Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 56, Ekim 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 56, Ekim 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. Selçuk SEÇKİN Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü selcukseckin@gmail.com UNUTULMUŞ BİR 16. YÜZYIL MESCİDİ: İSTANBUL/FATİH HOCA KASIM CAMİİ/MESCİDİ Öz İstanbul Fatih te Eminönü bölgesinde yer alan mescid günümüze ulaşan kitabesine göre Sultan Süleyman ın kızı (Mihrimah?) adına 1558 tarihinde inşa edilmiştir. Yapıya, 16. yüzyıl yapıları hakkında çalışan araştırmacılar tarafından değinilmediği gibi, benzer isimdeki bir başka mescit ile de sürekli karıştırılmıştır. 18. yüzyılda yakın çevresi değişime uğrayan yapı, bu değişim sürecinden etkilenmiştir. Daha sonraki süreçte de onarım gören mescit alt yapısında yer alan iki tonozlu mekan ve Köprülüzade Mustafa Paşa Vakfı na ait bir Nakşi Tekkesi ile olan ilişkisi açısından da önem taşımaktadır. Anahtar kelimeler: Osmanlı, İstanbul, Fatih, mescit, 16. yüzyıl

2 A FORGOTTEN 16th CENTURY MASJID :ISTANBUL/FATİH HOCA KA- SIM MOSQUE/ MASJID Abstract According to the extant inscriptions; the mosque located in Fatih s Eminönü area was built in 1558 on behalf of the daughter of Sultan Süleyman (Mihrimah?)This mosque has been continueously confused with another mosque of similar name because it has not been addressed by the researchers that studied the 16th century.this building which it s immediate surroundings have underwent a change in the 18th century, has been affected by the change process.the mosque that seen a renovation in the later period, is of capital importance because of two vaulted room located in it s infrastructure, and of it s relation to a Nakshi Tekke that belongs to the Köprülüzade Mustafa Pasha charitable institution. Keywords: Ottoman, Istanbul, Fatih, Mosque/Masjid, 16th Century İstanbul, Fatih İlçesi sınırları içerisinde yer alan mescit, Hobyar Mahallesi, Hoca Hanı Sokak Numara 2-8 de yer almaktadır. Yapının inşa tarihi konusunda çeşitli kaynaklarda, değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bu kaynaklardan en bilineni, yazarı Ayvansarayî Hüseyin Efendi başkanlığındaki bir komisyon tarafından kaleme alınan Hadikat ül Cevami dir. 1 Mescit bu kaynakta Tekke Mescidi adıyla tanıtılmıştır. Yapı ile ilgili olarak verilen bilgilerde baninin Rüstem Paşa nın hocası Kasım Hoca olduğu bilgisi verilmektedir. Banisinin kabrinin de mescidin yakınında olduğu belirtilen kaynakta, inşaat aşamasından sonra yapının işleyişi ile ilgili olarak tüm masrafların Rüstem Paşa Vakfı ndan karşılandığı ve minberinin de yine Rüstem Paşa tarafından konulduğu belirtilmektedir. Yapı vakfının ve mescidin adı İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri nde Hace Yusuf Sinan Bin Hace Kasım olarak geçmektedir. Bu durum Rüstem Paşa nın Hoca Kasım ın oğlu eli ile vakfı ikmal ettiği şeklinde de açıklanabilir. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri ni yayınlayan araştırmacılar tarafından verilen açıklama notlarında, mescidin banisinin Çifte Saraylar denen arsada bir de tekkesi olduğundan mescidin bu adla anıldığı belirtilmiştir. Tekke günümüzde mevcut değildir fakat cami 1961 yılında yapılan onarım ile günümüze ulaşmıştır. Aynı isimde olan mahallesi, 1934 yılında Hobyar Mahallesi sınırlarına dahil edilmiştir Rüstem Paşa daha sonra mescidin karşısına da bir medrese inşa ettirmiştir. Mescide adını veren tekke de bu yapının yanına yapılmıştır. Sofiye Zaviyesi ( Tasavvuf ehli tekkesi) olarak bilinen yapı, Sultan III. Ahmed döneminde, Sadrazam Damat İbrahim Paşa tarafından bedeli söz konusu zaviyenin karşısında bir ev vermek suretiyle ödenmiştir. Tekke, yaptırılan sarayın arsasına dahil edilmiştir. 1 Bu kaynak ile ilgili olarak Hafız Hüseyin Ayvansarayî, Hadikat ül Cevami, İstanbul 1281, Ayvansarayî Hüseyin Efendi-Ali Satı Efendi-Süleyman Besim Efendi, Hadikat ül Cevami (Çev. Ahmet Nezih Galitekin), İstanbul 2001, s ve Ayvansarayî Hafız Hüseyin, Hadikat ül Cevami (Camilerimiz Ansiklopedisi) (Çev. İhzan Erzi), İstanbul 1987, s Ömer L. Barkan-Ekrem H. Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (953/1546 Tarihli), İstanbul 1970, s söz konusu yayında sıkça karıştırılan bir yanlışlık da ifade edilmiştir. Buna göre rehberlerde Hoca Kasım Gönani olarak adlandırılan yapı ve çevresi için yapılan isimlendirme yanlıştır. Bu bölge ve yapı Edirnekapı dadır.

