir. Ayrıca onlar gibi, hakikat ve ahlakı sosyolojiye taşır. Bauman kültür ve iktidarın çözümlemesine özel önem vermiş ve bu çerçevede toplum, ideolojiler, milli kimlikler, devlet, ahlaki seçim, modernizm ve postmodernizm konularını ele alarak sosyolojiye yeni bir soluk getirmiştir. Türkçede yayımlanan kitapları şunlardır: Legislators and Interpreters (1987) [Yasa Koyucular ile Yorumcular, Çev. K. Atakay, Metis Yay., 1996]; Freedom (1988) [Özgürlük, Çev. Kübra Eren, Ayrıntı Yay., 2015]; Modernity and the Holocaust (1989) [Modernite ve Holocaust, Çev. Süha Sertabiboğlu, Versus Yay., 2007]; Thinking Sociologically (1990) [Sosyolojik Düşünmek, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yay., 1999]; Modernity and Ambivalance (1991) [Modernlik ve Müphemlik, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2003]; Mortality, Immortality and Other Life Strategies (1992) [Ölümlülük, Ölümsüzlük ve Diğer Hayat Stratejileri, Çev. Nurgül Demirdöven, Ayrıntı Yay., 2000]; Life in Fragments-Essays in Postmodern Morality (1995) [Parçalanmış Hayat-Postmodern Ahlak Denemeleri, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2001]; Postmodernity and its Discontens (1997) [Postmodernlik ve Hoşnutsuzlukları, Çev. İsmail Türkmen, Ayrıntı Yay., 2000]; Globalization: The Human Consequences (1998) [Küreselleşme: Toplumsal Sonuçları, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yay., 1999]; Work, Consumerism and the New Poor (1998) [Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksul, Çev. Ümit Öktem, Sarmal Yay., 1999]; In Search of Politics (1999) [Siyaset Arayışı, Çev. Tuncay Birkan, Metis Yay., 2013]; The Individualized Society (2001) [Bireyselleşmiş Toplum, Çev. Yavuz Alogan, Ayrıntı Yay., 2005]; Liquid Love (2003) [Akışkan Aşk, Çev. Işık Ergüden, Versus Yay., 2009]; Art of Live (2008) [Yaşam Sanatı, Çev. Akın Sarı, Versus Yay., 2012]; Does Ethics Have a Chance in a World Consumers? (2008) [Etiğin Tüketiciler Dünyasında Bir Şansı Var mı?, Çev. Funda Çoban, İnci Katırcı, De ki Yay., 2010]; 44 Letters from the Liquid Modern World (2010) [Akışkan Modern Dünyadan 44 Mektup, Çev. Ahmet Söğütlüoğlu, Habitus Yay., 2012]; Collateral Damage: Social Inequalities in a Global Age (2011) [Modernite, Kapitalizm, Sosyalizm, Çev. F. Doruk Ergun, Say Yay., 2013]; Culture in a Liquid Modern World (2011) [Akışkan Modern Dünyada Kültür, Çev. Fatih Örnek, İhsan Çapçıoğlu, Atıf Yay., 2015]; Liquid Survellance (2012, David Lyon ile birlikte) [Akışkan Gözetim, Çev. Elçin Yılmaz, Ayrıntı Yay., 2013]; This is Not a Diary (2012) [Bu Bir Günlük Değildir, Çev. Didem Kizen, Jaguar Yay., 214] ve Does the Richness of the Few Benefit Us All? (2013) [Azınlığın Zenginliği Hepimizin Çıkarına mıdır?, Çev. Hakan Keser, ayrıntı Yay., 2014]. Ayrıca çok sayıda makale ve kitap eleştirisi yazmıştır.

