T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI. HEMġĠRELĠK GERĠATRĠ VE EVDE HASTA BAKIMI

Transkript

1 T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI HEMġĠRELĠK GERĠATRĠ VE EVDE HASTA BAKIMI Ankara, 2013

2 Bu mdül, mesleki ve teknik eğitim kul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Prgramlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik larak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıģ bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz larak verilmiģtir. PARA ĠLE SATILMAZ.

3 ĠÇĠNDEKĠLER GĠRĠġ... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ GERĠATRĠ (YAġLILIK) Geriatri Bilimi ve Önemi YaĢlılık Döneminin Özellikleri YaĢlılıkta Organ Fnksiynlarındaki DeğiĢiklikler ve Eğitim YaĢlılıkta Beslenme YaĢlılık Srunları Tplumsal Açıdan YaĢlılık YaĢlılara Yönelik HemĢirelik Hizmetleri YaĢlılık ve Ssyal Hizmetler ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ EVDE HASTA BAKIMI Evde Hasta Bakım Hizmetlerinin Amacı, Önemi, Faydaları ve Kapsamı Evde Hasta Bakım Hizmetlerinden Yararlananlar Hastanın Evde Bakıma Kabulü Hastaya Verilen Evde Bakım Hizmetinin Snlandırılması Evde Bakım Hizmeti Verilemeyecek Durumlar Evde Bakım HemĢiresinin Görev, Yetki ve Srumlulukları Krnik Hastalıklarda Evde Bakım Krnik Hastalığı Olan YaĢlılarda Evde HemĢirelik Bakımı Yğun Bakım Snrası Evde Bakım Hastaya Bakacak KiĢinin Seçimi ve Eğitimi Bakım Vericilerin Desteklenmesinde HemĢirenin Rlü Evde Hasta Bakımı Knusunda Aileye Eğitim ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA i

4 GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, GĠRĠġ Dünyada ve ülkemizde sağlık alanındaki bilimsel ve teknljik geliģmeler, hastalıkların erken tanı ve tedavisi ile azalan ölüm hızı, insan ömründe uzamaya ve tplam nüfus içinde 60 yaģ ve üzeri nüfusta artıģa neden lmuģtur. Nüfustaki değiģim, küresel yaģlanma ile sağlık prfesynelleri yaģlılık alanında çalıģmalar yapmaya baģlamıģ ve yaģlılara sağlık hizmeti sunmada tplum gereksinimleri, lanakları, bilimsel gerçekler ve tplumun beklentilerine uygun hizmet türleri geliģtirmek ve bu hizmeti sunacak persnel yetiģtirmek zrunlu lmuģtur. Dünyanın her yerinde sağlık hizmeti kullanımının dlayısıyla maliyetlerin artması, hastaları evde tedavi etme gerekliliğinin rtaya çıkmasına neden lmuģtur. Ġyi yönetilen ve desteklenen evde bakım, tüm yaģlardaki hastaların ve hastaya bakan kiģilerin de yaģam kalitesini arttıracaktır. HemĢirelik alanında eğitim prgramları tplumun değiģen sağlık srunlarına göre yeniden düzenlenmekte ve yaģlanan nüfusun gereksinimlerinin en iyi Ģekilde karģılanmasına yönelik değiģimler yapılmaktadır. Bu yaklaģımla gerntlji ve geriatri hemģirelik alanları gündeme gelmiģtir. Bu eğitim materyalini baģarı ile bitirdiğinizde geriatri ve evde hasta bakımı hakkında alanınıza ait bilgiler edineceksiniz. 1

5 2

6 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 Geriatrik bireylere bakım yapabileceksiniz. ARAġTIRMA Sağlık kuruluģlarına giderek yaģlıları gözlemleyiniz. YaĢlılarda gördüğünüz farklılıkları genç bireylerle karģılaģtırarak bir sunu hazırlayınız. Sınıfta arkadaģlarınızla paylaģınız. 1. GERĠATRĠ (YAġLILIK) YaĢlılık, zaman faktörüne bağlı larak bireylerin fizyljik ve ruhsal güçlerini geri dönüģümsüz larak yavaģ yavaģ kaybetme durumu larak tanımlanır. Geriatri ise 65 yaģ ve üstü hastaların sağlık srunları, hastalıkları, ssyal ve fnksiynel yaģamları, yaģam kaliteleri, kruyucu hekimlik uygulamaları ve tplum yaģlanması ile ilgilenen bilim dalıdır. Resim 1.1: Geriatri YaĢlılık; yaģamın diğer evreleri gibi dğal, kaçınılmaz ve tüm insanlar için geçerli lan bir durumdur. Bireyin kalıtımla getirdiği özelliklere, beslenmesine, çevre kģullarına ve kültürel çabalarına göre erken ya da geç, srunlu ya da az srunlu labilir. Nrmal yaģlanmada zamanın geçiģine bağlı larak hastalık söz knusu lmaksızın anatmik yapı ve fizyljik iģlev değiģiklikleri rtaya çıkar Bu dönem, kiģinin aktif çalıģma dönemini tamamladığı, ssyal güvence sisteminin katkısıyla ya da birikimleriyle yaģadığı dönemidir. 3

7 Dünya Sağlık Örgütü nün yaģlılıkla ilgili yayınladığı raprlarda ülkemizde yaģlılığın baģlangıcı 65 yaģ larak belirtilmektedir. Ülkemizde yapılan tanımlamada ise yaģlanmanın baģlangıç yaģı 60 tır. YaĢlılığın seyri, vücut fnksiynlarında luģan değiģikliklere göre değiģik biçimlerde görülür. Krnljik yaģlanma: Takvim yaģı larak kabul edilir. Genellikle 60 yaģ ve üstünde lan kiģiler yaģlı larak kabul edilir. Dünya Sağlık Örgütü nün yaptığı sınıflamaya göre yaģ arası rta yaģlılık, yaģ arası yaģlılık, yaģ arası ileri yaģlılık, 90 ve üstü ise ihtiyarlık kategrisine alınmıģtır. Biyljik yaģlanma: YaĢlanmaya bağlı larak insan vücudunun yapı ve fnksiynlarında meydana gelen değiģikliklere biyljik yaģlılık denir. Organların fnksiynlarının azalması ve dkularda yıkımların artması, hücre sayısındaki azalma nedeniyle luģmaktadır. YaĢ ilerledikçe hareket ve mtr becerilerde zayıflama görülebilir. Psikljik yaģlanma: DavranıĢ değiģikliği ve davranıģsal uyum yeteneğinde yaģa bağlı değiģimler geliģir. Zekâ, hafıza ve duyusal alan fnksiynlarında azalmalar görülür. KiĢide geçmiģe özlem, geleceğine iliģkin de güvensizlik duyguları vardır. Ssyal yaģlanma: Bireyin tplumsal yaģamında, çalıģma ve ssyal iģlerinde gücünün ve yeteneğinin azalarak kayblması rl, statü ve beklentilerinin değiģmesi, tplum ve grup içinde yeterince uyum sağlayamamasıdır. Fnksiynel yaģlanma: Aynı yaģta lan bireylerle karģılaģtırıldığında tplum içinde fnksiynların devam ettirilmesine ise fnksiynel yaģlılık denir Geriatri Bilimi ve Önemi EndüstrileĢmiĢ ülkeler baģta lmak üzere tüm dünyada yaģlı nüfus giderek artmaktadır. Bunun en önemli nedenleri sn 50 yılda hızlanan teknljik geliģmelerle beraber daha sağlıklı yaģam kģullarının luģması, antibiytiklerin kullanımıyla enfeksiyn hastalıklarının etkinliğini yitirmesi, insanların eğitim düzeylerinin yükselmesi ve sağlık hizmetlerinin geliģmesiyle tplumun sağlık durumunda geliģmeler sağlanmasıdır. Mrtalite hızlarında önemli düģmeyle birlikte insanlar daha çk yaģamakta, dğumda yaģam beklentisi tüm ülkelerde artmaktadır. Bunun yanında birçk ülkede dğum hızlarında genel bir düģüģ gözlenmektedir. Bu da tplumda yaģlı ranını giderek arttırmaktadır. Çağımızda yaģlılık srunlarına çözüm bulabilmek için yeni disiplinler rtaya çıkmıģtır. YaĢlıların biyljik, psikljik, eknmik, ssyal srunlar gibi tıbbi lmayan srunları ile gerntlji, tıbbi srunları ile geriatri bilimi uğraģmaktadır. Geriatri biliminin yaptığı çalıģmalar daha çk yaģam süresini uzatma üzerine daklanmıģ, bağımsız ve kaliteli yaģam sürdürebilmelerine yönelik çalıģmaların önemi yeni anlaģılmaya baģlamıģtır. Oysa yaģlıların fiziksel ve zihinsel gerilemelerinin kaçınılmaz 4