3 İncelediğimiz yapının çevresi 18. yüzyılda İbrahim Paşa eliyle önemli değişimlere uğramıştır. Bunların başında tekkenin arsasının üzerine yapılan Çifte Saraylar ın inşâ edilmesi gelmektedir. Daha sonra bu bölgede Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın külliyesinin yapıldığı görülmektedir. Bugün külliye bütünlüğünü önemli ölçüde yitirmiş ve inşa tarihinden sonra gerçekleşen yapılaşma ile mevcut yapılar nitelik değiştirmiş veya yıkılmıştır. İncelediğimiz bölgede yer alan külliyenin yapılarına bakıldığında Acı Musluk Sokağı (bugünkü Cemal Nadir Caddesi) üzerinde darülhadis ve hamam ile Aşir Efendi Caddesi yle Hacı Kasım Köprüsü Sokağı nın kesiştiği noktada sıbyan mektebi ve sebil, Damat İbrahim Paşa Külliyesi nin bilinen yapıları arasındadır. 3 Külliyenin yapılarına bakıldığı vakit, günümüzde mevcut olmayan Sıbyan Mektebi ve sebilin aynı yapı bütünlüğünde olduğu, sebilin üstünde sıbyan mektebinin bulunduğu bilinmektedir. Yapı, kitabesine göre h / m tarihinde ihya edilmek suretiyle inşa edilmiştir. Büyük Postane nin yapıldığı dönemde (1908) arka tarafına denk gelen yapının, Aşirefendi Sokağı nın düzenlenmesi aşamasında sebil kısmının sokağa taşan kısmı yıktırılmış, etek ve temel kısmı kalmıştır. Sebilin üst kısmı da tekrar kurulmak üzere İstanbul Arkeoloji Müzesi ne kaldırılmıştır. Sıbyan Mektebi ise, 1943 de yıkılmak istenmesine rağmen yıkılmasına izin verilmemiş, 1968 tarihinde Vakıflar İdaresi tarafından yerine iş hanı yapılmak üzere arsasında hiçbir iz kalmayacak şekilde yıktırılmıştır. 4 Hoca Kasım tarafından yaptırılan tekke ve daha sonra arsa bedeli olarak Damat İbrahim Paşa tarafından kendisine verilen konak pek çok tasavvuf ehlinin yetişmesine de olanak sağlamıştır. Bunlardan en bilineni Ayasofya Şeyhi iken vefat eden Bülbülcüzade Fethi Abdülkerim Efendi dir. Abdülkerim Efendi Karaman dan gelip Şeyh Nuri Efendi vasıtasıyla tarikat dünyasına girmiştir. Zamanla Hoca Kasım Tekkesi nde adı duyulan Abdülkerim Efendi 1694/95 tarihinde vefat etmiş ve söz konusu yapı çocuklarına kalmıştır. Yapı ile ilgili olarak çeşitli yayınlarda verilen bilgilerde, sadece bir satır halinde mescidin banisinin adı verilmiş 5 veya mescidin bugünkü yeri hakkında bilgi edinilemediği belirtilmiştir. 6 Özelikle adlandırmada yaşanan yanlışlıklardan dolayı da yapı çok defa başka yapılarla karıştırılmıştır. Yapıyı tarihlendirmemizi sağlayacak en önemli bulgu, harim kapısının üst kısmında yer alan kitabedir M. Münir Aktepe; Damat İbrahim Paşa Evkafına Dair Vesikalar, Tarih Dergisi, Sayı 17-18, İstanbul 1963, s Selçuk Seçkin, İstanbul/Cağaloğlu Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Külliyesi İle İlgili Yeni Bulgular, 18. Uluslar arası Türk Kültürü Sempozyumu (03-07 Mayıs 2013/Üsküp-Makedonya) Ankara 2013, s Tahsin Öz, İstanbul Camileri I-II, Ankara 1997 (3. Baskı), s Komisyon, Eminönü Camileri, İstanbul 1987, s ayrıca 88 de Hoca Kasım Günani (Yeşildirek) Camii verilmiş ve bu iki yapının aynı yapı olabileceği de belirtilmiştir.

