T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABİLİM DALI İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU BİLİM DALI İŞÇİ BULUŞLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABİLİM DALI İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU BİLİM DALI İŞÇİ BULUŞLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Servi BAYRAKTAR Tez Danışmanı Prof. Dr. A. Nizamettin AKTAY Ankara

2

3 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABİLİM DALI İŞ VE SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU BİLİM DALI İŞÇİ BULUŞLARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Servi BAYRAKTAR Tez Danışmanı Prof. Dr. A. Nizamettin AKTAY Ankara

4

5 i ÖZET BAYRAKTAR, Servi. İşçi Buluşları, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Teknolojik yenilikler buluş olarak nitelendirilmekte ve patentle korunmaktadır. Bir işletmede çalışan işçiler buluş yapabilirler. Buluş hakkının sahibi, işçinin konumuna ve işçi buluşunun çeşidine göre farklılık göstermektedir. Bu çalışma İş Hukuku ve Fikri Mülkiyet Hukuku ışığında İşçi Buluşları nı incelemektedir. Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde; buluşa ilişkin temel kavramlar, Avrupa ve Türkiye deki buluş tarihi ve buluşa ilişkin uluslararası ve ulusal yasal düzenlemeler anlatılmaktadır. İkinci bölümde, işçi, işveren ve işçi buluşu kavramları ve işçi buluşlarının çeşitleri anlatılmaktadır. Üçüncü bölümde, işçi buluşlarının hüküm ve sonuçları ile işçi buluşlarının gizliliği anlatılmaktadır. Anahtar Sözcükler 1. Buluş 2. Buluşçu 3. İşçi 4. İşçi Buluşları 5. Patent

6 ii ABSTRACT BAYRAKTAR, Servi. Employee Inventions, Master Thesis, Ankara, Technological innovations is called as inventions and protected by patent. The employees of enterprise can make inventions. The owner of the right to invention can be different according to situation of employees and class of employee inventions. This study analyses Employee Inventions in the light of Labor Law and Intellectual Property Law. This study is composed of three chapters. In the first chapter; fundemantal conceptions related to invention, date of invention in the Europe and Turkey and international and national legal arrangements related to invention are defined. In the second chapter, conceptions of employee, employer and employee invention and class of employee inventions are defined. In the third chapter, the rules and consequences of employee inventions with secrecy of employee inventions are defined. Key Words 1. Invention 2. Inventor 3. Employee 4. Employee Inventions 5. Patent

7 iii ÖNSÖZ Yüksek lisans tezi olarak hazırladığım bu çalışmamın konusunu, değişen teknoloji ve çalışma ilişkileri karşısında giderek önemi artan ve 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname de ayrıntılı olarak düzenlenen İşçi Buluşları oluşturmaktadır. İnceleme konusu yapılan İşçi Buluşları her ne kadar 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname de düzenlenmiş olsa da Çağdaş İş Hukukunu son derece yakından ilgilendirmektedir. Günümüzde, işyerlerinin araştırma-geliştirme bölümlerinde çalışan buluşçu işçilerin sayısının hızla artmasının yarattığı sorunlar ve bu sorunların çözümünün nasıl olacağı meselesi, bu konunun tez konusu olarak seçilmesinin temel nedenini oluşturmuştur. Buluş yapan kişinin işçi olması halinde konu hem İş Hukukunu hem de Fikri ve Sınai Mülkiyet Hukukunu yakından ilgilendirmektedir. Tezin amacı, iş ilişkisi içinde ortaya çıkan işçi buluşları üzerindeki hak ve yükümlülüklerin aidiyetinin ve özelliklerinin İş Hukuku ve Fikri ve Sınai Mülkiyet Hukuku mevzuatı bakımından nasıl değerlendirildiğinin gösterilmesi ve işçi ile işverenin karşılıklı hak ve borçlarının incelenmesidir. Bu çalışmamın tamamlanmasında beni destekleyen ve yardımlarını eksik etmeyen Sayın Hocam Prof. Dr. A. Nizamettin AKTAY a ve her zaman hoşgörü ve sabrını benden esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.

8 iv İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv KISALTMALAR... xi GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM BULUŞ KAVRAMI, BULUŞLA İLGİLİ KAVRAMLAR, BENZER KAVRAMLAR, BULUŞUN TARİHİ GELİŞİMİ VE BULUŞA İLİŞKİN YASAL DÜZENLEMELER I. BULUŞ KAVRAMI, BULUŞLA İLGİLİ KAVRAMLAR VE BENZER KAVRAMLAR... 4 A. Buluş Kavramı Tanımı Hukuki Niteliği... 7 B. Buluşla İlgili Kavramlar Patent a. Genel Olarak b. Patent Verilebilirlik Şartları (1) Yenilik (2) Sanayiye Uygulanabilir Olma... 14

9 v (3) Patent Verilemeyecek Konular ve Buluşlara Dahil Olmama. 15 i. Keşifler, Bilimsel Teoriler ve Matematik Metodları ii. Zihni, Ticari ve Oyun Faaliyetlerine İlişkin Plan, Usul ve Kurallar iii. Edebiyat ve Sanat Eserleri, Bilimsel Eserler, Estetik Niteliği Olan Yaratmalar ve Bilgisayar Yazılımları iv. Bilginin Derlenmesi, Düzenlenmesi, Sunulması ve İletilmesi ile Teknik Yönü Bulunmayan Usuller v. İnsan ve Hayvan Vücuduna Uygulanacak Cerrahi, Teşhis ve Tedavi Usulleri vi. Tescili Yasak Buluşlar Faydalı Model C. Benzer Kavramlar Eser a. Genel Olarak b. Eser Olarak Kabul Edilen Bilgisayar Programları Endüstriyel Tasarım II. BULUŞUN TARİHİ GELİŞİMİ A. Buluşun Avrupa daki Tarihi Gelişimi Genel Olarak İngiltere deki Tarihi Gelişim Fransa daki Tarihi Gelişim Almanya daki Tarihi Gelişim İsviçre deki Tarihi Gelişim B. Buluşun Türkiye deki Tarihi Gelişimi III. BULUŞA İLİŞKİN DÜZENLEMELER... 42