8 lmasına rağmen nların var lan kapasitelerinin geliģtirilmesi, ssyal ve eknmik açıdan faal bir yaģam sürdürmelerinin sağlanması temel amaç lmalıdır. Türkiye de kentleģme ve sanayileģme özellikle büyük kentlerde aile yapılarında önemli değiģikliklere neden lmuģtur. Ata erkil aile yapısından çekirdek (mdern) aile yapısına çk hızlı bir geçiģin sürdüğü ülkemizde bu değiģimden en çk etkilenen yaģlılardır. Yıllardır aile içinde söz sahibi lan yaģlılar, kentlerde yaģam Ģartlarının güçleģmesi ile birlikte ailelere yük lmaya baģlamıģtır. YaĢlı birey, eknmik kģulların zrlamasıyla birlikte ailede eskiden lduğu gibi eknmik ve manevi yaģam yükünü paylaģamamaktadır. Bu durum aile içinde samimi duyguların azalmasına, saygının zayıflamasına neden lmaktadır. Aile için bir anlamda yük hâline gelen yaģlı; yeni yaģam kģullarında, yeni aile mdeline ve kent yaģamına uyum sağlayamamakta, bu yapı içinde mutsuz lmaktadır YaĢlılık Döneminin Özellikleri YaĢlılık dönemi çeģitli zihinsel, bedensel, ruhsal değiģimlerin var labileceği bir yaģam evresidir. Bu dönemde bedensel fnksiynlarda meydana gelen değiģim snucu gözlerde bzulma, yakını görememe, vücut direncinin azalması, çabuk yrulma, hareketlerde yavaģlama, tat duygusunun bzulması, ısı değiģimine duyarlılık rtaya çıkmaktadır. Bireyde zihinsel fnksiynların yavaģlaması snucu unutkanlık, muhakeme yeteneğinin zayıflamasıyla birlikte gündelik srunları çözmede güçlük yaģanabilmektedir. YaĢlılık döneminde kiģilik değiģimine bağlı yenilik ve değiģime direnç gösterme ve bunlara uyum sağlamada güçlük yaģama, çevreye daha az ilgi gösterme, yeni nesli beğenmeyerek gençlerle arasına mesafe kyma, iliģkilerinde seçici davranma ve derin iliģkiler kurma gözlenebilir. AĢırı tutumluluk, kiģisel eģyalarına düģkünlük, hemen hemen hiçbir Ģeyi beğenmeme gibi durumlarda bu dönemde yaģanılan değiģimler arasındadır. Bireyin kendi sağlığına daklanarak fiziksel yakınmalarda bulunma ve dktra gitme isteği yaģlılığın en tipik özelliğidir. Bu dönemin bir diğer tipik özelliği ise bireyin sürekli geçmiģe takılması ve geçmiģi srgulamasıdır. Bu srgulama snucunda geçmiģinden dyum sağlayan birey, yaģlılığı ve yaģlılıkla birlikte gelen değiģimi de kabul etmektedir. KiĢi geçmiģte yapmak istediklerini yapamamıģsa ve herhangi bir knuda piģmanlık duyuyrsa kendisiyle sürekli iç kavga yaģadığı gözlenebilmektedir YaĢlılıkta Organ Fnksiynlarındaki DeğiĢiklikler ve Eğitim Beyin ve sinir sistemi Nrmal yaģlanma süreci ile birlikte beyin ağırlığı ve kan akımı azalır. Sinir sisteminde iletim hızında yavaģlama lur. Refleks mekanizması yavaģlar ve bellek kaybı rtaya çıkar. 5

9 EĢ güdüm gerektiren hareketlerde bzulmalar lur. DüĢünme hızı yavaģladığından kelime hazinesi, kısa süreli hafıza, yeni materyallaer öğrenmek, kelimeleri hatırlamak gibi bazı mental fnksiynlar azalabilir. YaĢlandıkça sinir ileti hızı yavaģladığından duyu kayıpları labilir fakat yaģlılar bunu fark etmeyebilir. YaĢlılarda nörljik hastalıklar, serebrvasküler hastalıklar ve parkinsn hastalığı sık görülen beyin ve sinir sistemi hastalıklarındandır. Ayrıca krnik sistem hastalıkları, beslenme, iģle ilgili prblemler nedeniyle periferik nrapati riski artmıģtır. Eğitim YaĢlıya eğitim sessiz ve sakin bir rtamda yapılmalı. Eğitim seansları aralıklı lmalı, eğitim süresi kısa tutulmalıdır. Hatırlamayı klaylaģtırıcı yöntemler (saat alarmı kurmak, randevuları takvime kaydetmek, srunları ve sruları küçük kâğıtlara nt etmek gibi) öğretilmelidir. Gündüz dinlenme saatlerinde uyumanın gece uykusuzluğa yl açacağı açıklanmalıdır. Yatılan da uyumadan önce havalandırılmalı, uyku geldiğinde yatağa girilmeli ve yatak dasında TV bulundurulmamalıdır. Slunum sistemi Akciğer, kıkırdak kstalarda kalsifikasyn, göğüs kafesini luģturan iskelette meydana gelen dejanerasyn ve slunum kaslarının fönksiynlarındaki azalma ilerleyen yaģla birlikte akciğerlerin ttal hacminde azalmaya neden lur. YaĢlanmaya bağlı larak slunum fnksiyn teslerinde vital kapasite, maksimum istemli ventilasyn ve akspiratuar akım hızında azalma meydana gelir. YaĢlanma ile birlikte öksürme refleksi azalır, muksilyer aktivite yavaģlar ve etkinliği azalır, akciğer enfeksiynları artar. YaĢlılarda en sık görülen slunum sistemi hastalığı, krnik bstrüktif akciğer hastalığıdır. Sigara, hava kirliliği, enfeksiyn ve mesleki risk faktörleri nedenlerindendir. Pnömni yaģlılarda mrbilite ve mrtalite nedenlerindendir. Knfüzyn, laterji, genel durumda bzulma gibi semptmlarla rtaya çıkabilir. YaĢlılarda erken baģlanan antibiytik tedavisi, uygun beslenme, hidrasyn ve influaza aģılarının uygulanması, enfeksiynların mrbilite ve mtalite ranlarını azaltmaktadır. YaĢlı akciğerinde hücre artıklarının slunum yllarından dıģarı atılmasında da zrluk vardır. Bu durum, hücre artıklarının akciğerlerden temizlenmesini sağlayan öksürüğün de zayıflamasına ve enfeksiyn ajanları için akciğerlerde uygun rtamın dğmasına neden lacaktır. Respiratuvar sistemde yaģla birlikte yapısal değiģiklikler de gerçekleģir. Akciğer elastikiyeti azalır, göğüs duvarı sertliği artarken slunum kaslarının gücü azalır. Bu değiģiklikler vital kapasitede, difüzyn kapasitesinde, gaz değiģiminde, ventilasynda ve respiratuvar duyarlılıkta büyük ve prgresif azalmalara neden lur. Sigara içmek, bu değiģimleri ldukça hızlandırır. 6