4 Resim 1- Yapının kitabesi 7 Kitabe yan yana iki sıra halinde üç satırlık kartuş düzenlemesi içerisinde yazılmıştır. Satır arası kıvrık baklava dilimli içi rumi palmet süsleme ile dolgulanmış geometrik formlarla ayrılmıştır. Burada ayrıca mescidin yapım yılını da veren sene H. 965-M tarihi de yer almaktadır. Kitabe metninde, 343 Bu beytullahı ihsan ve keremden İmaret etdi binti han-ı Süleyman İlahi kimkiy bu mescide ana Okuya Fatiha ola senâhuvan Anı mahrum etme rahmetinden Nasib et son nefeste ana İyman Şeklinde yer alan ifadelerden yapının Kanuni Sultan Süleyman ın kızı adına yaptırıldığı sonucu çıkmaktadır. Mescit ile ilgili olarak yaptığımız Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki taramalarda, net bir bilgiye rastlanmamıştır. Bunun yanında yazışmalarda, caminin hariminde Köprülüzade Mustafa Paşa Vakfı na ait bir Nakşi tekkesinin varlığı görülmektedir. 8 Mimari bir sonucu ulaşılamayan bu yazışmalarla 1906 tarihinde halı hırsızlığı vakasının yaşandığı kayıtlara geçmiştir. 9 7 Yapının kitabe fotoğrafının çekimi ve çizimler Mimar Gökhan Aydın tarafından yapılmıştır. Kendisine söz konusu malzemeyi bana temin ettiği ve yayınlama izni verdiği için teşekkür ederim. 8 Cağaloğlu Sarayı yakınında Hoca Kasım Camii hariminde Köprülüzade Mustafa Paşa Vakfı'ndan olan tekkenin şeyhliği. BOA 10/L /1213 (Hicrî)Dosya No:136Gömlek No:6755Fon Kodu: C..EV.., Cağaloğlu Sarayı civarında Günanlı Hacı Kasım Camii haremindeki Köprülü Mustafa Paşa Evkafı'ndan olan Nakşi Tekkesi şeyhliğinin, birinin ferağından diğer bir şeyhe tevcih olunmasıboa 27/R /1256 (Hicrî)Dosya No:178Gömlek No:8862Fon Kodu: C..EV.. 9 BOA Tarih: 18/Ks/1324 Dosya No:336Gömlek No:94Fon Kodu: ZB, Ayrıca bkz. İstanbul Sultanhamam'da bulunan Hoca Kasım Günani Camii hitabetinin Hasan'ın kasr-ı yedinen Seyyid Hacı Halil Halife'ye tevcihi BOA 29/Z /1235 (Hicrî)Dosya No:1552Gömlek No:34Fon Kodu: HAT

5 Resim tarihli İstanbul haritasında bölgenin görünümü 344 Elimizdeki en eski haritalardan 1875 tarihli Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından yayımlanan haritada 10, yapı gösterilmiştir. Yapıyı gösteren haritalardan bir diğeri de J.J. Pervetitch Haritası dır. Haritada avlu duvarı ile çevrilen yapının avlusuna giriş bugün de olduğu şekildedir. Basamak yoluyla yapıya giriş sağlanmış ve üst katta ayrıca yapı bütünlüğüne sonradan eklenen bölüme geçiş verilmiştir. Avlu içerisinde yapı gibi sarı renkte gösterilen ve eskiliği belirtilen ve giriş kısmı birer okla gösterilen iki birim, bugün caminin hemen yanında yapılmış olan işhanının altında bulunan tonozlu yapılara işaret etmektedir. Büyük ihtimalle de yapının harimi içerisinde gösterilen ve Köprülüzade Mustafa Paşa Vakfı na ait bir Nakşi tekkesinin alt yapısıdır. İstanbul, Sultanhamamı'nda Hoca Kasım Günanı Camii'ne hatip tayini BOA 10/B /1233 (Hicrî)Dosya No:417Gömlek No:21109Fon Kodu: C..EV.. 10 Ekrem Hakkın Ayverdi; 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul 1958, Bölüm B3