2 Ayrıntı: 204 İnceleme Dizisi: 112 Postmodern Etik Zygmunt Bauman Kitabın Özgün Adı Postmodern Ethics İngilizce den Çeviren Alev Türker Yayıma Hazırlayan Mehmet Küçük Son Okuma Dilâ Çelik - Ahmet Batmaz All Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition published by Blackwell Publishing Limited. Responsibility for the accuracy of the translation rests solely with Ayrıntı Yayınları and is not the responsibility of Blackwell Publishing Limited. No part of this book may be reproduced in any form without the written permission of the original copyright holder, Blackwell Publishing Limited. Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım: Şubat 1988 İkinci Basım: 2011 Üçüncü Basım: 2016 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

3 Zygmunt Bauman Postmodern Etik

4 İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR Annie Thébaud-Mony BERABER Richard Sennett HAYATIN ANLAMI Terry Eagleton DUYURU Michael Hardt-Antonio Negri KÜRESELLEŞMENİN SONU MU? Arif Dirlik İSYAN PAZARLANIYOR Joseph Heath & Andrew Potter ÜTOPYA Nilnur Tandaçgüneş AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA TUTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams ikomünizm Colin Cremin KÜRESEL ÇARKIN DIŞINDA KALANLAR Kathrin Hartmann AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç ÇALIŞMA SORUNU Kathi Weeks BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood VAHŞİ HUKUK Cormac Cullinan TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞIDDETSIZ DIRENIŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski

5 İçindekiler Giriş: Modern ve Postmodern Perspektifte Ahlak Ahlaki Sorumluluklar, Etik Kurallar A. AHLAKİ BELİRSİZLİK...31 B. ETİK AÇMAZ...36 C. GASP EDİLEN VE İADESİ TALEP EDİLEN AHLAKİ YARGI...45 D. POSTMODERNLİK: ETİK KODU OLMAYAN AHLAK Ele Geçirilemeyen Evrensellik A. EVRENSELCİLİK VE ONDAN HOŞNUT OLMAYANLAR...60 B. KÖKLERİNDEN KOPARILMIŞ BENLİĞİN YENİDEN KÖKLENDİRİLMESİ...66 C. ETİK EVRENSELLİĞİN AHLAKİ SINIRLARI...71 D. AHLAKİ ÖZNENİN YALNIZLIĞI

6 3 Ele Geçirilemeyen Temeller A. GÜVENSİZLİK ÜZERİNE KURULAN BİNA...93 B. ÖZGÜRLÜKTEN ÖNCE AHLAK C. TEMELSİZ TEMEL D. SORUMLULUĞUN DAYANILMAZ SESSİZLİĞİ İkilinin Ahlaki Birliği A. BEN-SEN ASİMETRİSİ B. YAKINLIK APORİSİ C. OKŞAMA OLARAK AHLAK D. AŞK HASTALIKLARI VE İLAÇLARI VE YENİ AŞK HASTALIKLARI Ahlaki Birliğin Ötesinde A. ÜÇÜNCÜNÜN YARATTIĞI DEPREM YA DA TOPLUMUN DOĞUŞU B. YAPI VE KARŞIYAPI C. AHLAKİ İTKİYİ RASYONELLİĞİN DIŞINA ATMAK D. AHLAKİ İTKİYİ ESTETİK DIŞINA ATMAK E. YAPININ VE KARŞIYAPININ DOĞAL TARİHİ F. POSTMODERN AYRILIK G. ULUS-EVLETTEN ÇIKIŞ, KABİLELERE GİRİŞ Toplumsal Mekânlar: Bilişsel, Estetik, Ahlaki A. ÖTEKİNİ TANIMAK, ÖTEKİ HAKKINDA BİLGİ SAHİBİ OLMAK B. YANI BAŞIMIZDAKİ YARATIK C. GİZEMLİ SAHTE KARŞILAŞMA SANATI D. YABANCININ APORİSİ E. AHLAKİ MEKÂN OLUŞTURMA: BİLİŞSEL MEKÂNI YIKMA F. ESTETİK MEKÂN G. OYUN SAHASI OLARAK BİRLİKTELİK H. YÖNETİLEN OYUN SAHASI I. AHLAKİ MEKÂN OLUŞTURMA: ESTETİK MEKÂNI YIKMA İ. KİMSENİN DEĞİL, BENİM TOPRAĞIM