10 YaĢla birlikte diyafram gibi slunum kasları zayıflamaya baģlar. Absrbsiyn kapasitesi azalarak daha az ksijen kana geçer. Sigara içmeyen ya da akciğer hastalığı lmayan nrmal bir yaģlıda slunum fnksiynları günlük yaģam aktiviteleri için yeterlidir. AĢırı egzersizde ve yüksek irtifalarda nefes alırken zrlanırlar. Eğitim Slunum kapasitesini artırmak için uygun pzisyn açıklanmalıdır (Yatarken muzların altı geniģ yastıklarla desteklenmelidir.). Slunum yllarının temizlenmesi için öksürük ve derin slunum egzersizleri öğretilmelidir. Günlük aktiviteler sırasında yeterince istirahat edilmelidir. Sigara içilen rtamlarda bulunulmamalıdır. YaĢanılan mekân sık sık havalandırılmalıdır. Kardiyvasküler sistem Krner arter hastalığı ve hipertansif kalp hastalıkları yaģlılarda sık görülmektedir. YaĢla birlikte büyük damarların çap ve duvar kalınlıklarında artma ve beraberinde esnekliğinde azalma sitemik arteryel basınçta yükselmeye neden lmaktadır. Sistlik hipertansiyn yaģla birlikte diyastlik kan basıncına göre daha fazla artıģ göstermektedir. Diyastlik kan basıncı ise 60 yaģından snra değiģmez ya da azalma eğilimi gösterir. Yüksek sistlik kan basıncı 60 yaģından snra değiģmez ya da azalma eğilimi gösterir. Yüksek sistlik kan basıncı, kalp yetmezliği yönünden önemlidir ve tedavi gerektirir. YaĢlılık ile birlikte kardiyvasküler sistemde meydana gelen değiģiklikler önemli fnksiyn kaybına sebep lmaz. Periferik damarlardaki arterisklerzis snucu yaģlı bireylerde arterisklerzis bliterans, akut embli ve anavrizmalar sık larak görülmektedir. YaĢla birlikte alt ekstremite venlerinde geniģleme ve staz meydana gelir. Beraberinde immbilizasyn (hareketsiz kalmak) veya cerrahi giriģimler gibi risk faktörlerinin varlığında derin ven trmbzu ve yüzeysel trmbflebit geliģme riski artmaktadır. Eğitim Sindirim sistemi Sıcak veya sğuk aģırı ısı değiģikliklerinden krunulmalıdır. Yemekler sık aralarla küçük öğünler hâlinde yenilmelidir. Aktiviteler arasında sık sık dinlenilmelidir. Damar değiģikliği nedeniyle bacak ve ayaklarda geliģebilecek srunlara yönelik bakımın nasıl lacağı açıklanmalıdır. Kan basıncının nasıl ölçüleceği öğretilmelidir. Belli aralarla kan basıncı ölçümü planlanmalıdır. Kan basıncı yüksekliği varsa beslenmenin nasıl lacağı açıklanmalıdır. YaĢlılıkta sindirim sistemi enzimleri azalmıģtır. Mideden iletilen besinlerin bağırsaktaki itme hareketi ve metablik aktiviteler yavaģlamıģtır. YaĢlıların çğu ağız 7

11 kuruluğu, tat ve kku duyarlılığının bzulmasından Ģikâyet eder. AltmıĢ yaģ üzerindeki belirtisiz hastalıkların çğunda gastrit lduğu görülmüģtür. YaĢlılarda ince bağırsak yapısında çk az değiģim lmaktadır. Özfagus kasları daha az kasılmasına rağmen lkmaların iletilmesinde srun yaģanmaz. Mide daha yavaģ bģalır ve daha az yiyecek tutabilir çünkü mide elastisitesi azalmıģtır. Karaciğer hücre miktarındaki azalmaya bağlı larak küçülür, kan akımı ve bazı enzimlerin etkinliği azalır. Etkinliğin azalmasıyla bu enzimlerin bazıları ilaç ve tksik veya tksik lmayan maddelerin iģlenmesinden srunlar yaģatabilir. Karaciğerdeki metablik layların yavaģlaması snucu zararlı maddelerin arındırılma süresi uzar ve ilaçların metablize edilmesinde srunlar rtaya çıkabilir. Kalın bağırsaklar, içlerindeki besinleri daha yavaģ iletir. Bazı yaģlılar bunu kabızlık larak hissedebilir. YaĢlanma ile birlikte rektumdaki mekanik değiģiklikler hem dıģkı bģalımındaki prblemlerin luģumunda hem de istem dıģı dıģkılama ranının artıģında en önemli nedeni luģturur. YaĢla beraber safra akımı ve safra salgısı da azalmaktadır. Bu değiģimler, sindirim ve bģaltımla ilgili srunlara neden lur. YaĢlılarda diģ eksikliği ve diģ ykluğu önemli bir prblemdir. DiĢ etlerindeki çekilmelere bağlı larak özellikle alt çenedeki diģlerin arası çk açılacak bu bölgedeki besin artıkları ve bakteri klnizasynları luģacaktır. Bu değiģiklikler diģleri daha hassas yapacak, kaviteler luģacak, bu geliģmeler snucunda diģ kayıpları lacaktır. Eğitim DiĢ kayıpları ve diģ eti hastalıkları varsa tedavi edilmelidir. Beden ağırlığının nrmal sınırlarda lması için günlük enerji ihtiyacını karģılayacak temel besin gruplarını içerecek bir beslenme planı yapılmalıdır. Az ve sık beslenilmelidir. Besinlerin klay sindirilebilmesi için iyice çiğnenmelidir. Yemekler turur pzisynda yenilmelidir. Düzenli aralarla (sabah aç karnına, aynı giysilerle) kil takibi yapılmalıdır. Günlük alınan sıvı miktarı ve çıkarılan idrar miktarı izlenmelidir. Yemekleri hazırlamada güçlük çekiliyrsa yardım alınmalıdır. Yemekten önce ve snra eller yıkanmalı, yemekten snra ağız bakımı yapılmalıdır. Kabızlığın önlenmesi için lifli besinler yenilmeli, yeterli sıvı alınmalı (Sıvı alımını kısıtlayacak bir durum yksa günde 6-8 bardak su içilmelidir.), yürüyüģ ve karın adalelerini güçlendirici egzersizler yapılmalıdır. Bağırsak yumuģatıcı ilaçları sürekli kullanmanın uygun lmadığı açıklanmalıdır. 8

12 Böbrekler ve genit-üriner sistem Böbrekler azalan hücre sayısı nedeniyle küçülür ve içinden daha az kan geçer. Otuz yaģından baģlayarak böbrekler daha az kan filtre etmeye baģlar. Yıllar geçtikçe kanı daha az temizler, kanda daha çk kalıntı kalır. Daha çk su atılımına neden larak dehidratasyna da neden lur. Bununla birlikte her zaman iyi çalıģır ve vücudun ihtiyaçlarını karģılar. Mesane kapasitesi azalır; mesane kasları idrar yapmanın dıģında da bazen kendiliğinden kasılır ve idrar yapma hissi uyandırır. Mesane kasları zayıflayarak rezidü miktarının artmasına neden lurken bu durum yaģlılarda sıklığı artan inkntinans sebeplerinden de biridir. Kadınlarda menpzla birlikte üretra kısalır ve iç yüzey kalınlığı azalır. Üretra sfinkter tnusu azalacağından idrar kaçırma layları artacaktır. Bu değiģikliklere en büyük neden östrjen miktarındaki azalmadır. Erkeklerde ise prstat büyümeye meyillidir ve idrar geçiģini engelleyecek kadar büyüyebilir. Genital sistem değiģiklikleri özellikle menpzdan itibaren östrjen seviyelerinde azalmaya bağlı larak daha belirgindir. Gebelik bu dönemde mümkün değildir. Hrmnal seviyedeki azalmalar uterus ve verlerin atrfisine neden lacaktır. Vajen dkusu daha ince, kuru ve daha az elastiktir. Göğüsler ise daha sert, fibröz ve sarkıktır. Eğitim Ġdrar kaçırma yaģlıyı çk rahatsız eden bir durumdur. YaĢlının utanmasına, ssyal iliģkilerini kesmesine yl açabilir. Ayrıca cilt tahriģine, idrar ylu enfeksiynuna da yl açabilir. Bu durumun pek çk kiģide görülebildiği, alınacak önlemlerle ve uygun tedaviyle yaģamın nrmal Ģekilde sürdürülebileceği açıklanmalıdır. Ġdrar kaçırmanın nedeni araģtırılmalı ve nedene göre tedavi edilmelidir. Kullanılan ilaçların (örneğin, idrar söktürücü ve sinir sistemin baskılayan ilaçlar) idrar kaçırmaya etkisi lup lmadığı araģtırılmalıdır. Ġdrar yapmayı kntrl eden adaleleri güçlendirme egzersizleri öğretilmelidir. Mesane eğitimi (önce 30 dakikada bir idrar yapma, giderek idrar yapma aralığını 2-3 saate kadar çıkararak idrara yapma sıklığını azaltma) öğretilmelidir. Pedlerin nasıl kullanılacağı, bu bölgenin nasıl temiz ve kuru tutulacağı öğretilmelidir. Ġdrar kaçırma krkusu nedeniyle az sıvı almanın sağlıklı lmadığı açıklanmalıdır. Ġdrar söktürücü ilaçlar, gece idrar yapmayı önlemek için sabah saatlerinde alınmalıdır. 9