6 345 Resim 3- Pervetitch haritasında yapı ve çevresinin görünümü Resim Yılında yapı ve çevresinin görünümü

7 Fatih İlçesi, 99 Pafta, 308 ada, 1 parselde bulunan yapı 2000 yılında başta minare ve ihata duvarları olmak üzere basit onarım niteliğinde bir restorasyon geçirmiştir. 346 Kesit 1- Hakkı Tarık Us Sokak Cephe Silueti içerisinde yapı Kesit 2- Hoca Hanı Sokak Cephe Silueti

8 Kesit 3- Zaptiye Yokuşu Silueti 347 Plan 1- Bodrum kat planında mescidin ve tonozlu mekanların görünümü

9 Resim 5-6 Yapının 2000 li yıllardaki görünümleri 348 Resim 6- Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi nden yapının aplikasyon krokisi

10 Plan 2- Hoca Kasım Günani Cami zemin kat planı 349 Kesit 4 5 Hoca Kasım Günani Cami mihrap ve son cemaat yeri kesitleri Resim7- Avluya giriş cephesinden yapının görünümü Resim 8- Mihrap cephesinden yapının görünümü

11 Yapı, kıble duvarı 13,5, yan duvar 7,5 metre ölçülerinde dikdörtgen plan şemasına sahiptir lı yıllarda yapılan onarımlarda 13,5 x 5 metre ölçülerinde ilave birimler eklenmiş, ana mekana iki giriş sağlanmış ve tüm birimler tek bir çatı altına alınmıştır. Yapının yola bakan kıble cephesi dışındaki diğer cephesinde hazire ve tek şerefeli 32 merdivenli bir minare yer almaktadır. Yapının doğu ve kuzey cepheleri iş hanlarıyla çevrelenmiş durumdadır yılında yapılan müdahalede hazire daraltılarak, arka tarafta olduğu söylenen şadırvan ortadan kaldırılarak şimdiki yerine taşınmıştır. Yine bu onarımda eski tuvaletin bulunduğu arsaya 7,5 x 5 metre ölçülerinde meşruta yapılmış, bu birimler cami-müezzin lojmanı olarak kullanılmıştır. Meşrutanın girişi ve son cemaat yeri bugün Kur an Kursu olarak kullanılmaktadır. Yapıyı mihrap cephesinin köşesinden başlayarak avlu cephesi boyunca kuşatan ve meşrutanın sağ köşesinde son bulan, yer yer 2,5-3 metre yüksekliğe kadar ulaşan avlu duvarı kuşatmaktadır. Bu duvarın hazireye açılan kısmında üç demir parmaklıkla pencere açıklığı yer almaktadır. İki pencere ise şadırvan yapılırken kapatılmıştır. Hazirede yer alan mezar taşlarından sadece birinin üzerinde yer alan tarih bize H / M tarihini vermektedir. Diğer mezartaşlarında tarih kısmı toprak altında bulunmakta veya tahrip olduğundan okunamamaktadır. Fakat genel üslup özellikleri incelendiğinde mezartaşlarının 19. yüzyıla ait olduğu izlenimi süsleme kompozisyonlarından ortaya çıkmaktadır. Hazirede yer alan bir mezartaşı kitabesi bulunmamakla birlikte boyut ve süsleme özellikleri bakımından diğerlerinden ayrılmaktadır. 350 Resim 9- Hazirede yer alan erken tarihli mezar taşı Söz konusu mezartaşı, kitabede yer alan rumi-palmet süsleme ile benzerlikler göstermekte ve geç tarihli olan mezartaşlarından üslubu açısından önemli farklılıkları ortaya koymaktadır. Kaynaklarda yapının banisinin mescidin hemen yakınında gömülü olduğu belirtilmektedir. Dolayısıyla söz konusu mezartaşı Hoca Kasım a ait olabileceği gibi, çağdaşı olan bir başka kişiye de ait olabileceği izlenimini vermektedir.