7 7 Özel Ahlak, Kamusal Riskler A. KISITLAYICI BAĞLARDAN KURTULMUŞ ARAÇLAR B. AHLAKİ BENLİĞİN TEKNOLOJİK OLARAK GİZLENMESİ C. RİSK TOPLUMU: TEKNOLOJİNİN SON DURAĞI D. KENDİ KUYRUĞUNU YİYEN YILAN E. MODERNLİĞİN SORUNLARINA ETİK ÇÖZÜMLER ARAYIŞI Genel Bir Bakış: Nihayet Başlangıç A. AHLAKİ İLERLEME Mİ? B. YENİ DÜNYA DÜZENSİZLİĞİ YA DA DÜNYANIN YENİDEN MEKÂNLARA BÖLÜNMESİ C. GÜVENSİZLİK VE ZALİMLİK D. SERSERİ VE TURİST: POSTMODERN TİPLER E. POSTMODERN BİLGELİK, POSTMODERN GÜÇSÜZLÜK Dizin

8

9 Giriş: Modern ve Postmodern Perspektifte Ahlak Parçalanmış varlıklar en iyi, parça parça betimlenirler. Rainer Maria Rilke Adından da anlaşılacağı gibi, bu kitap, bir postmodern etik incelemesidir, postmodern ahlak incelemesi değil. Amaç postmodern ahlak incelemesi olsaydı, postmodern bir dünyada yaşayan erkeklerin ve kadınların karşılaştıkları ve çözmeye çalıştıkları ahlaki sorunların gerek geçmişte titizlikle incelenmiş eski sorunların bugün büründüğü yeni biçimlerin, gerekse geçmiş kuşakların bilmedikleri ya da fark etmedikleri yeni sorunların elden geldiğince kapsamlı bir 9

10 Postmodern Etik envanterini çıkarmayı hedefleyecektik. Her iki tür sorunun da eksikliğini hissetmiyoruz. Günümüzün ahlaki gündemi, geçmişin etik yazarlarının nadiren değindikleri ya da hiç değinmedikleri maddelerle dolu. Bunun da haklı bir nedeni var: Bu konular, o zaman insan yaşantısının bir parçası olarak ifade edilmiyordu. Bunu anlamak için, değerler ve normlar içinde, muhataplarını kendi seçimlerini yapmak gibi can sıkıcı bir işten kurtaracak, genel kabul gören bir hiyerarşi oluşturma umudu olmasa da, gündelik yaşam düzeyinde çift ilişkilerinin, cinsel ilişkilerin ve aile ilişkilerinin kurumsal olarak yetersiz bir şekilde belirlenmiş olmaları, esneklikleri, değişkenlikleri ve kırılganlıklarıyla ünlü ilişkilerin; ya da bazıları her şeye karşın varlığını sürdüren, bazıları yeniden canlandırılan ya da icat edilen, sadakat ve kişisel davranışa kılavuzluk etme konusunda yarışan birçok geleneğin bugünkü kötü durumundan kaynaklanan türlü türlü ahlaki meseleden söz etmek yeterlidir. Ya da diğer uçta bütünsel olarak çağdaş yaşamın bugünkü durumundan; kısmi ve tek taraflı amaçların birbirini kesmesinden kaynaklanan ve eylemlerin yapılanma tarzları nedeniyle önceden tartılamayan ya da eylemler planlanırken görülemeyen, eşi görülmemiş, gerçekten müthiş büyüklükte risklerden söz edebiliriz. Bu sorunlar bu çalışmada sık sık gündeme gelmektedir, ama yalnızca, çağdaş, postmodern dönemin etik düşünüşünün yol aldığı zemin olarak. Bu sorunlar ahlak üzerine özgül postmodern perspektifin içerisinde oluştuğu yaşantı bağlamı olarak ele alınmaktadır. Bu kitabın araştırma konusu, postmodern etik perspektifinden bakıldığında bu sorunların büründüğü biçim ve onlara atfedilen önemdir. Bu çalışmanın asıl konusu, postmodern perspektifin kendisidir. Bu kitabın temel savı, modern çağın özeleştirel, sık sık kendini karalayıcı ve birçok açıdan kendini yıkıcı evresine ulaşmasının sonucunda (postmodernlik kavramının kavramaya ve ifade etmeye çalıştığı süreç), daha önceki etik teorilerin (ama modern çağın ahlaki kaygılarının değil) izlediği birçok yolun, çıkmaz bir sokak gibi görünmeye baş- 10