13 BağıĢıklık sistemi BağıĢıklık sisteminin fnksiynunda da azalma lur. Bu durum enfeksiynlara karģı hassasiyetin artmasına ve enfeksiynların daha ciddi seyretmesine neden labilir. Erken yaģlarda tüberkülz ile enfekte lan yaģlılarda bağıģıklık sisteminde meydana gelen düģmeye bağlı larak tüberkülz alevlenmeleri de sıktır. Ġmmün hücrelerin yaģlılarda kanser hücrelerini, bakteri ve diğer yabancı cisimleri temizleme hızları azalmıģtır. Bu yavaģlama, yaģlılarda kanser sıklığındaki artıģın sebeplerinden biridir. Pnömni ve influenza enfeksiynları da bu nedenle yaģlılarda daha ölümcüldür. BağıĢıklık sistemindeki değiģikliklerin tek lumlu yanı allerjik semptmların ciddiyetindeki azalmadır. Kemik, bağ ve kas dku YaĢla birlikte kemiklerin yğunluğu da azalacaktır. Dlayısıyla kemikler daha zayıf ve kırılgan lur. Kadınlarda kemik kaybı menpzdan snra çk hızlanır. En çk kaybın lduğu kemikler femur bynu, radius ve ulnanın bilek eklemi ile temasta lan alt ucu ve vertebralardır. Bu, özellikle kemik yapıda kalsiyum kaybına bağlıdır. Buna neden kısmen serum vitamin-d miktarı azaldığı için kalsiyum emiliminin azalmasıdır. Ana kemik yapılardaki kayıp, diğerlerine göre daha fazla lur. Kemik iliğinde kanın Ģekilli elemanlarının çğu üretilir. YaĢla birlikte bu üretim azalır ancak dlaģımdaki sayı, ihtiyaç artmadıkça (anemi, enfeksiyn vs.) yeterlidir. Bu gibi durumlarda kemik iliği, ihtiyacı karģılayamaz. Kemiğin altındaki ince bir çizgi Ģeklinde uzanan eklem kıkırdak dkusu da azaldığı için eklem eskisi kadar rahat hareket edemez ve travmalara karģı daha hassas duruma gelir. Bu bölgelere yönelik tekrarlayan travmalar, ileri yaģların en sık hastalığı lan steartritin hızlanmasına neden lur. Kemik kitlesi ve yğunluğu da azalır. Eklem yüzeyleri bzulur, eklem hastalıkları geliģir. Kas-iskelet sistemindeki değiģikliklere bağlı larak steprz, kırıklar, kemik ağrısı, byda kısalma, sırtta kamburlaģma ve hareketlerde yavaģlama görülür. Kas kaybı aslında 30 yaģında baģlar ve yaģam byu devam eder. Kas kitlesi azalır çünkü kas lif sayısı azalır. Kas kitlesinin azalmasının en önemli nedeni ise büyüme hrmnu ve teststern miktarının azalmasıdır. Fiziksel aktivitenin azalması özellikle hastalık sırasında bu kas kitlesinin daha da azalmasına yl açar. Eklemleri birbirine bağlayan ligamanlar da elastikiyetlerini kaybederek eklemlerin hareket kabiliyetlerinin azalmasına yl açar. Bu, özellikle ligamanların yapısında yer alan prteinlerin kimyasal özelliklerinin değiģmesi nedeniyledir. Ligamanlar daha çabuk yırtılabilir ve yırtıldıklarında daha yavaģ iyileģir. 10

14 Eğitim Endkrin sistem Yeterli prtein, kalsiyum ve D vitamini almanın önemi açıklanmalıdır. Kas-kemik kayıplarını önleyecek egzersizlerin düzenli yapılmasının önemi açıklanmalıdır. DüĢmelerin önlenmesi için yapılması gerekenler açıklanmalıdır. Ağrıyla baģ etme yları açıklanmalıdır. Eklemleri zrlamamak için yardımcı aletler kullanılmalıdır. Glikz tleransında azalmaya bağlı diyabete eğilim artar. Hipfiz bezinden salgılanan hrmnlarda azalma görülür. Duyu rganları BeĢ duyu insan vücudunun krunması açısından önemli bir özelliktir. Duyuların algılama etkinliğinde yaģlılığa bağlı larak azalmalar lur. ĠĢitme ve görme yeteneğindeki bzulmaların kazaları artırıcı ve ssyal iliģkileri bzucu etkisi vardır. Göz YaĢlanmanın en belirgin larak hissedildiği rgan, gözdür. Bu değiģikliklerden bir kısmı kaçınılmaz iken bir kısmında bireysel farklılıklar labilir. Örneğin, yaģlarında bir insanın 5 cm den daha yakın nesneleri fark etmesi zrdur ve bu durum fizyljik, standart bir süreçtir. Buna karģın retinal vasküler değiģiklikler bireysel farklılıklar gösterir. KiĢi uzağa baktığı zaman nrmal görüģte göz uyum yapmaz ama yakına baktığımız zaman lensin bmbeliği artıp azalarak yani uyum yaparak t-fkus sistemi sayesinde nrmal görme sağlanır. YaĢ ilerledikçe gözün t-fkus sistemi yeteneği azalır. Bu Ģekilde luģan görme kusuruna presbiypi denir. ġekil 1.1: Presbiypili göz Görme kalitesini önemli derecede bzan yaģa bağlı bu kırılma kusurlarının kabullenilmesi genellikle zrdur. Kabullenmenin ardından ise bifkal gözlükler ya da değiģken fküslü lensler kullanılır. YaĢ ilerledikçe görme kalitesi baģka Ģekillerde de bzulur. IĢık; lensten daha zr geçerek retinaya ulaģacak, retinadaki ıģığa hassas hücrelerin hassasiyeti azalacaktır. Dlayısıyla altmıģ yaģındaki bir insanın 20 yaģındakine göre üç kat 11

15 daha fazla ıģığa ihtiyacı vardır. Bu durum daha ileri yaģlarda ıģığın ilk anda fark edilememesine neden lur. Diğer taraftan lensin kalınlığı artacağı için lģ ıģığı fark etmek de zrlaģacaktır. YaĢla beraber az ya da çk ıģığın göze girmesini sağlayan pupil ıģıktaki değiģikliklere daha yavaģ cevap verir. YaĢlı insanlar ıģık değiģikliklerine kısmen uyum sağlayabilir çünkü pupilleri açıp kapayan kaslar da zayıflamaya baģlar. Çk parlak ıģıklara daha hassas lur. Renkler de yaģla birlikte lensin hafifçe sarı bir renk almasıyla farklı algılanır. Bu sarılaģma özellikle renk spektrumun en snundaki mavi-menekģe mrunu etkiler. Maviler canlı renklerini kaybeder, griye döner. Bu değiģiklik birçk insan için önemsizdir ancak yaģlı insanlar mavi zemine siyahla yazılmıģ harfleri ya da mavi harfleri kumakta zrluk çeker (ġekil 3). Spektrumun diğer ucundaki kırmızı ise her zaman daha canlıdır. En önemli geliģmelerden biri de gözden beyine giden sinir hücrelerinin sayısındaki azalmadır. Hücre sayısındaki bu azalma, gölge ve tnlardaki farklılıkların ve çk ince detayların fark edilebilirliğini azaltır. Bu durum, yl derinliğinin algılanma hissinin azalmasına ve kģma güçlüğüne neden labilir. Görme alanlarında hareket eden ince siyah benekler, kuru göz geliģimi, gözün görünümünde meydana gelen değiģim snucunda gözde baģın içine batıyrmuģ görünümünün geliģimi, sağlık yönüyle ciddi lmayan fakat yaģlıyı daha çk rahatsız edebilen geliģmelerdir. Görme alanlarında hareket eden ince siyah benekler bir kısım göz sıvısının katılaģması ile ilgilidir. Bu beneklerin sayısında ani artıģlar lmadıkça görme kalitesi bzulmaz. GözyaĢı üreten hücre sayısında azalmaya bağlı larak kuru göz geliģiminde artıģ lur. Gözün görünümündeki değiģimler ise yıllar byu ultraviyle, rüzgâr ve tza bağlı larak gözün beyaz sklerası sarı veya kahverengiye dönmesi, gri ile siyah arası bir halka luģmasıyla ilgilidir. Klesterl ve kalsiyum tuzlarından luģan bu halkaya arkus senilis ismi verilir ve görme kalitesi etkilenmez. Gözün etrafındaki yağ dkusu azaldığı, göz küresini tutan kas ve tendn yapı zayıfladığı için göz, baģın içine batıyrmuģ gibi görünür. Resim 1.2: Katarakt Gözle ilgili daha büyük srunlar yaratan glkm, retinpati, maküler dejenerasyn ve katarakt geliģiminde artıģ lur ancak bu hastalıkların sıklığındaki artıģ dğrudan yaģla ilgili değildir. 12