10 vi A. Uluslararası Düzenlemeler Sınai Mülkiyetin Korunmasına İlişkin Paris Sözleşmesi Uluslararası Patent Bürosu Kurulmasına İlişkin La Haye Sözleşmesi Patent İşbirliği Sözleşmesi Uluslararası Patent Sınıflandırmasıyla İlgili Strazburg Anlaşması Avrupa Patent Sözleşmesi Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü Sözleşmesi Ticaretle Bağlantılı Fikri ve Sınai Haklar Anlaşması (TRIPS) B. Ulusal Düzenlemeler Anayasa Kanun a. Borçlar Kanunu b. Türk Patent Enstitüsü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Kanunun Hükmünde Kararname Yönetmelik İKİNCİ BÖLÜM İŞÇİ, İŞVEREN, İŞÇİ BULUŞU KAVRAMLARI VE İŞÇİ BULUŞU ÇEŞİTLERİ I. 551 SAYILI PATENT HAKLARININ KORUNMASI HAKKINDA KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMEYE GÖRE İŞÇİ KAVRAMI A. Genel Olarak B. Borçlar Kanununa Göre İşçi... 57

11 vii C. İş Kanunlarına Göre İşçi D. Stajyerler E. Pratik Yapan Öğrenciler F. Çıraklar II. 551 SAYILI PATENT HAKLARININ KORUNMASI HAKKINDA KANUN HÜKMÜNDE KARARNAMEYE GÖRE İŞVEREN KAVRAMI 66 III. İŞÇİ BULUŞU KAVRAMI IV. İŞÇİ BULUŞU ÇEŞİTLERİ A. Hizmet Buluşları Tanımı Unsurları a. Buluşçunun İşçi Sayılan Kişi Olması b. Buluşun İş Görme Borcundan Kaynaklanması veya Büyük Ölçüde İşletme Deneyim ve Çalışmalarına Dayanması (1) Buluşun İş Görme Borcundan Kaynaklanması (2) Buluşun Büyük Ölçüde İşletme Deneyim ve Çalışmalarına Dayanması c. Buluşun İş İlişkisi Sırasında Gerçekleştirilmiş Olması B. Serbest Buluşlar Serbest Doğan Buluşlar a. Tanımı b. Unsurları (1) Buluşçunun İşçi Sayılan Kişi Olması (2) Buluşun İş İlişkisi Sırasında Gerçekleştirilmiş Olması (3) Buluşun Hizmet Buluşu Kapsamı Dışında Kalması... 84

12 viii 2. Serbest Kalan Buluşlar a. İşverenin Serbest Bırakması b. İşverenin Hizmet Buluşuna İlişkin Kısmi Hak Talebinde Bulunması c. İşverenin Buluş Bildirimine Süresinde Cevap Vermemesi (1) Hizmet Buluşu Bildirimine Cevap Vermemesi (2) Serbest Buluş Bildirimine Cevap Vermemesi d. İşçinin Teklifine İşverenin Süresinde Cevap Vermemesi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İŞÇİ BULUŞLARININ HÜKÜM VE SONUÇLARI I. HİZMET BULUŞLARINDA HÜKÜM VE SONUÇLAR A. İşçinin Hizmet Buluşunu Bildirim Yükümlülüğü Genel Olarak Bildirimin Zamanı ve Şekli Bildirimin İçeriği Bildirim Yükümlülüğüne Aykırılık B. İşverenin Hizmet Buluşu Üzerinde Hak Talebinde Bulunması Hukuki Niteliği Zamanı ve Şekli İşverenin Hak Talebinde Bulunmasının Sonuçları a. Tam Hak Talebinde Sonuçlar (1) Buluşa İlişkin Tüm Hakların İşverene Geçmesi... 97

13 ix (2) Talepten Önce İşçinin Buluş Üzerinde Yaptığı Tasarrufların Geçersizliği (3) İşverenin Hakkaniyete Uygun Bedel Verme Yükümlülüğü 99 (4) İşverenin Patent Başvurusunda Bulunma Yükümlülüğü b. Kısmi (Sınırlı) Hak Talebinde Sonuçlar C. İşverenin İşçiye Bedel Verme Yükümlülüğü Tam Hak Talebinde Kısmi Hak Talebinde D. İşçinin Önalım Hakkı II. SERBEST BULUŞLARDA HÜKÜM VE SONUÇLAR A. İşçinin Serbest Buluşu Bildirim Yükümlülüğü B. İşverenin Serbest Buluş Bildirimine İtiraz Hakkı İtirazın Süresi, Şekli ve İçeriği İtirazın Hukuki Sonuçları a. İtirazda Bulunmanın Hukuki Sonuçları b. İtirazda Bulunmamanın Hukuki Sonuçları C. İşçinin Buluşu Başkalarından Önce İşverene Teklif Etme Yükümlülüğü ve İşverenin Öncelik Hakkı III. İŞÇİ BULUŞLARINDA TARAFLARIN VE ÜÇÜNCÜ KİŞİLERİN SIR TUTMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ A. Genel Olarak B. İşçinin Sır Tutma Yükümlüğü Hukuki Niteliği ve Kapsamı Sona Ermesi C. İşverenin Sır Tutma Yükümlülüğü