11 Zygmunt Bauman ladığı; öte yandan ahlaki fenomenlere ilişkin tamamen yeni bir anlayışın yolunun açıldığıdır. Postmodern yazılar a ve postmodernlik üzerine güncel yazılara aşina olan okur, etikteki postmodern devrimin bu yorumunun tartışmalı olduğunu ve mümkün tek yorumun hiçbir şekilde bu yorum olmadığını derhal fark edecektir. Postmodern ahlak yaklaşımı nosyonu, fazlasıyla sık olarak etik olanın ölümünün, etiğin yerini estetiğin almasının ve bunu izleyen nihai kurtuluşun kutsanmasıyla ilişkilendirilmiştir. Etiğin kendisi de, artık çürümüş ve tarihin çöp sepetine gitmeye mahkûm olan tipik modern kısıtlamalardan biri olarak yerilmekte ya da alaya alınmaktadır; bir zamanlar zorunlu görülen zincirlerin gereksizliği artık apaçık ortadadır: Postmodern erkeklerin ve kadınların eksikliğini hiç de hissetmeyecekleri başka bir yanılsamadır bu zincirler. Postmodern etik devriminin bu tür bir yorumuna bir örnek istenirse, Gilles Lipovetsky nin yeni yayımlanan Le Crépuscule du devoir (The Twilight of Duty Ödevin Günbatımı) (Gallimard, 1992) başlıklı çalışmasına göz atmak, yapılacak en kötü şey olmaz. Postmodern kurtuluşun ünlü ozanı, The Era of the Void [Boşluk Çağı] ve Empire of the Ephemeric in [Geçiciliğin İmparatorluğu] yazarı olan Lipovetsky, davranışımızın nihayet, ezici, sonu gelmez ödevlerin, emirlerin ve mutlak yükümlülüklerin son kalıntılarından da kurtulduğu l après-devoir* çağına, postdeontik** çağa girdiğimizi ileri sürer. Çağımızda özveri düşüncesi meşruluğunu yitirdi; insanlar, ahlaki ideallere ulaşmaya ve ahlaki değerleri korumaya teşvik edilmiyorlar ve bunun için kendi sınırlarını zorlamaya istekli değiller; politikacılar ütopyaları tamamen öldürdüler ve dünün idealistleri pragmatikleşti. En evrensel sloganımız, Aşırılığa hayır! Bizimkisi katıksız bireycilik çağı ve sadece hoşgörü talebiyle sınırlanan iyi yaşam arayışı revaçta (kendi kendini kutlayan ve vicdandan yoksun birey- * (Fr.) Ödev-sonrası. (y.h.n.) ** (İng.) Ödev bilimi, ahlaki ödevlerin toplumsal durumlara göre incelenmesi. (y.h.n.) 11