12 Resim Hazirede yer alan tarihi belirsiz mezartaşlarından örnekler 351 Resim Tarih kaydı bulunan mezar ve mezartaşından ayrıntı Caminin kuzey yönünde iki bölümlü tonozlu hacim bulunmaktadır. Bu tonozlu hacimlerden daha derinde, caminin temel seviyesinin altında dikdörtgen bir hacim ve bu hacme açılan tonozlar bulunmaktadır. Bu mekanlara giriş camiden sağlanamamakta olup, caminin hemen yanındaki handan geçiş yapılmaktadır. Bu han içerisinden de 200 m²lik bir mekan camiye vakfedilmiştir ve mahfel katından cami ile bütünleştirilmiştir.

13 Resim 14- Caminin kuzeyindeki tonoz Resim 15- Caminin temel seviyesinin altındaki tonoz 352 Plan 3- Hoca Kasım Günani Cami Tavan Planı

14 Cami ve diğer birimleri bir arada toplayan avluya dar bir avlu kapısı ile girilmektedir. Buradan merdivenler yoluyla özgün cami kısmının önündeki son cemaat yeri olarak fonsiyonlandırılmış kısma, buradan da üzerinde kitabesi olan kapıdan yapıya ulaşılmaktadır. Özgün olmayan şekilde son cemaat yeri ve ilave birimlerden caminin harim kısmına giriş açıklıkları açılmıştır. Harim kısmında girişin hemen üzerinde iki betonarme destek tarafından taşınan kadınlar mahfeli, caminin iç kısmına ahşap korkuluklarla açılmaktadır. Mihrap ve minber yakın dönem Kütahya çinileri ile kaplanmıştır. Mihrabın sağında minber solunda ise yeni imal edilmiş ahşap bir vaiz kürsüsü yer almaktadır. Yapının harim kısmı yaklaşık 1 metre yüksekliğe kadar ahşap lambri ile kaplıdır. Zemin döşemesi makine halıları ile kaplanmıştır. Mescidin caddeye bakan iki cephesinde, iki altlı üstlü pencere ile iç mekan aydınlanmaktadır. Almaşık duvar örgüsüyle oluşturulan yapının dış cephesi yakın tarihli onarımlarda yeniden ortaya çıkartılmıştır. 353 Resim 16- Mihrap cephesinden yapının kadınlar mahfelinin görünümü