16 Eğitim Resim 1.3: Glkmlu gözde hastalık geliģimi Görmeye iliģkin srun tedavi edilmelidir (gözlük kullanma, göz damlası, ilaç kullanma, ameliyat gibi). Her yıl göz muayenesi yapılmalıdır. Günlük aktiviteler yapılırken rtam daha iyi aydınlatılmalıdır. IĢık değiģikliğine gözün uyumu azaldığı için yatak dasında gece lambası bulundurulmalıdır. Parlak yüzeylerden yansımayı önleyecek Ģekilde ıģık düzenlemesi yapılmalıdır. Saat, takvim, telefn numaraları büyük ve kyu renk lmalıdır (YaĢlılar en iyi siyah rengi görür.). Evde eģyaların yeri değiģtirilmeden önce yaģlılara söylenmelidir. Kulak Yıllarca yüksek sese maruz kaldığından ya da sadece yaģa bağlı larak duyma kalitesinde azalma lur. Kulak kiri tplanması yaģla birlikte artar, bu da duyma kalitesini azaltır. YaĢ arttıkça yüksek perdeli sesleri daha zr duyarlar. Kadın ve çcuk seslerini daha zr anlarlar çünkü çğu kadın ve çcuğun ses perdesi yüksektir. En çk rahatsız edeni de sürekli mırıldanıyr gibi görünmeleridir. Diğer insanlar daha yüksek sesle knuģsalar bile hâlâ nlar için anlaģılması zrdur. Burada esas srun, yüksek perdeli seslerdir. Aynı srun c,k,p,s ve t gibi ünsüzlerin anlaģılmasında da vardır. Bu nedenle ünlü harfleri ünsüzlere göre daha klay duyarlar. Kelimelerin içinde yaģlı için belirleyici lan bu sesli harflerdir (Örneğin Ġstediğini söylemekte serbestsin cümlesi yerine Ġsedini sömek serbesin. gibi.). Bunun daha yüksek sesle söylenmesi sadece sesli harfleri belirteceğinden anlaģılamayan sessiz harfler anlaģılamamaya devam edecektir. Kalabalık rtamlarda da art alanda ses lacağından duyma kalitesi bzuk lacaktır. 13

17 Eğitim Kulaklar bany sırasında parmağa dlanan bir bezle temizlenmelidir. Kulağı temizlemek için pamuklu çubuk veya kürdan gibi cisimler kullanılmamalıdır. Ağız Ağız sağlığının bzulması, yaģlanmanın dğal bir snucu değildir. Bu durum sistemik hastalıklara, ilaç kullanımına, uygun lmayan beslenmeye veya kruyucu ağız bakımının lmamasına bağlı larak geliģir. Tıp dktrları, yaģlı hastaları genellikle diģ hekimlerinden daha sık muayene ederler. Bu yüzden yaģlıda ağız sağlığının devamlılığının sağlanmasında tıp dktrlarının rlü büyüktür. Dildeki tat tmurcuklarının sayısı azaldığı için tat duyusu 50 yaģından snra azalmaya baģlar. Dil tatlı, acı, tuzlu gibi temel tatları algılarken daha karmaģık lan böğürtlenin tadını alırken kkusunu da duymalıdır ancak kku duyusu da azaldığı için bu tür karmaģık tatları da net larak algılayamaz. Diğer taraftan tükürük bezlerinde artan fibrzise ve diğer sıklığı yaģla artan tükürük bezi hastalıklarına bağlı larak ağızda kuruluk geliģir. Bütün bu etmenler, tat almayı önemli ölçüde güçleģtirir. Tat alma duyusunda azalma yağlı, ekģiden çk özellikle tatlı ve tuzlunun algılanmasında hissedilir. Bu değiģiklikler yaģlının yemeklerine daha fazla acı ve tuz eklemesine neden lmaktadır. DiĢ etlerindeki çekilmelere bağlı larak da özellikle alt çenedeki diģlerin arası çk açılacak, bu bölgelerde besin artıkları ve bakteri klnizasynları luģacaktır Bu değiģiklikler diģleri daha hassas yapacak, kaviteler luģacak, bu geliģmeler snunda da diģ kayıpları lacaktır. Deri YaĢla birlikte deri daha ince, daha elastik, kuru ve kırıģıktır. Cilt altı yağ dkusu azalır ve fibröz dku ile yer değiģtirir. Cilt altı yağ dkusu hem bir yastık görevi yapar hem de güneģ ıģınlarına karģı krur. Bu dku aynı zamanda ısı yalıtımını da sağlar. Bu dkunun inceldiği yerlerde kırıģıklıklar artar, sğuğa tlerans azalır. Resim 1.4: Cildin yaģlanması 14

18 Deri incelir, kurur. Derideki yağ ve ter bezleri azalır, kıllar azalır. Dkunma ve ağrı duyusu azalır. Yara iyileģmesi zrlaģır. Derinin rengi açılır, deride lekeler luģur. El tırnakları incelir ve klay kırılır. Ayak tırnakları ise sertleģir ve kalınlaģır. YaĢlı kadınların çenelerinde ve dudak üstlerinde tüyler luģur. Eğitim Haftada bir veya iki kez ılık suyla duģ Ģeklinde bany yapılmalıdır. Saç için yumuģak Ģampuanlar tercih edilmeli ve saç kremi kullanılmalıdır. Bany sırasında deri; kızarıklık, sıyrık ve yumru yönünden izlenmelidir. Banydan snra yumuģak havluyla baģ ve vücut tahriģ edilmeden kurulanmalı, kltuk altları ve parmak araları ıslak kalmamalı, deriye nemlendirici krem sürülmelidir. Ayaklar ve ayak parmakları kızarıklık, slukluk, mavimsi-mr renk, kaģıntı, çatlak yönünden izlenmeli, bu değiģiklikler varsa sağlık kuruluģuna baģvurulmalıdır. Ayaklar her gün su ve sabunla yıkanıp kurulandıktan snra teri emen çraplar giyilmelidir. Ayağı sıkmayan, destekleyen, kaymayan deri ayakkabılar tercih edilmelidir. Çıplak ayakla dlaģılmamalıdır. El tırnakları yuvarlak larak, ayak tırnakları ise ılık suda yumuģatıldıktan snra düz larak kesilmelidir. Bedendeki tüylerin temizliğinde jilet gibi kesici aletler kullanılmamalıdır (Tüy dökücü kremler kullanılabilir.). Uzun süre güneģ ıģınlarına maruz kalınmamalıdır. Gün örtüsü içeren uygun nemlendirici kremler kullanılmalıdır. Yaz aylarında kruma faktörü yüksek gün örtüleri kullanılmalıdır. Ġç çamaģırları sentetik lmamalı, pamuklu ya da yünlü labilir. Sık aralarla değiģtirilmelidir. Beden ısısının nrmal sınırlarda lması için sıcak ve sğuk havalara uygun giysiler giyilmelidir. Sğukta tek kalın giysi yerine bir iki kat daha ince giysi tercih edilmeli ve gerektiğinde bir katı çıkarılmalıdır. Sğuk rtamlarda beden ısısının krunması için hareketli lunmalıdır. Tuvalete gitmeden önce ve snra eller yıkanmalıdır. Taharetlenme önden arakaya dğru lmalıdır. Renksiz tuvalet kâğıdıyla kurulanılmalıdır. ĠĢitme: ĠĢitme kanalında atrfi lur. DıĢ iģitme kanalındaki sekresyn azalır ve kyulaģır. Ses titreģimlerini ileten kemikler sertleģir. ĠĢitme kaybı geliģir. 15