12 Postmodern Etik cilikle birleştiğinde, hoşgörü kendini ancak kayıtsızlık olarak ifade edebilir). Ödev sonrası çağ ancak en kalıntı halindeki minimalist ahlaka izin verebilir; Lipovetsky ye göre bu, alkışlarla karşılamamız ve beraberinde getirdiği özgürlükten zevk almamız gereken tamamen yeni bir durumdur. Başka birçok postmodern teorisyen gibi Lipovetsky de, araştırmanın konusunu bir araştırma kaynağı olarak, açıklanması gerekeni açıklayan olarak sunmak gibi ikili bir hata işlemektedir. Yaygın olan davranışı betimlemek, ahlaki bir beyanda bulunmak anlamına gelmez: Bu iki yordam (procedure), postmodern çağda da, postmodern öncesinde olduğu kadar farklıdır. Lipovetsky nin tasviri doğruysa ve bugün ahlaki endişelerden kurtulmuş bir toplumsal yaşamla, artık herhangi bir olması gereken tarafından yönlendirilmeyen katıksız bir olanla, yükümlülük ve ödevden ayrılmış toplumsal bir ilişkiyle karşı karşıyaysak sosyoloğun görevi, ahlaki düzenlemenin, bir zamanlar toplumun kendi kendini yeniden üretme mücadelelerinde kullanılan silah deposundan çıkarılmasının nasıl gerçekleştiğini ortaya koymaktır. Sosyologlar toplumsal düşüncenin eleştirel akımına dahilseler, görevleri bu noktada da son bulmayacaktır. Bir şeyin, sadece var olduğu için doğru olduğunu kabul etmeyecekleri gibi, insanların yaptıklarının, kendilerinin yapmış olduklarını düşündüklerinden ya da yapmış olduklarını nasıl anlatıladıklarından başka bir şey olmadığı yargısını da veri kabul etmeyeceklerdir. Bu çalışmanın varsayımına göre, postmodernliğin önemi, tam da yukarıdaki türden araştırmayı şimdiye kadar olduğundan daha etkili bir şekilde yürütmeleri doğrultusunda eleştirel sosyologlara sağladığı fırsattan kaynaklanmaktadır. Modernlik, kendi kendini incelemeyi engelleme konusunda tuhaf bir kapasiteye sahipti; kendini yeniden üretme mekanizmalarını öyle bir yanılsamalar örtüsüyle sarıyordu ki, bu örtü olmadığında, oldukları haliyle bu mekanizmalar gereği gibi işleyemiyordu; modernlik, ulaşabileceği şeye ulaşmak için, önüne ulaşılamayacak hedefler koymak zorundaydı. Bu 12

13 13 Zygmunt Bauman çalışmanın ele aldığı postmodern perspektif, her şeyden önce yanılsamalar maskesinin çekilip çıkarılması anlamına gelir; bazı iddiaların yanlış olduğunun, bazı hedeflerin ulaşılabilir ve dolayısıyla arzu edilir olmadığının kabul edilmesi anlamına gelir. Modern etik felsefesinin ve politik pratiğinin gözlerden gizlediği ahlaki güç kaynaklarının bu koşullar altında görünür kılınabileceği, öte yandan geçmişteki görünmezliklerinin nedenlerinin daha iyi anlaşılabileceği ve sonuç olarak, toplumsal yaşamın ahlakileşmesi ihtimalinin artırılabileceği kim bilir? umudu bu çalışmaya yön vermektedir. Postmodernlik çağının tarihe ahlakın günbatımı olarak mı, yoksa yeniden doğuşu olarak mı geçeceğini zaman gösterecektir. Bence, postmodern etik yaklaşımının yeniliği, her şeyden önce tipik modern ahlaki kaygıların terk edilmesinde değil, ahlaki sorunları ele almanın tipik modern yollarının (yani, politik pratikte ahlaki meselelere zora dayalı normatif düzenlemeyle yanıt vermenin; teoride ise felsefi olarak mutlak, evrensel ve temel olanın aranmasının) reddedilmesinde yatıyor. Etiğin en büyük meseleleri insan hakları, toplumsal adalet, barışçıl işbirliği ile kişisel yetke arasındaki denge, bireysel davranış ile kolektif refahın uyumlulaştırılması gibi güncelliğinden hiçbir şey yitirmedi. Yalnızca yeni bir tarzda görülmeleri ve ele alınmaları gerekiyor. Ahlak, insanın düşünce, duygu ve eylemlerinin doğru ve yanlış arasındaki ayrımla ilişkili yönü olarak ayrıldıysa, bu, genel olarak modern çağın başarısıydı. Yararlılık, hakikat, güzellik, uygunluk gibi, insan davranışının bugün kesin bir şekilde ayrılan standartları arasında, insanlık tarihinin büyük kısmı boyunca pek az fark görüldü ya da hiçbir ayrım yapılmadı. Ender olarak uzaktan bakılan ve dolayısıyla üzerinde nadiren düşünülen geleneksel yaşam tarzında, her şey aynı önem düzeyinde görülüyor, aynı doğru ve yanlış terazisinde ölçülüyordu. Tüm veçheleriyle, yolların ve araçların bütünlüğü, hiçbir insan iradesinin ya da kaprisinin karşı çıkamayacağı güçler tarafından geçerli kılınmış