15 Resim 17- Giriş kısmından mihrap cephesinin görünümü 354 Resim 18- Mescidin minaresinin hazireden görünümü

16 Yapının çatısı yakın tarihli onarımlarla alaturka kiremitler ile kaplanmış ve bu onarımlarda drenaj sistemi de yapılmıştır. 11 Mescit Yenikapı-Sirkeci metro hattı yapımı sırasında önemli oranda hasar görmüştür. Yapının özellikle ek birimlerinde 1 cm ye varan ölçülerde çatlaklar meydana gelmiştir. 12 Resim Yapıda metro kazısı sonucu meydana gelen çatlaklardan örnekler Bir 16. yüzyıl yapısı olan mescidin, Osmanlı mimarisi içerisindeki yerine baktığımızda, İstanbul u fethi ile birlikte başlayan yapılaşma paralelinde, İstanbul da da bu dönemde de benzer planda mescit inşaatlarına başlandığı görülmektedir. Bu dönemde inşası gerçekleştirilen mescitlerin çoğunun vakıf yoluyla yapıldığı ve uzun yıllar bu sistemle işlerliğinin devam ettirildiği ortaya çıkmaktadır. 355 Mimar Sinan ile Osmanlı klasik çağında oluşan üslubun etkileri mescit mimarisinde de görülmektedir. Bu dönemde inşa edilen mescitlerden sadece yirmisi günümüze ulaşabilmiştir. 13 Bu örneklerden de on üçü klasik karakterini yapılan onarımlar ile kaybetmiş, sadece yedisi özgün şekliyle günümüze gelebilmiştir. Mescitlerin İstanbul içerisindeki dağılımına bakıldığında, şehrin Fatih Dönemi nde sur içinde, belirli bölgelerde yoğunlaşan yapı gruplarının dışında, bugünkü Eminönü-Fatih semtlerinin kenar mahallelerinde inşâ edildikleri görülür. Özellikle Eminönü bölgesinde 15. yüzyılda, yapı yoğunluğunun olması nedeniyle, 16. yüzyılda bu semtte az sayıda mescit inşâ edilmiştir. Kent içerisindeki konumlanmalarında, bu yüzyılda cami ölçeğinde yapılar çok sayıda inşâ edilmiş olup mescitlerin de, bu yapıların uzağında inşâ edilmiş oldukları görülür. Surların iç bölgelerinde ve surların hemen dışında, Eyüp te, Fener de ve Haliç in karşı kıyısında Hasköy-Kasımpaşa-Galata bölgesinde Mimar Sinan ın inşâ ettirdiği mescitler yoğun şekilde görülmektedir. 16. yüzyıl mescitlerinin inşâasında genel olarak kesme-moloz taş, yer yer tuğla ve yapıların iç tefrişinde ahşap kullanılmıştır. Planlama olarak kare ya da kareye yakın dikdörtgen plan şemasının uygulandığı görülmektedir. Sadece Mimar Sinan Mescidinde enine ve boyuna iç içe geçmiş iki dikdörtgen, plan şeması olarak uygulanmıştır. Üst örtü ve son cemaat yerinde, ahşap 11 Yapı ile ilgili olarak yakın dönem onarımları konusunda, harim kapısının hemen üzerinde bulunan Cami imamhatibi Mehmet Ali Arslan tarafından Haziran 2000 yılında hazırlanan bilgilendirme yazısından yararlanılmıştır. 12 Hasar gören yapı hakkında hazırlanan rapor için bkz. Alper İlki-Nihat Kumbasar-Zekai Celep, Hoca Kasım Günani Camisi ve Melek Han Konusunda Teknik Rapor, İTÜ İnşaat Fakültesi, Yüzyıl Sinan mescitleri listesi içerisinde incelediğimiz yapı yer almamaktadır. Bu durum yapının kitabesi olmasına rağmen yanlış adlandırma sebebiyle durumunun net olarak anlaşılmaması sebebiyledir. Necla Arslan, Mimar Sinan Üzerine Araştırmalar : 1 İstanbul Mescitleri, MSU, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.İstanbul 1987, Aptullah Kuran, Mimar Sinan Mescitleri, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C. 1, İstanbul 1988, s

17 malzeme kullanılmış, zamanla ahşap üst örtünün yerine betonarme olarak yapılan ilâvelerle, yapıların çoğunda özgün form bozulmuştur. 14 Tüm 16. Yüzyıl boyunca mescit mimarisi incelediğinde, yüzyıl başında II. Beyazıt Dönemiyle başlayan mescitlerde kitabelerin yer alması zamanla yaygınlaşmıştır. Tüm yüzyılda 96 mescidin günümüze ulaştığı yapılan çalışmalarda tespit edilmiş, bunun 74 ünün özgün, 22 sinin ise özgün formundan uzaklaşmış olduğu anlaşılmıştır. Fetihten sonra gelenek haline geldiği şekliyle, bir mahalleye yerleşen tanınan şahısların adına mescitler yapılmış veya kendi imkanlarıyla bu kişiler mescit inşâ ettirmiştir. Tekke, medreselerde de yapılan mescitler, özellikle 16. Yüzyılda mahalle mescidi tipinde inşa edilmiştir. Kargir kubbeli mescitler yerine, ahşap çatılı önünde ahşap direkler tarafından taşınan mescitlerin yapılması tercih edilmiştir. Yapıların aydınlatılması genelde altlı ve üstlü ikişer pencere ile sağlanmıştır. 16. yüzyıl mescitlerinden ana beden duvarı en kalın olan örneklerde 1.10 cm. ölçülmüştür. Cephelerdeki almaşık örgü ahşap hatıllı moloz taş duvardan başlayarak, yatay derzli kaba yonu taş ve az örnekte görüldüğü şekilde, bir sıra taş iki sıra tuğla hatıllı, düzenli bloklardan oluşan kesme taş duvar örgüsü tercih edilmiştir. Bazı örneklerde aynı yapının değişik cephelerinde cephenin konumuna ve önem derecesine göre değişen malzeme ve işçilik uygulanmıştır Resim 21- Mimar Sinan Mescidinin cephe görünümü (Tozun dan) Sonuç olarak, İstanbul da Fethin hemen ertesinde basit yapım malzemesi ile inşasına başlanan mescit örnekleri, II. Beyazıd döneminde yerini kitabeli ve daha sağlam yapım malzemesi ile yapılan örneklere bırakmış, Sinan ile birlikte benzer formlarda sadece küçük ayrıntılarda yapılan değişiklerle mescit mimarisinde de klasik forma ulaşılmıştır. Bu form, takip eden yüzyıllarda yapılan mescit inşaatlarında tekrarlanacaktır. Yapının kitâbesinde 1558 tarihinin açıkça belirtilmesine rağmen kaynaklarda ve yapılan tez çalışmalarında mescidin göze çarpmaması ilginçtir. 16 Dolayısıyla Mimar Sinan dönemi yapı listelerinde yer alması gereken yapı bu 14 Selçuk Seçkin-Şükrü Sönmezer, İstanbul Mescidleri, Türkler, C. 12, Ankara 2002, s Yüzyıl mescidleri için bkz. Aylin Tozun, 16. Yüzyıl İstanbul Mescidleri, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk İslam Sanatları Programı, İstanbul Apdullah Kuran, Mimar Sinan, İstanbul 1986 ve Zeki Sönmez, Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, İstanbul 1988, adlı yayınlarda yapıdan hiç bahsedilmemiştir.