19 Eğitim ĠĢitme kaybı varsa iģitme cihazı kullanılmalıdır. ĠĢitme cihazının nasıl kullanılacağı, nasıl temizleneceği ve bataryasının nasıl değiģtirileceği öğretilmelidir. Kapı zilinin ve telefnun sesi yükseltilmelidir. YaĢlılar yüksek sesle söyleneni daha zr duyabileceklerinden nlarla yüksek lmayan sakin bir ses tnuyla knuģulmalıdır. YaĢlılıkta sistemlerle ilgili değiģiklikler, srunlar ve hemģirelik giriģimleri özetle aģağıdaki tablda belirtilmiģtir: Kardiy-Vasküler Sistem DeğiĢiklikleri Damarlar esnekliğini kaybeder. Damar duvar kalınlığı artar. Kalp kapakları esnekliğini kaybeder ve kalınlaģır. Kalbin etrafındaki yağ tabakası artar. Kardiyak atım sayısı azalır. Reseptörlerin duyarlılığı azalır. Kardiyak ut-put azalır. Kas-Ġskelet Sistemindeki DeğiĢiklikler Kas dkusu azalır, atrfiler luģur. Kemiklerde kalsiyum eksikliği nedeniyle yumuģama lur. Eklemlerdeki synviyal zar kalınlaģır. Vücudun pstürü bzulur. Slunum Sistemi DeğiĢiklikleri Slunum kaslarında atrfi luģur. Göğüs kafesinin esnekliğinde azalma lur. Srunlar Krner arter hastalığı Hypertansiyn Knjestif kalp yetmezliği Ġskemik kalp hastalığı Oksijen yetersizliği Hâlsizlik, yrgunluk DlaĢımın yavaģlaması Srunlar Denge ve yürümede güçlük Aktivitelerde azalma, kifz ve sırt kemiği ağrıları Osteprz Kırık riski Srunlar Enfeksiyn riskinde artma Hâlsizlik, yrgunluk ve slunum sıkıntısı Yüzeyel slunum 16 HemĢirelik GiriĢimleri Hastalığa uygun egzersiz planlamak Diyetisyenin belirlediği diyete uyulmasını sağlanmak Düzenli sağlık kntrllerini yaptırmak YaĢam biçimini düzenlemek Eğitim vermek ve danıģmanlık yapmak HemĢirelik GiriĢimleri Beslenmede yeterince kalsiyum, prtein ve D vitamini alımını sağlamak Kazalara yönelik önlemleri almak Fiziksel egzersiz yapmalarını sağlamak Gerekli knularda eğitim vermek ve danıģmanlık yapmak HemĢirelik GiriĢimleri Dktr önerisine uygun aģıları yaptırmak Beslenmenin sık aralıklarla ve az larak yapılmasını sağlamak

20 Diyaframda düzleģme görülür. Slunum kapasiteleri azalır. Silia hareketleri yavaģlar. Sinir Sistemi DeğiĢiklikleri Beyine kan akımı azalır. Nörn sayısında azalma lur. Bellek zayıflar. Refleks iletim hızı azalır. Gözdeki lensin esnekliği ve saydamlığı azalır. Pupillaların uyumu gecikir. ĠĢitme sinirlerinin ölümüne bağlı iģitme kaybı geliģir. Sıcak, sğuk, basınç hissetme duyuları özellikle ellerde azalır. Kku ve tat alma reseptörlerinde duyarlılık azalır. Gastr-intestinal Sistemdeki DeğiĢiklikleri Sindirim sistemleri enzimleri azalır. Gastr-intestinal sistemde peristaltizim ve metablik aktiviteler azalır. DiĢ kayıpları artar. Pankreasın sfinkterlerinin tnüsü azalır. Karaciğerde metablik laylar yavaģlar. Genit-üriner Sistemdeki DeğiĢiklikleri Nefrnların sayı ve iģlevlerinde azalmalar Aspirasyn Srunlar Reflekslerde zayıflama Görme srunları ĠĢitme kayıpları Kaza, yanık, yara luģma riskinin artması Öğrenme güçlüğü Uyku srunları Srunlar ĠĢtahsızlık, hazımsızlık ve yeme alıģkanlığında değiģim Srunlar Prstatın büyümesi nedeniyle sık idrara 17 Slunum egzersizlerini yaptırmak Düzenli sağlık kntrlleri yaptırmak Gerekli knularda yaģlılara eğitim vermek ve danıģmanlık yapmak HemĢirelik GiriĢimleri Bireyi zihinsel, el becerisi ve sanatsal aktivitelere yönlendirmek Gün, ay, yıl gibi yer ve zaman bildiren sruları srmak Kazaları önleyici gerekli tedbirleri almak Ġhtiyacı lan bakımı yapmak Yeterli uyku ve dinlenmesini sağlamak Gerekli knularda eğitim vermek ve danıģmanlık yapmak HemĢirelik GiriĢimleri Hastalığa uygun beslenmesini sağlamak DiĢ kayıplarına yönelik uygun yönlendirmeyi yapmak HemĢirelik GiriĢimleri Gerekli knularda eğitim vermek ve danıģmanlık

21 lur. Mesane kapasitesi azalır. Prstat hypertrfisi geliģir. Perinenin kas tnüsü azalır. Östrjen azalır. Uterus küçülür. Testestern azalır. Sperm azalır. Endkrin Sistem DeğiĢiklikleri Hrmnlar azalır. Yağ ranı artar. Enerji gereksinimi azalır. çıkma Ġnkntinans Srunlar 18 yapmak HemĢirelik GiriĢimleri Menapz, andrpz Stresle baģ etmede zrlanma Glikz artıģına pankreasın cevabı geçikmesi Tip II diyabet Stresle baģ etme yöntemleri için uzman kiģilerden destek almasını sağlamak Menapz ve andrpza yönelik danıģmanlık yapmak Düzenli sağlık kntrllerini yaptırmasını sağlamak Deriyle Ġlgili DeğiĢiklikler Srunlar HemĢirelik GiriĢimleri Deri buruģuk, zayıf ve kurudur. Yara iyileģmesi gecikir. Saçlar beyazlaģır. Ter bezlerindeki azalmadan dlayı vücudun termregülasynunda değiģimler labilir. Deri altı yağ dkuları azaldığı için üģüme artabilir. Mental Durum DeğiĢiklikleri Akut knfüzyn geliģir. (farkındalık ve dikkatinin bzulması). Uyku düzensizlikleri artar. YaĢlı birey çevrenin, günün hangi saatinde lduğunun hatta Derinin sürekli larak güneģle temas eden bölgelerinde pigmentasyn Deride kuruluk, kırıģıklık Vücudun ısı regülasyn srunu Tırnak kalınlaģması ve kıvrılması Mantar enfeksiynları Srunlar Demans Depresyn Cilt bütünlüğünü kruyucu gerekli önlemleri almak Hijyeni sağlamak Ġnkntinans varsa gerekli bakım yapmak El ve ayak bakımı yapmak Dehidratasyn ve ödem tedavisi yapmak HemĢirelik GiriĢimleri YaĢlıyı zihinsel becerilerini geliģtirmek için kitap kuma, bulmaca çözme gibi aktivitelere yönlendirmek El becerilerine (örgü, takı tasarımı vb.) yönlendirmek

22 günlerin, haftaların farkında değildir. YaĢlının gerçekle lan bağlantısının kpması, düzgün knuģamama ve düģünememe artar. Ssyal aktivitelere katılımı sağlamak Düzenli dktr kntrlleri yaptırmasını sağlamak Gerekli durumlarda eğitim vermek ve danıģmanlık yapmak YaĢlılıkta Beslenme YaĢlılıkta rtaya çıkan değiģikliklerle ilgili srunların bir bölümü yeterli ve dengeli beslenmeyle azaltılabilir ve geciktirilebilir. Gençlikte yaģlılığı da düģünerek beslenmenin yaģlılıkta luģabilecek srunları geciktirici, hafifletici ya da önleyici etkisi lduğu bilinmektedir. YaĢam byu yeterli ve dengeli beslenmenin yaģlılıkta bazı srunları azaltıcı rlü lduğu gibi yaģam süresini etkilediği de söylenebilir. Her dönemdeki beslenme Ģekli, bireyin snraki dönemdeki genel durumunu etkiler. Bebelikte beslenmenin çcukluk çağına, çcukluk çağında beslenmenin gençlikteki durumunu etkilemesi gibi yaģlılar, her dönemdeki beslenme ve yaģam biçiminin etkilerini taģırlar. Bu yüzden bireyin içinde bulunduğu yaģ grubunun özelliklerine göre beslenmesi, snraki dönemlere hazırlık yönünden önemlidir. YaĢlılık döneminde beslenme ile ilgili Ģu ilkelere dikkat edilmelidir: Besin çeģitliliğine önem verilmelidir. Ana öğünlerde 4 temel besin grubunda yer alan besinlerin yeterli miktarlarda tüketilmesi sağlanmalıdır. Bu besinler; Et grubu: Etler, kuru baklagiller ve yumurta Süt grubu: Süt, yğurt ve peynir Tahıl grubu: Ekmek, pilav ve makarna gibi unlu, niģastalı besinler Sebze ve meyve grubu: Tüm sebze ve meyveler Ġdeal vücut ağırlığı krunmalıdır. OluĢabilecek sağlık prblemlerini önlemek için zayıflıktan ve ĢiĢmanlıktan kaçınmalıdır. Öğün sayısı artırılarak her öğündeki yiyecek miktarı azaltılmalıdır. Böylelikle sindirim prblemleri önlenir. 3 ana 3 ara lmak üzere günde 6 öğün beslenme sağlanmalıdır. BaĢta kahvaltı lmak üzere asla öğün atlanmamalı, kahvaltı ve akģam yemeği mümkün lduğunca erken saatlerde bitirilmelidir. YaĢ ilerledikçe diyetteki tplam yağ miktarı azaltılmalıdır. Diyette dymuģ yağ asitlerince zengin lan katı yağlar en alt düzeye indirilmeli, dymamıģ yağ asitlerini daha çk bulunduran bitkisel sıvı yağlar tercih edilmelidir. Yiyecekler haģlama, ızgara, buğulama veya fırında piģirme yöntemleri kullanılarak hazırlanmalıdır. Vücuda yeterli miktarda su ve sıvı alınmalıdır. 19