14 x 1. Hukuki Niteliği ve Kapsamı Sona Ermesi D. Üçüncü Kişilerin Sır Tutma Yükümlülüğü E. Sır Tutma Yükümlülüğüne Aykırılığın Sonuçları Hukuki Sonuçları a. İş Sözleşmesinin Haklı Nedenle Feshi (1) İşçinin Haklı Nedenle Fesih Hakkı (2) İşverenin Haklı Nedenle Fesih Hakkı b. Maddi Manevi Tazminat Cezai Sonuçları SONUÇ KAYNAKÇA

15 xi KISALTMALAR a. g. e. : Adı geçen eser a. g. m. : Adı geçen makale Bas. İş K. : Basın İş Kanunu BK. : Borçlar Kanunu C : Cilt Çev. : Çeviren Den. İş K. : Deniz İş Kanunu E. : Esas EPC : Europen Patent Convention FSEK. : Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu İsv. BK. : İsviçre Borçlar Kanunu İş K. : İş Kanunu K. : Karar KHK : Kanun Hükmünde Kararname m. : Madde MK. : Medeni Kanun PatKHK : Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname PCT : Patent Cooperation Treaty RG. : Resmi Gazete S : Sayı s. : sayfa TCK : Türk Ceza Kanunu TPE : Türk Patent Enstitüsü TRIPS : Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights vd. : ve devamı WIPO : World Intellectual Property Organization WTO : World Trade Organization Y : Yıl YHGK : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu

16 GİRİŞ Tarihi gelişim içinde insanoğlu ilk çağlardan beri karşılaştığı sorunlara çözüm getirebilmek için fikri bir çaba içinde olmuştur. İnsanoğlunun fikri çabasının ürünü olan buluşlar sayesinde toplumlar değişmiş, gelişmiş ve günümüz teknolojik imkanlarına kavuşmuştur. Teknolojik gelişim günümüzde de baş döndüren bir hızla devam etmektedir. Teknolojik gelişmelerin giderek karmaşık hale gelmesi nedeniyle artık teknik bir problemin çözümü, kollektif bir çalışmayı ve geniş maddi kaynakları gerektirmektedir. Bu nedenle, merdiven altı buluşları diye tabir edilen bireysel buluş yapma faaliyetine günümüzde son derece az rastlanmaktadır. Çağımızda, işletmeler buluş yapma faaliyetine özgü Ar-Ge (Araştırma Geliştirme) adıyla bilinen ayrı bölümler oluşturmakta ve burada iş görme borcu buluş yapma olan işçiler çalıştırılmaktadır. Buluş yapma faaliyetinin başarıya ulaşabilmesi için gerekli olan araç, gereç gibi her türlü teknik altyapı ve kaynak işverenler tarafından sağlanmaktadır. Bu sayede gerçekleştirilen buluşların çoğunluğu, planlı şekilde, araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde çalışanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Konusu buluş yapma olan iş sözleşmelerinin her geçen gün artması karşısında buluş konusunda yaşanan gelişmelerin iş ilişkisini ve İş Hukukunu yakından ilgilendirmesi doğaldır. Klasik İş Hukuku anlayışına göre işçi, yapmakla yükümlü olduğu faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan mal veya hizmet üzerinde herhangi bir hak iddia edemez. Buna karşılık, Fikri Mülkiyet Hukukuna göre buluş onu yapan kişiye (buluşçuya) aittir. Klasik İş Hukuku anlayışının, işçi buluşlarının aidiyeti ve işçinin hak ve yükümlülükleri konusunda yetersiz kalması sonucu, İş Hukuku ve Fikri Mülkiyet Hukukunun çatışan ilkelerini bağdaştırmaya çalışan İşçi Buluşları Hukuku doğmuştur yılında çıkarılan 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile işçi buluşları hususunda ayrıntılı düzenlemeler yapılmıştır. Bu Kararnameden önce ülkemizde, işçi buluşları ile

17 2 ilgili olarak sadece 818 sayılı eski Borçlar Kanunu nun 336. maddesi bulunmakta olup, bu madde hükümleri de işçi buluşlarına ilişkin çağın gereksinimlerine karşılık verememekte idi. İşçi Buluşları konulu bu çalışmamız, 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname Kapsamındaki işçiler tarafından gerçekleştirilen buluşların incelenmesi ile sınırlı olup, işçilerin iş ilişkisi sırasında gerçekleştirdiği eser gibi diğer fikri ürünler çalışmamız kapsamına dahil değildir. Bu bağlamda, İşçi Buluşları konulu çalışmamız başta 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname olmak üzere 4857 sayılı İş Kanunu ve 6098 sayılı Borçlar Kanunu ışığında, üç ana bölüm altında düzenlenmiştir. Birinci bölümde, önce detaylı olarak buluş kavramı, buluşla ilgili kavramlar ve benzer kavramlar açıklanacak, ardından buluşun Avrupa daki tarihi gelişimi genel olarak incelendikten sonra özellik gösteren ülkelerin tarihi gelişimi ayrı başlıklar halinde incelenecektir. Daha sonra buluşun Türkiye deki tarihi gelişimine bakılacaktır. Bu bölümde, son olarak buluşa ilişkin uluslararası ve ulusal düzenlemeler ele alınacaktır. İkinci bölümde, 551 sayılı Kararname kapsamında işçi ve işveren kavramları ortaya koyulduktan sonra işçi buluşu kavramı ve işçi buluşu çeşitleri incelenecektir. İşçi buluşu çeşitleri başlığı altında hizmet buluşları ve serbest buluşlar incelenecektir. İş ilişkisi sırasında işçi tarafından bir buluş gerçekleştirilmesi halinde buluşun kural olarak hizmet buluşu olduğu, istisnai hallerde ise buluşun serbest buluş olduğu kabul edilmektedir. Hizmet buluşları incelenirken hizmet buluşunun tanımı, hukuki niteliği ve unsurları ele alınacaktır. Daha sonra, ikinci buluş çeşidi olan serbest buluşlar konusu, serbest doğan buluşlar ile sonradan serbest kalan buluşlar olarak iki alt başlık halinde ele alınacaktır. Serbest doğan buluşların tanımı ve unsurları incelendikten sonra, serbest kalan buluşların hangi hallerde söz konusu olduğu ve tarafların durumları anlatılarak bu bölüm tamamlanacaktır.