14 Postmodern Etik gibi yaşanıyordu; yaşam bir bütün olarak İlahi yaratımın ürünüydü, İlahi takdirin gözetimindeydi. Özgür irade, varsa bile ancak St. Augustine in üzerinde durduğu ve Kilisenin elden geldiğince engellemeye çalıştığı gibi yanlışı doğruya tercih etme özgürlüğüydü; yani Tanrı nın emirlerini ihlal etmekti: Tanrı nın buyurduğu şekliyle dünyanın yolundan ayrılmaktı; ve âdetlerden görünür bir şekilde sapan her şey bir ihlal olarak görülüyordu. Öte yandan, doğru yolda olmak bir seçim meselesi değildi: Tersine, seçimden kaçınmak âdet olmuş yaşam tarzını izlemek anlamına geliyordu. Ancak bütün bunlar, geleneğin kontrolünün (sosyolojik deyişle, bireysel davranışa yönelik, dağınık olmakla birlikte, sıkı ve her yerde hazır ve nazır olan komünal gözetim ve yönetimin) giderek gevşemesiyle ve artan sayıda erkek ve kadının yaşamının yönlendirildiği, karşılıklı olarak özerk olan bağlamların artmasıyla birlikte; başka bir deyişle, bu erkeklerin ve kadınların, henüz verilmemiş ya da verilmiş ama eksik olarak verilmiş kimliklerle donatılmalarıyla dolayısıyla bu kimlikleri kurma ve bu süreçte seçimler yapma ihtiyacıyla karşı karşıya olan bireyler konumuna gelmeleriyle birlikte değişti. Hesaplanması, ölçülmesi ve değerlendirilmesi gereken, kişinin seçmesi gereken eylemlerdir, seçilebilecek olan ama seçilmeyen öbür eylemler arasından seçtiği eylemlerdir. Değerlendirme, seçmenin, karar almanın vazgeçilmez bir parçasıdır; karar alan insanın hissettiği, yalnızca alışkanlıkla hareket edenlerin nadiren üzerinde düşündüğü bir ihtiyaçtır. Ancak değerlendirmeye başlayınca, yararlı nın mutlaka iyi olmadığı ya da güzel in hakiki olmak zorunda olmadığı açığa çıkar. Bir kez değerlendirme ölçütleri sorulmaya başlandığında, değerlendirmenin boyutları dallanmaya ve birbirinden giderek uzaklaşan yönlerde gelişmeye başlar. Bir zamanlar tek ve bölünmez olan doğru yol, ekonomik olarak makul, estetik olarak hoş, ahlaki olarak uygun şeklinde bölünmeye başlar. Eylemler bir açıdan doğru, başka bir açıdan yanlış olabilirler. Hangi eylem, hangi ölçütlerle 14