23 Çay, kahve, gazlı içecekler gibi uyarıcılardan, fazla miktarda acı biber, hardal gibi baharatlardan kaçınılmalıdır. Diyette tuz miktarı azaltılmalıdır. Sfraya tuzluk getirilmemeli, yemeğin tadına bakmadan tuz kullanılmamalıdır. Günlük psa (lif) alımı artırılmalıdır. GüneĢ ıģınlarından uygun Ģekilde ve düzenli larak yararlanılmalıdır. KıĢ aylarında öğlen, yazın ise kuģluk ve ikindi vakitlerinde, günde 20 dakika kadar direkt larak güneģlenilmelidir. Vücudu, kalbi fazla yracak aģırı etkinliklerden kaçınılmalı, açık havadan yararlanılmalıdır. Haftada 3-5 gün, dakika kadar, yrucu lmayan, kısa yürüyüģler yapılmalıdır. YaĢlandıkça enerji ihtiyacında, etkinlik derecesine göre azalma lmakla birlikte genel larak besin öğeleri ihtiyacı azalmaz, tersine artabilir. Enerji kısıtlaması, yağ, Ģeker, hamur tatlıları ve tahıllar azaltılarak yapılmalıdır. YaĢlandıkça tplam günlük enerji ihtiyacının rtalama %55-65'i karbnhidratlardan, %20-25'i yağlardan, %15-20'si prteinlerden karģılanmalıdır. Bugünkü veriler ıģığında, yaģlıların vitaminlere ihtiyaç miktarı yetiģkinlerinki kadardır. Önemli lan yaģlılıkta besinlerle tüm vitaminlerin yeterince alınmasıdır YaĢlılık Srunları YaĢlı nüfusun diğer yaģ gruplarından daha hızlı artması ile yeni aile kalıpları luģmuģ, değerlerin ve iliģkilerin değiģmesi karģısında yaģlıların artan ve çeģitlenen gereksinimleri fiziksel ve ssyal srunları da beraberinde getirmiģtir. YaĢlılığın srun lmasının nedenleri: GeniĢ ailenin çekirdek aileye dönüģmesi Kadının çalıģma yaģamına katılması Gelenek, kültür ve değerlerin değiģmesi Ata ve trite lmayan yaģlının aile içerisinde yük/srun lmaya baģlaması Sağlık alanındaki bilimsel ve teknljik geliģmeler Eğitim düzeyinin yükselmesi Ssyal güvenliği lan ve yararlanan kiģi sayısının artması Ortalama insan ömrünün uzaması vb. Tplumda aykırı ve dikbaģlı görülen yaģlılar; özgüvenlerinin azlığı, göreli yksullukları, kurum bakımı hizmetini ikincil görmeleri, kuģaklar arası gerilim, bağımlı yaģama tabii lmaları, gelir yetersizliği, ptansiyellerinin tanınmaması ve kullanılmaması, yaģa göre damgalanarak kategrize edilmeleri, yaģlılığa hazırlanmamaları vb. nedeniyle negatif ayrımcılığa tabii tutulmaktadır. Bu nedenle yaģlılar tplum içerisinde birçk srun yaģamaktadır. 20

24 YaĢlı srunları, geleneksel aile yapısı içinde çözülmeye çalıģılsa da ssyal güvenlik sisteminin finansman güçlüğü ve yaģlıların düģük emekli ücreti ile geçinmek zrunda kalması baģka srunları da beraberinde getirmektedir. YaĢlının temel srunları gelir, sağlık, barınma, ulaģım ve beslenmedir. YaĢlının bakımı, knut, sağlık, eğitim, dinlenme ihtiyaçların karģılanması ve ailenin yaģlı bakımında desteklenmesi gerekmektedir. YaĢlıların bu temel srunlarından baģka çalıģma, güvenlik, eğitim, serbest zamanı kullanma ve psikssyal srunları da vardır. YaĢlı bireye bütüncül bakım verebilmek için sistematik değerlendirme yapmak gereklidir. Aile ile birlikte yaģlı bireyin srunları ve öncelikleri, fnksiynel durumu, sağlık bakım gereksinimleri, çevresi ile etkileģimi ve bakımında hedefler belirlenmelidir. YaĢlı bireyin değerlendirmesinde fnksiynelliği tanımlamak öncelikli hedeftir çünkü yaģlı bireyin kendi sağlığını algılaması, yaģam tarzı ve aktiviteleri, günlük yaģam gereksinimleri, var lan destek sistemleri ve fnksiynel yetenekleri hakkında bilgi verir. Geriatrik bireylerin sağlık srunları: Beden gereksiniminden fazla/az beslenme Yutma bzukluğu Ġdrar yapmada değiģiklik Knstipasyn Bireysel bakımda yetersizlik Aktivite intleransı Kendini beslemede eksiklik Yürümenin bzulması Gaz değiģiminde bzukluk Evdeki srumluluklarını sürdürme ve yürütmede bzukluk BĢ vakitlerini değerlendirmede yetersizlik Tuvalet snrası bakımda yetersizlik Uykusuzluk Travma riski Ġnfeksiyn riski Krnik ağrı Bellekte bzulma Akut/krnik knfüzyn Beden bilincinde bzulma Cinsel yaģamda değiģim Ölüm anksiyetesi YaĢlı bireye sunulan sağlık hizmetinin temel amacı, yaģlı bireyin kendine bakabilmesi için mevcut kapasitesini en iyi düzeyde kullanmasını sağlamaktır. Bu amaçla yaģlı bireyin yaģam kalitesini artırma, fnksiynel durumunu geliģtirme ve iyilik hâlinin geliģtirilme hedeflenir, tanılama sürecinin ardından bakımı planlanır ve uygulanır. 21

25 1.4. Tplumsal Açıdan YaĢlılık YaĢlılık, fiziksel ve psikljik bakımdan birtakım değiģimlerin yaģandığı bir dönemdir. YaĢlılık, bu değiģimlere karģı tplumun geliģtirdiği tutum ve değerleri de içine alan bir dönem larak değerlendirilmesi gereken bir lgudur. Tplumda kimin yaģlı lduğu, yaģlı insanların tplumdaki rlü ve önemi, yaģlı insanlarla çevresi arasındaki iletiģim gibi hususlar yaģlılığı açıklamada önemlidir. Tplumsal açıdan yaģlanmanın anlamı, yaģlıya karģı tutum ve davranıģlar knusunda tplumlar arasında farklılık görülmektedir. Geleneksel tplumlarda yaģlılar, ikinci kuģağın yetiģtirilmesinde ve kültürün krunmasında tplumsal rller üstlenen, kültür bekçileri bireyler larak tanuımlanırken; mdern tplumlarda üretkenliği bitmiģ, aileye yük lan, bireyler larak değerlendirilmektedir. YaĢlılığa ve yaģlı insanlara karģı geliģtirdikleri tutum ve davranıģlar bakımından geleneksel tplumlarla mdern tplumlar arasında görülen bu farklılıkta sanayileģme ve kentleģmenin önemi büyüktür. SanayileĢme dünyada eknmik ve ssyal değiģmelere yl açmıģtır. Bu süreçte çalıģma kģulları ve yaģam biçiminin değiģmesi ile birlikte yaģlı ve ailesi arasındaki iliģki biçimi, yaģlının aile içerisindeki knumu ve rlü de değiģmiģtir. Tplumun temeli, ailenin vazgeçilmez bir unsuru larak görülen ve çcuklarının tplumsal yaptırım ve vefa brcu diye nitelenebilecek bir görev bilinciyle bakımını üstlendiği, ailesinde belli bir triteye sahip lan yaģlı birey, sanayileģme süreci ve mdern yaģama biçimine geçiģle birlikte çcukları ve trunlarıyla kuģak farklılığı yaģayan, trite sahibi lmaktan çıkmıģ, tüketici knumuyla aileye yük lmaya baģlamıģ bireyler larak görülmüģ ve tplumda yalnızlığa itilmiģtir. YaĢlılıkla birlikte fizyljik değiģimlere psikssyal değiģimler de eģlik eder. Emeklilik, ssyal iliģkilerinin ve rllerinin değiģimi, yaģam kģullarının değiģmesi, kayıplarla baģ etmeye çalıģmak gibi yaģamındaki büyük laylar, bireyin sağlık durumunu ve yaģama bakıģ açısını değiģtirmektedir. YaĢlılarda bir ya da daha fazla krnik hastalık lması nedeniyle yaģam biçiminde değiģiklik, bu hastalıkların neden lduğu psikljik srunlar hem yaģlı bireyi hem de bakım veren bireyleri lumsuz larak etkiler. Bu dönemde görülen tüm srunlar bireyin nerede, kimlerle ve nasıl yaģayacağı srusunu gündeme getirmektedir. YaĢlı birey; yalnız, evinde çcukları ya da yakınlarıyla, çcuklarını ya da yakınlarının evinde ya da bir kurumda yaģamını sürdürmektedir. Bireyler belli iģ yaģamından snra emekli lur. Emekliliği algılayıģ kiģiye göre değiģiklik gösterir. Emekliliği üretkenlik yıllarının bitmesi larak algılayan bireyler, yaģam tarzlarındaki ve ssyal statülerindeki değiģikliklerden endiģeye düģer. BaĢkalarına ssyal ve maddi larak yük labileceklerini düģünür. Emeklilikle birlikte yaģanan bu kayıplara uyun sağlayamayan bireyler; kendilerini değersiz, önemsiz, yalnız, bģlukta çaresiz hissedebilir. Hayatlarının geri kalanını planlamakta güçlük çeker. Yakınlarına yük ldukları hissine kapılır ve bazen de nlara karģı öfkeli tavır sergileyebilir. Bu nedenle psikljik ve fiziksel sağlığında bzulmalar görülebilir. 22