18 listelerde de yer almamaktadır. Mimar Sinan ın inşa ettirdiği mescidler genellikle şehrin kenar mahallerinde yer almakta iken bu yapı farklı olarak şehrin merkezinde inşa edilmiştir. Mimari kuruluşu açısından Klasik Dönem mescidi görünümünde olan yapıya, daha sonra çeşitli ilaveler yapılmış ve mekan genişletilmiştir. Yapının ek birimlerinde metro kazısının yarattığı tahribat açıkça görülmekte iken özgün mescit mekanında tahribatın boyutu göz incelemesi ile anlaşılamamaktadır. Dolayısıyla 16. Yüzyıl yapısının bu tahribattan ne derece etkilendiğinin de belirlenerek, restorasyonun çıkacak sonuçlara göre yapılması gerekmektedir. KAYNAKLAR Arseven, Celal Esad, (1950), Mescid, Sanat Ansiklopedisi, C. IV, Ankara. Arslan, Necla, (1987), Mimar Sinan Üzerine Araştırmalar : 1 İstanbul Mescitleri, MSU, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Aktepe, M. Münir, (1963), Damat İbrahim Paşa Evkafına Dair Vesikalar, Tarih Dergisi, Sayı 17-18, s. 19, Ayvansarayî, Hafız Hüseyin, (1281), Hadikat ül Cevami. İstanbul. Ayvansarayî, H,; - Efendi, A. S.; - Efendi, S.B, (1987), Nezih Galitekin), (2001), İstanbul. Hadikat ül Cevami (Çev. Ahmet Ayvansarayî Hafız Hüseyin, (1987), Hadikat ül Cevami (Camilerimiz Ansiklopedisi), (Çev. İhzan Erzi), (1987), s. 108, İstanbul. Ayverdi, Ekrem Hakkı, (1958), 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul. Barkan, Ö. L,; - Ayverdi, E. H, (1970), İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, (953/1546 Tarihli), İstanbul. Eyice, Semavi, (1971), Mescid, İslâm Ansiklopedisi, C. VII, s , Ankara. Komisyon, Eminönü Camileri, 1987, İstanbul. Kuran, Abdullah, (1986), Mimar Sinan, İstanbul. Kuran, Abdullah. (1988), Mimar Sinan Mescitleri, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C.1, s , İstanbul. Seçkin, Seçkin, (2002), Fatih Dönemi İstanbul Mescidleri, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk İslam Sanatları Programı, İstanbul. Seçkin, S,; - Sönmezer, Ş, (2002), İstanbul Mescidleri, Türkler, C. 12, s , Ankara. Seçkin, Selçuk, (03-07 Mayıs 2013/Üsküp-Makedonya) Baskıda, İstanbul/Cağaloğlu Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Külliyesi İle İlgili Yeni Bulgular, 18. Uluslar arası Türk Kültürü Sempozyumu. Ankara, s Sönmez, Zeki, (1988), Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, İstanbul. Öz, Tahsin, (1997), İstanbul Camileri I-II, Ankara. Tozun, Aylin, (2002), 16. Yüzyıl İstanbul Mescidleri, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk İslam Sanatları Programı, İstanbul. 357