18 3 Üçüncü bölümde ise, işçi buluşlarının hüküm ve sonuçları ana başlığı altında, önce hizmet buluşlarında daha sonra serbest buluşlarda hüküm ve sonuçlar ayrı ayrı ele alınacak ve daha sonra işçi buluşlarında sır tutma yükümlülüğü incelenecektir. Hizmet buluşlarındaki hüküm ve sonuçlara bakıldığında, işçinin tamamladığı hizmet buluşunu işverene bildirme yükümlülüğü, işverenin bildirimi yapılan buluş üzerinde hak talebinde bulunması, hak talebinin hukuki niteliği, şekli ve sonuçları, özellikle işçiye bedel verme yükümlülüğü ve işçinin ön alım hakkı anlatılacaktır. Serbest buluşlarda hüküm ve sonuçlar alt başlığı altında ise, işçinin serbest buluşu bildirim yükümlülüğü, işverenin itiraz hakkı, itirazın süresi, şekli, içeriği ve hukuki sonuçları ile işçinin buluşu başkalarından önce işverene teklif etme yükümlülüğü ve işverenin öncelik hakkı anlatılacaktır. Bu bölümde son olarak, işçi buluşlarında tarafların ve üçüncü kişilerin sır tutma yükümlülüğü, kapsamı, sona ermesi ve bu yükümlülüğe aykırı davranmanın sonuçları anlatılacaktır. Son olarak da sonuç bölümünde varılan sonuçlar genel olarak değerlendirilerek çalışma tamamlanacaktır.

19 4 BİRİNCİ BÖLÜM BULUŞ KAVRAMI, BULUŞLA İLGİLİ KAVRAMLAR, BENZER KAVRAMLAR, BULUŞUN TARİHİ GELİŞİMİ VE BULUŞA İLİŞKİN YASAL DÜZENLEMELER I. BULUŞ KAVRAMI, BULUŞLA İLGİLİ KAVRAMLAR VE BENZER KAVRAMLAR A. Buluş Kavramı 1. Tanımı Patentin konusunu oluşturan buluşun, 551 sayılı PatKHK da ve bir çok ülke patent kanunlarında tanımının yapılmadığı görülmektedir. Bir tanım yapılmamasının nedeni olarak, buluşun ne olduğunun biliniyor olduğunun kabul edildiği düşünülebileceği 1 gibi, teknik ilerlemenin bir tarif yapılarak sınırlandırılmaması ve önünün tıkanmaması amacının benimsendiği de düşünülebilir 2. Bununla birlikte, buluşun kendine özgü özelliği gereği, herkesçe kabul edilebilecek bir tarifinin yapılması da oldukça zordur. PatKHK nın 5. maddesine göre, yeni, tekniğin bilinen durumunu aşan ve sanayiye uygulanabilir olan buluşlar patent verilerek korunurlar. Kararnamede buluş sadece patent verilebilirlik yönünden ele alınmış ancak buluşun ne olduğu tanımlanmamıştır. Bu yaklaşımın 1879 tarihli İhtira Beratı Kanununda da olduğu görülmektedir. İhtira Beratı Kanununun 2. maddesine göre; Sanayice yeniden bir netice ve eser vücuda getirmek ve bunların husulü için vesaiti 1 Ünal Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, 4. Baskı, İstanbul, Arıkan Yayıncılık, 2005, s. 493(Fikri Mülkiyet Hukuku) 2 Sami Karahan, Cahit Suluk, Tahir Saraç, Temel Nal; Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, 2. Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2009, s. 183

20 5 cedide ihdas yahut malum olan vesaiti bir sureti cedidede istimal eylemek ihtiradır. Maddeden anlaşıldığı üzere, İhtira Beratı Kanununda da ihtira tanımlanmadan berat verilebilecek ihtiraların nitelikleri belirtilmiştir. Hirsch, pek çok kez denenmesine rağmen patent hukuku alanında neyin buluş olarak kabul edilmesi gerektiği hakkında herkesçe kabul gören bir tanımın yapılamadığını, zaten, böyle bir tanım yapılmasının doğru da olmayacağını, bir tanım yapmak yerine hangi tür buluşlara patent verilebileceğinin belirtilmesi gerektiğini savunmuştur 3. Buna göre öğretide, İhtira Beratı Kanununda bahsedilen buluşun, genel olarak sanayide, zanaatta, ticarette ve ziraatte yararlanılması mümkün ve yeni olan her netice, eser ve usul olduğu ileri sürülmüştür 4. Ortan, buluşu soyut bir anlatımla, teknik bir eylemle ilgili kuraldır şeklinde tanımlamıştır 5. Zira, yazara göre, zihinsel bir verimin Patent Hukukunda buluş sayılıp sayılamayacağı konusunda objektif ölçüler konulamaz 6. Ayiter e göre buluş, teknik bir ilerleme meydana getiren fikirdir 7. Bu teknik buluş ile doğa güçlerinin hakimiyet altına alınması bakımından bir ilerleme söz konusu olup, eğer bir ilerleme mevcut değilse buluş da mevcut değildir 8. Tekinalp e göre buluş, bir sorunu çözen bir kural, bir formül, bir teori, yani genel anlamda öğretidir 9. Teknik aracılığıyla doğadaki güçlerden 3 Ernst E. Hirsch; Hukuki Bakımdan Fikri Say, Çev. V. Çernis, C:1, İstanbul, 1942, s. 114(Fikri Say) 4 Ernst E. Hirsch; Fikri ve Sınai Haklar, Ankara, Ar Basımevi, 1948, s. 79 vd.(fikri ve Sınai Haklar) ; Necmeddin Gücer; İşçi İhtiraının Mülkiyeti, Adalet Dergisi, S:7, 1948, s Ali Necip Ortan; İşçi Buluşları Hukuku, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1987, s.46(işçi Buluşları Hukuku) 6 Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s.46 7 Nuşin Ayiter, İhtira Hukuku, Ankara, Sevinç Matbaası, 1968, s Ayiter, a.g.e., s.30 9 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s.494