26 Bazı kiģiler de emekliliği seyahate çıkma, yeni uğraģılar ve hbiler edinme gibi aktivitelerle dlduracağı dönem larak algılar. Bu kiģiler, emekliliği psikljik ve ssyal yönden mutlu larak geçirir. YaĢlı bireylerde görülen duygusal srunlar: Uyum sağlama yeteneğinde zayıflama Hakimiyet kaybı nedeniyle çaresizlik, aciz, güçsüz hissetme Tplumsal rllerden uzak kalma zrunluluğu nedeniyle belirli iģlevlerin kaybı Ssyal iliģkilerde azalma Genel aktivite düzeyinde düģme Geleceğe yönelik endiģeler, belirsizlikler Ssyal izlasyn Üstlendiği rlü yerine getirmede değiģiklik Ssyal iliģkilerde bzulma Bireysel baģ etmede yetersizlik YaĢlılarda geleceğe dönük belirsizlikler, yaģlının eskiye dönük yaģamasına neden lur. Yeni değiģikliklere uyum sağlamaları zrlaģır. Resim 1.5: YaĢlıda yalnızlık Yukarıda bahsedilen durumların aksine arkadaģ, kmģu, çcuk ve trun ziyaretleri yaģlılar için çk önemlidir. Yeni Ģeyler öğrenebilir, üretebilir ve çalıģabilirler. EĢini ve yakınlarını kaybeden birçk yaģlıda ölüm krkusu artmaktadır. DeğiĢen fiziksel görünüģ, rtaya çıkan sağlık srunları ve kendi kendine yetemez duruma gelmek yaģlıda psikljik srunların rtaya çıkmasına sebep lmaktadır. Ssyal rllerin kaybı, emeklilik, dul kalmak, çcukların evden ayrılması, giderek artan yalnızlık duygusu ve maddi zrluklar da yaģlının yaģam kalitesini düģürerek birtakım ruhsal srunları da beraberinde getirmektedir. Bu gibi durumlarda hemģire bakım verirken uygun yaklaģımda bulunmalıdır. Gerekirse psikiyatriden yardım alınmalıdır. 23

27 YaĢlıların benimsedikleri ssyal çevrede, bağımsız larak ya da aile rtamında yaģamlarını sürdürebilmesi, knut içi ve dıģında fiziki yönden güvenli bir rtamda yaģayabilmesi için ilgili düzenlemelerin yapılması, ssyal yaģama katılımlarının sağlanması, gereksinimi lanlara özel bakım desteği verilmesi zrunludur. Kendilerini çeģitli alanlarda geliģtirme, eğitim alma/verme, üretkenliklerini sürdürebilmek için rtam sağlanması, kuģaklar arası iletiģimi arttırıcı prjelerin yaģama geçirilmesi, her alanda ve düzeyde demkratik haklarını kullanabilmesi için planlama ve karar alma sürecinde yaģlı amaçlı sivil tplum kuruluģlarına aktif katılımlarının sağlanmasında yaģlılar psikssyal larak desteklenmelidir YaĢlılara Yönelik HemĢirelik Hizmetleri YaĢlı bireylerin hemģirelik bakımında amaç, yaģlıların kaliteli bir yaģama sahip lmaları, bağımsızlıklarını sürdürmeleri tıbbi bakım ve rehabilitasyn hizmetlerinden yararlanmaları, hastalıklara karģı kruyucu önlem almalarıdır. YaĢlı bireylerin bakım hizmetleri; Bağımsızlığı arttırıcı, ĠĢlevselliği sürdürücü, Güvenliği sağlayıcı, Kmplikasynları önleyici giriģimleri içermelidir. YaĢlı bireyin sağlıkla ilgili verilerini elde etmek için zrluklarla baģa çıkma stratejileri, gücü ve sağlıkla ilgili alıģkanlıklarının neler lduğu değerlendirilmelidir. Bu amaçla hem yaģlı bireyle hem de bakım veren kiģilerle görüģme yapılmalıdır. Fiziksel, duygusal, psikljik, manevi ve ssykültürel yönleri bütüncül bir yaklaģımla değerlendirilmelidir. YaĢlı bireyler, sağlıkları ile ilgili kararları kendileri adına baģkaları verdiğinde hayatının kntrlden çıktığını hissetmektedir. HemĢire, hasta ile görüģmelerinde nun itibarına, saygınlığına ve bağımsızlığına saygı göstermelidir. YaĢlı bireyin bakımında hemģire; bakım verici, danıģman, lider ve araģtırmacı rllerini yğun bir Ģekilde kullanır. HemĢire yaģlı bireye bakım yapmadan önce bazı değerlendirmeleri yapmak zrundadır. 24

28 Resim 1.6: Mutlu yaģlılar Geriatri ve gerntlji hemģireliği; yaģlıların özgün gereksinimlerini anlayan, değerlendiren, geriatrik bakım ve rehabilitasynu planlayan, uygulayan bu alanda yeterli bilgi ve beceriye sahip lan bireyleri kapsar. Bu bakım, herhangi bir patljik sürecin çözümlenmesine yönelik uygulamaları da içine alır. YaĢlı bakımında geriatri hemģiresinin görev ve srumlulukları: YaĢlı bireyi değerlendirmek, veri tplamak Veriler dğrultusunda hemģirelik tanısı kymak YaĢlı bireyin özel hedeflere ulaģıp ulaģmadığını değerlendirmek (hedef/beklenen snuç) Hedefe ulaģmaya yönelik hemģirelik uygulamalarını içeren plan yapmak Plan dğrultusunda hemģirelik uygulamalarını gerçekleģtirmek (uygulama) YaĢlı bireyin geliģimini izlemek (değerlendirmek) Akut sağlık srunları, krnik hastalıkların değerlendirmesini yapmak, hemģirelik tanılarına yönelik giriģimleri uygulamak YaĢlı birey ve bakım verenlerin eğitimini yapmak YaĢlı birey ve bakım verenlere danıģmanlık yapmak Sağlığı krumak ve fiziksel değerlendirme yapmak Öz bakım ve kiģisel hijyeni öğretmek Ev ziyaretleri yapmak Kazaya neden lacak durumları değerlendirmek ve gerekli önlemleri almak YaĢlı bireyin kapasitesini artırmak YaĢlı birey ile çalıģan hemģirenin; YaĢlı bireyin karar verme yetisine sahip lduğunu bilmesi ve kendi kararlarına katılmasını sağlaması, YaĢlı birey ve ailesi ile bakıma katılmasını klaylaģtıracak prfesynel iliģki kurması, 25