15 15 Zygmunt Bauman değerlendirilmelidir? Ve birden fazla ölçüt uygulanıyorsa, hangisine öncelik verilmelidir? Modernliğin doğuşunun, mantıksal olarak birbiriyle uzlaşmaz iki açıklaması (modern deneyim tartışmamızın gündemini başka herhangi bir düşünürden daha fazla belirlemiş olan) Max Weber de bulunabilir. Bir yandan, modernliğin, ev ile işin ayrılmasıyla başladığını öğreniyoruz; ilkesel olarak birbiriyle çelişen, (iş dünyası açısından doğru ve uygun olan) verimlilik ve kârlılık ölçütleriyle (duygusal yükleri olan aile yaşamı için doğru ve uygun olan), ahlaki paylaşım ve özen standartlarının aynı bölgede karşılaşmaları ve böylece karar vermek isteyen kişiyi büyük bir müphemlik içinde bırakma tehlikesini bertaraf eden bir ayrımdır bu. Öte yandan, Weber den, tam da dürüstlük en iyi politikadır, yaşam bir bütün olarak ahlaki anlam taşımaktadır, yaşamın hangi alanında olursa olsun ne yaptığınız ahlaki olarak önemlidir diye vurguladıkları ve daha doğrusu, yaşamı tamamen kucaklayan bir etik ürettikleri ve yaşamın herhangi bir yönünü gözden ırak tutmayı şiddetle reddettikleri için Protestan reformcuların, ister istemez modern yaşamın öncüleri olduklarını öğreniyoruz. Kuşkusuz, iki açıklama arasında mantıksal bir çelişki var. Ama yine de, mantığa rağmen, bu çelişki, zorunlu olarak açıklamalardan birinin yanlış olduğu anlamına gelmez. Mesele tam da modern yaşamın, mantıktaki ya o ya bu ilkesine uymamasıdır. Açıklamalar arasındaki çelişki, modern toplumun, yılmadan ama boş yere kucaklanamaz olanı kucaklamaya, çeşitliliğin yerine tekbiçimliliği ve müphemliğin yerine tutarlı ve saydam düzeni koymaya çalışan ve bunu yapmaya çalışırken, durdurulmaz bir şekilde, kurtulmayı başardığından daha fazla bölünme, çeşitlilik ve müphemlik üreten bir toplumun eşit güce sahip eğilimleri arasındaki gerçek çatışmayı doğru olarak yansıtmaktadır. Modernliğin gelişiyle birlikte Tanrısızlaştıkları ve dinsel dogmalar a inançlarını yitirdikleri için insanların giderek bireysel düşünmeye, kendileriyle ilgilenmeye ve kendilerini önemsemeye başladıklarından söz edildiğini sık sık işitiriz.

16 Postmodern Etik Bu öyküye göre, modern bireylerin kendi kendileriyle meşgul olmaları sekülerleşmenin bir ürünüdür ve dinsel inancın yeniden canlandırılmasıyla ya da seküler olduğu halde, modern kuşkuculuğun saldırısına maruz kalarak yıpranmadan önce hemen hemen tam hâkimiyeti elinde bulunduran büyük dinlerinkine benzer kapsayıcılığa başarıyla sahip çıkacak bir düşünceyle onarılabilir. Aslında bağlantıları bunun tersi bir sırada görmek gerekir. Modern gelişmeler, erkekleri ve kadınları, hayatlarının parçalandığını, her biri farklı bir bağlamda ve farklı edim bilgisine (progmatics) göre peşinde koşulması gereken, birbirine gevşek bir şekilde bağlı amaçlara ve işlevlere bölündüğünü gören bireyler durumuna ittiği içindir ki, birleştirici bir dünya görüşünü destekleyen her şeyi kapsayıcı bir düşüncenin amaçlarına iyi hizmet etmesi ve dolayısıyla hayallerini etkilemesi ihtimal dışı kalmıştır. İşte bu nedenle, gerek modern yasa koyucular gerekse modern düşünürler, ahlakın, insan yaşamının doğal bir özelliği olmaktan çok, tasarlanması ve insan davranışına sokulması gereken bir şey olduğunu hissettiler; bu nedenle her şeyi kapsayan birleştirici bir etik yani, insanların öğrenebilecekleri ve itaat etmeye zorlanabilecekleri tutarlı bir ahlaki kurallar bütünü oluşturmaya ve dayatmaya çalıştılar; yine bu nedenle, bu yöndeki en içten çabaları boşa çıktı (önceki çabaları ne kadar az başarılı olduysa, o kadar çok çaba gösterdikleri halde). Kilisenin, şimdi tükenmiş ya da etkisiz kalmış olan ahlaki gözetiminin bıraktığı boşluğun, dikkatle ve ustalıkla uyumlulaştırılmış bir dizi rasyonel kuralla doldurulabileceğine ve doldurulması gerektiğine; inancın artık yapmadığını aklın yapabileceğine; gözlerini dört açar ve tutkularını bastırırlarsa insanların karşılıklı ilişkilerini, inançla körleştikleri, yabani ve evcilleştirilmemiş duygularının başıboş bırakıldığı dönemlerde olduğu kadar, hatta belki de o dönemlerde olduğundan daha çok ve daha iyi (daha uygar, barışçıl ve rasyonel bir şekilde) düzenleyebileceklerine içtenlikle inandılar. Bu inanca paralel olarak, artık Tanrı nın emirlerinin ardına gizlenmeden insan 16