21 6 yararlanılmasıyla ortaya çıkan buluş, herhangi bir alana ait değil teknik bir alana ait çözüm olup, edebiyat, sanat ve ekonomi gibi teknik alan dışına ait çözümler buluş sayılamaz 10. Buna göre, yazar, daha kapsamlı olarak buluşu, bir beşeri gereksinim olarak ortaya çıkan soruna teknik alana giren, uygulanabilir bir öğreti ile çözüm getiren, fikri bir ürün şeklinde tanımlamaktadır 11. Bu tanıma göre buluşun; teknik alan, uygulanabilir bir öğreti ve çözüm olmak üzere üç unsuru bulunmaktadır. Buluşun ilk unsuru olarak teknik; doğa güçlerini, doğadaki maddeleri ve doğa kanunlarını kullanarak bir soruna çözüm bulmak, yani doğayı hakimiyet altına almaktır 12. Söz konusu doğadan maksat, toprak, madenler, mineraller, su, enerji gibi cansız doğa ile hayvanlar, mikroorganizmalar ve bitkiler gibi canlı doğadır. Burada insan vücudu da doğa kavramı içine girmekle birlikte ahlaki düşüncelerle teknik alanın yani buluşun dışında tutulmuştur. Hızla gelişen gen bilimi ile bu anlayış giderek etkisini yitirmekle birlikte, gen biliminin ortaya koyduğu sonuçlar henüz patent konusuna dahil edilmemiştir 13. İkinci olarak, buluşu oluşturan öğreti uygulanabilir olmalıdır. Uygulanabilir olma, tekrar edilebilme ve tekrar edildiğinde aynı sonucu verme anlamındadır 14. Bu husus, PatKHK da sanayide uygulanabilir ifadesiyle belirtilmiştir. Üçüncü olarak, buluş, bir soruna ilerleme sayılabilecek bir çözüm getirmelidir. Çözüm sunmaksızın sadece bir sorunun ortaya koyulması yeterli değildir. Canbolat da benzer bir tarifle buluşu, teknik alandaki bir soruna, uygulanabilir ve tekrarlanabilir nitelikte yeni bir çözüm getiren fikri bir ürün 10 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s.496

22 7 olarak tanımlamaktadır 15. Buluş, eşyadan ayrı ve bağımsız olup, soyut, fikri bir ürünü teşkil etmektedir 16. Ertaş ise buluş ile icat kavramlarının birbirinden farklı olduğunu ileri sürmüştür 17. Yazara göre, icat ile buluş çoğu kez birbirinin içinde ve aralarında sebep sonuç ilişkisi bulunmasına rağmen, birbirlerinden kural olarak farklıdırlar 18. Buna göre, icat yeni bir şeyin, bir sistemin yaratılması, buluş ise var olanın yeniden fark edilmesi olup, icadın teknik ve endüstriyel bir değer taşımasına rağmen buluşta böyle bir özellik bulunmamaktadır 19. Yazar tarafından buluş ve icat kavramları arasında ayrım yapılmasına rağmen mevzuatta böyle bir ayrım yapılmaksızın buluş deyiminin kullanılmış olması yanında uygulama ve öğretide de daha çok buluş deyimi kullanıldığından bu çalışmada buluş deyimi tercih edilmiştir. 2. Hukuki Niteliği Buluş üzerindeki hak bir fikri haktır 20. Fikri hak da bir gayri maddi mal üzerinde ortaya çıkar 21. Gayri maddi mal kavramı, maddi ve manevi menfaat sağlamaya elverişli fikri ürünleri ifade etmektedir 22. Bunlara örnek olarak, fikir ve sanat eserleri, sınai resim ve modeller, ticaret ünvanı, marka gibi ayırıcı işaretler, teknik kurallar verilebilir. Fikri ürünler, soyut nitelikte olup, maddi bir şey olmadığından eşya olarak da kabul edilemezler 23. Bununla birlikte, buluş çoğu kez bir eşya üzerinde somutlaşır. Ancak, fikri ürünün bir eşya üzerinde somutlaşması onun soyut, gayri maddi olma niteliğini değiştirmez 24. Zira, fikri ürün ile bu 15 Talat Canbolat; İşçi Buluşları, İstanbul, Beta Yayıncılık, 2007, s. 49(İşçi Buluşları) 16 Canbolat, İşçi Buluşları, s Kudret Ertaş; İşçi İcadları, AİTİA Yönetim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C:1, S:1-2, 1979, s Ertaş, a.g.m., s Ertaş, a.g.m., s Ayiter, a.g.e., s.1 21 Ayiter, a.g.e., s.1 22 Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s.81,82 23 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 5; Canbolat, İşçi Buluşları, s Ayiter, a.g.e., s.1; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s.6

23 8 ürünün üzerinde somutlaştığı madde birbirinden farklıdır. Örneğin, bir uçağın kanatlarının rüzgardan etkilenmesine ve buzlanmasına engel olan boyanın üretilmesindeki fikri ürün kimyasal bir formül iken boyanın kendisi ise, bu formülün yani fikri ürünün sonucu olup buluş değildir 25. Boya sadece buluşun somutlaştığı eşyadır. Burada belirtmek gerekir ki, buluşa, kendi hukuku olan patent veya faydalı model hukuku, buluşun üzerinde somutlaştığı maddeye de eşya hukuku uygulanır 26. Buluş eşya olmadığı için buluş üzerindeki hak da ayni hak değildir, ancak mutlak nitelikte bir haktır 27. Buna göre, buluş üzerindeki hak, buluşçuya inhisari yetkiler sağlayan mutlak bir haktır 28. Böylece, buluş hakkı sahibi, mutlak hakların sağladığı yetkilerden yararlanarak hakkını herkese karşı ileri sürebilir, başkalarının kendi hakkına saygılı olmaları için onlardan yapma ya da yapmama davranışlarında bulunmalarını isteyebilir. Patent başvurusunda buluşunu açıklaması karşılığında buluşçuya belirli bir süre inhisari nitelikte bir hak tanınmaktadır. Böylece, bir yandan buluşun buluşçunun şahsında gizli kalmaması ve toplumun faydalanabilmesi için teknolojik ilerlemenin sağlanmasına olanak tanınmış, diğer yandan da buluşçuya tanınan süreli bir inhisari hak ile buluşçunun hakkının korunması ve buluşçuluk faaliyetlerinin özendirilmesi sağlanmıştır 29. PatKHK da bu husus düşünülerek buluşçunun menfaati ile toplum menfaati arasındaki denge gözetilmiş ve buluşçunun sahip olduğu inhisari hak belirli bir süre ile sınırlanmıştır. Bu süre, incelenerek verilen patentte 20 yıl, incelemesiz olarak verilen patentte 7 yıl ve faydalı modelde ise 10 yıldır. Bu süreler içinde buluş 25 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 6, 7 27 Ayiter, a. g. e., s. 2; Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 83 vd. ; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 13; Canbolat, İşçi Buluşları, s. 50; Arslan Kaya; Türk Hukukunda Patentten Doğan Haklar, Prof. Dr. Münir Çağıl a Armağan, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C:LV, S:4, 1997, s. 176 vd. 28 Ayiter, a. g. e., s. 2; Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 83 vd. ; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 13; Canbolat, İşçi Buluşları, s. 50; Kaya, a.g.m., s. 176 vd. 29 Feyzan Hayal Şehirali Çelik; Patent Sisteminin İşlevleri ve Bu İşlevlerin Etkinliğini Sağlayan Yasal Düzenlemeler, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, C:XXIII, S:3, 2006, s.116 vd.(patent Sisteminin İşlevleri); Canbolat, İşçi Buluşları, s.51

24 9 hakkı sahibi, patent veya faydalı model konusu buluşun, izni dışında başkaları tarafından kullanılmasını yasaklayabilir, haklarının ihlal edilmesi halinde tecavüzün durdurulmasını, etkilerinin ortadan kaldırılmasını ve uğramış olduğu maddi ve manevi zararlarının giderilmesini talep edebilir. Buluş üzerindeki hakkın, patentin alınmasından önce buluşun tamamlanmasıyla birlikte, başkaca bir işleme gerek olmaksızın, buluş sahibinin kişiliğinde ve buluş sahibi lehine kendiliğinden doğduğu kabul edilmektedir 30. Öğretide bu görüşün aksine olarak Ayiter, buluş üzerindeki hakkın tekemmül ettiğinde doğmayacağını, fakat bunların tekemmülü anında hiçbir hak yoktur da denilemeyeceğini, buluş sahibinin inhisari hakka kavuşmak hususunda beklenen bir hak kazanacağını ifade etmektedir 31. Buna göre, söz konusu hak henüz mutlak bir hak olmayıp, üçüncü kişilerin müdahalesini önleyici etkiyi ancak tescil ile kazanabilecektir 32. Yazar, tescilin, hakkın doğumunun şart unsuru olan bir şekli muamale olduğunu ileri sürmüştür 33. Öğretide, bu görüşün yerinde olmadığı, patent henüz alınmamış olsa bile, buluşçunun genel hükümlerden yararlanarak hakkını koruyabileceği belirtilmiştir 34. Zira, buluşun gerçekleştirilmesi ile birlikte patente yönelik bir beklenen hak doğmakta olup, bu hakka tecavüz halinde 6098 sayılı Borçlar Kanununun 49 vd. maddelerinde düzenlenen haksız fiillere ilişkin hükümler uygulanacaktır. Diğer yandan PatKHK nın 11. ve 12. maddeleri gereğince, patent isteme hakkının açıkça buluşu yapana ve haleflerine tanınmış olması da buluşçunun buluş üzerindeki şahsi hakkının mutlak niteliğini ortaya koymaktadır Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 14; Ünal Tekinalp; Yeni Patent Hukukunda Buluş Sahibi İlkesi ve Gasp Davalarına İlişkin Bazı Sorunlar, Prof. Dr. Münil Çağıl a Armağan, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C:LV, S:4, 1997, s. 129 vd. (Buluş Sahibi İlkesi); Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 87; Kaya, a. g. m., s. 177, 178; Tahir Saraç; 551 Sayılı KHK nin 11. Maddesine Göre Patent İsteme Hakkı ve Hakkın Sahibi, Prof. Dr. Hayri Domaniç e 80. Yaş Günü Armağanı, C:1, İstanbul, 2001, s. 525(Patent İsteme Hakkı) 31 Ayiter, a.g.e., s.3 32 Ayiter, a.g.e., s.3 33 Ayiter, a.g.e., s.3 34 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 14; Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s Kaya, a. g. m., s. 178

25 10 Tekinalp, patentin açıklayıcı bir işlem olduğunu, zira, zaten var olan bir buluşu içerip bildirdiğini belirtmektedir 36. Bu hususu, PatKHK nın 12. ve 13. maddelerindeki, gerçek buluş sahibinin hem patent isteme hakkının gaspını hem de patentin gaspını defedebileceğine dair hükümlerine dayandırmaktadır 37. Yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda, buluş üzerindeki hakkın, kendine özgü yapısı olan bir gayri maddi mal hakkı olup, sahibine tekelci yetkiler veren mutlak nitelikte bir hak olduğu söylenebilir 38. B. Buluşla İlgili Kavramlar 1. Patent a. Genel Olarak Latince kökenli patere fiilinden gelen patent kelimesi açık, mühür ile kapatılmamış olmak anlamına gelmektedir 39. Kelime, İngiltere de ilk zamanlarda, açık, mühürle kapatılmamış mektup, berat anlamına gelen letter(s) patent şeklinde kullanılmıştır 40. Patent denilen bu altı mühürlenmiş ve açık mektuplarla, bir kişiye imtiyaz veya inhisari hak bahşedilir ya da yüksek bir makama atandığı gösterilirdi 41. Patentler daha çok buluşlar için verildiğinden kelime bir süre sonra buluş üzerindeki mutlak hakkı gösteren resmi belge ile özdeşleşmiştir 42. Kavram, ilk kez 1879 tarihli İhtira Beratı Kanununda ihtira beratı olarak kullanılmıştır. Her ikisi de Arapça kökenli olan bu kelimelerden ihtira, benzeri 36 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 14; Tekinalp, Buluş Sahibi İlkesi, s. 129 vd. 38 Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s ; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 13, Kaya, a.g.m., s. 173; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 487

26 11 görülmemiş bir şey icat etme, vücuda getirme anlamında olup, berat ise imtiyaz verildiğini bildiren fermanı ifade etmektedir sayılı PatKHK da ise uluslararası kullanıma uygun olarak patent kelimesi kullanılmıştır. Patentin görüş birliğine varılmış bir tanımı olmamakla birlikte, öğretide kavramın iki farklı şekilde izah edildiği görülmektedir. Buna göre, dar anlamda patent, mevzuatta öngörülen şartları taşıyan bir buluş için verilen yazılı belgeyi, geniş anlamda patent ise, hem buluş üzerinde inhisari kullanma yetkisini hem de bu yetkiyi ispat eden belgeyi ifade etmektedir 44. Tekinalp e göre patent, bir yandan, buluş üzerinde buluş sahibine ekonomik değerlendirme ve başkalarının izinsiz kullanmasını yasaklama hakları sağlayan Devlet tarafından bahşedilen mutlak hakkın kendisini, diğer yandan da bu patent hakkını ispat eden kamusal nitelikli bir belgeyi ifade eder 45. Kaya ya göre patent, buluş sahibinin yaratıcı düşüncesinin belirli bir zaman dilimi içinde yasal hükümler çerçevesinde koruma altına alındığını gösteren belgedir 46. Şehirali ye göre patent, endüstri alanındaki bir buluşun sahibine resmi bir organ tarafından verilen ve bu buluşunun belirli bir süre kendisinin izni olmaksızın başkalarınca kullanılmasını engelleme yetkisi sağlayan belgedir 47. Patentin verilmesi işlemi, patent hakkı yönünden kurucu, buluş açısından ise açıklayıcı etkiye sahiptir 48. Patent, bahsedilen mutlak hakkın ve 43 Karahan, Suluk, Saraç, Nal, a.g.e., s Canbolat, İşçi Buluşları, s. 62; Kaya, a.g.m., s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 13, Kaya, a.g.m., s Feyzan Hayal Şehirali; Patent Hakkının Korunması, Ankara, Turhan Kitabevi, 1998, s.7(patent Hakkının Korunması) 48 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 541

27 12 buluşun kurucu bir unsuru olmayıp buluş patent verilmesinden önce de vardır 49. Bir başka deyişle, patentin verildiğine dair Türk Patent Enstitüsü açıklamasının Patent Bülteninde yayınlanmasından önce patent hakkı henüz yoktur, ancak sahibinin buluş üzerinde buluş hakkı vardır. Buna göre, patent, buluşu oluşturmaz, var olan buluşun koruma altına alındığını gösterir 50. b. Patent Verilebilirlik Şartları Bir buluşa patent verilebilmesi için birtakım niteliklere sahip olması gerekmektedir. Bunlar, PatKHK da patent verilebilirlik şartları olarak adlandırılmış olup, Kararnamenin 5. vd. maddelerinde açıklanmıştır. Bu şartlar; yenilik, sanayiye uygulanabilirlik ve Kararnamenin 6. maddesinde bahsedilen patent verilemeyecek konular ve buluşlar kapsamında olmamaktır. (1) Yenilik 551 sayılı PatKHK nın 7. maddesinde yeniliğin tanımı yapılmıştır. Maddenin birinci fıkrasına göre, Tekniğin bilinen durumuna dahil olmayan buluş yenidir. Maddenin ikinci fıkrasına göre tekniğin bilinen durumu, patent başvurusunun yapıldığı tarihten önce, buluş konusunda dünyanın herhangi bir yerinde toplumca erişilebilir yazılı veya sözlü tanıtım, kullanım veya bir başka yolla açıklanan bilgilerden oluşur denilmektedir. Ayrıca üçüncü fıkraya göre Patent başvurusu tarihinde veya bu tarihten sonra yayınlanmış olan ve patent başvurusu tarihinden önceki tarihli Türk patent ve faydalı model belgesi başvurularının yayınlanan ilk metinleri tekniğin bilinen durumuna dahildir. Bu maddede yenilik tanımlanırken belirtilen, tekniğin bilinen durumu ve tekniğin bilinen durumunun aşılması kavramlarının üstünde durulması gerekmektedir. Tekniğin bilinen durumu, bir buluş için yapılan patent başvuru 49 Kaya, a.g.m., s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 542

28 13 tarihinden önceki bir tarihte, o buluş konusu ile ilgili olarak dünyanın her hangi bir yerinde ve toplumca erişilebilir bir şekilde, yazılı veya sözlü olarak tanıtımı yapılmış veya kullanılarak ya da başka yollarla açıklanmış bilgilerin tümünü ifade eder 51. Yani, patent başvurusu veya rüçhan hakkı tarihinden önce kamunun öğrenebileceği bilgi bütünü, tekniğin bilinen durumunu ifade etmektedir 52. Herhangi bir kişi tarafından gizlice bilinen veya kullanılan buluşlar yeni sayılmakta olup, burada önemli olan buluşun daha önceden kamuya açıklanmış olmaması, yani buluşun toplum için yeni olmasıdır 53. Bir buluşun yeni olduğunun kabul edilebilmesi için tekniğin bilinen durumunun aşılması gerekmektedir. Bu husus PatKHK nın 9. maddesindeki Buluş, ilgili olduğu teknik alandaki bir uzman tarafından, tekniğin bilinen durumundan aşikar bir şekilde çıkarılamayan bir faaliyet sonucu gerçekleşmiş ise, tekniğin bilinen durumunun aşıldığı kabul edilir hükmünden anlaşılmaktadır. Tekniğin bilinen durumunun aşılıp aşılmadığının belirlenmesinde, buluşun ilgili olduğu alandaki bir uzmanın bilgisine başvurulacaktır. Kararnamede uzmanın düzeyinin ne olması gerektiği belirtilmemiştir. Öğretide, ortalama bilgi düzeyindeki bir uzmanın yetersiz kalacağı, uzmanın o alanda yerli ve yabancı yayınları izleyen, gelişmelerden haberdar olan, iyi yetişmiş, seçkin uzman kişilerden olması gerektiği ileri sürülmüştür 54. Buna göre, böyle bir uzmanın bilgisi dahilinde olan tekniğin bilinen durumu aşılmışsa, yani o uzmanın bilgisiyle o buluşa ulaşılamayacağı aşikar ise buluş basamağı gerçekleşmiş olup yenilik koşulu sağlanmıştır Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tahir Saraç; Sınai Hakların Korunmasında Yenilik Şartı Açısından Tekniğin Bilinen Durumu Kavramı ve Kapsamı, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, C:XXII, S:2, 2003, s. 123 vd. (Tekniğin Bilinen Durumu); Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s Saraç, Tekniğin Bilinen Durumu, s. 123; Şehirali, Patent Hakkının Korunması, s Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 70; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 503, 504

29 14 (2) Sanayiye Uygulanabilir Olma 551 sayılı PatKHK nın 10. maddesinde, Buluş, tarım dahil sanayinin herhangi bir dalında üretilebilir veya kullanılabilir nitelikte ise, sanayiye uygulanabilir olduğu kabul edilir denilmektedir. Buradaki sanayi kavramının geniş anlaşılması gerektiği ve buna göre kavramın; üretim, ticaret, el sanatları, madencilik, turizm, balıkçılık, avcılık, finans ve bazı istisnalar dışında hizmet sektörünü de kapsadığı ifade edilmektedir 56. Bir buluşun patente bağlanabilmesi için o buluşun teoride kalmaması, pratik kullanıma dönük olarak sanayiye uygulanabilir olması gerekir. Yani, buluşun mahiyeti itibariyle sanayide elde edilebilmesi veya bir çalışma aracı olarak işlev görebilmesi gereklidir 57. Sanayi kavramı ile teknik kavramı arasındaki farkın da belirtilmesi gerekir. Sanayi kavramı, devamlılık gösteren ve sosyal ihtiyaçları karşılayacak araçları sağlayan insan faaliyeti olarak ifade edilmektedir 58. Sanayi kavramı teknik kavramından daha geniş bir kavram olduğundan istisnai nitelikte de olsa teknik olduğu halde sanayide uygulanma kabiliyeti olmayan buluşlar da söz konusu olabilir 59. Sanayide uygulanabilir olma kavramı ile tekrarlanabilirlik kavramı da farklıdır. Zira, sanayide uygulanabilir olma, patent alınmasında aranan bir şarttır, tekrarlanabilirlik ise teknik bir kuralın yapısı ile ilgili bir özelliktir 60. Bir şeyin tekrarlanabilir olması, bunun aynı zamanda kesin bir şekilde sanayide uygulanabilir olduğu anlamına gelmez Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Ayiter, a.g.e., s Ayiter, a.g.e., s. 50; Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s Ayiter, a.g.e., s. 50; Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s Ayiter, a.g.e., s. 50; Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 68

30 15 (3) Patent Verilemeyecek Konular ve Buluşlara Dahil Olmama 551 sayılı PatKHK nın 6. maddesinde, patent verilemeyecek konular ve buluşlar sayılmıştır. Bu maddenin birinci fıkrasında sayılan konular, buluş niteliğinde kabul edilmediği için Kararnamenin kapsamı dışında tutulmuştur. Bunlar dışında, aynı maddede, buluş niteliğinde olmakla birlikte, konusu kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı olan buluşlar ile bitki ve hayvan türlerinin yetiştirilmesi usullerine ilişkin olanlara patent koruması verilemeyeceği hüküm altına alınmıştır. i. Keşifler, Bilimsel Teoriler ve Matematik Metodları Keşif, dünya üzerinde mevcut olan ancak o güne kadar bilinmeyenin ortaya çıkarılması veya bilinen bir maddenin bilinmeyen bir özelliğinin bulunması veya bir doğa kanunu ya da coğrafi bölgenin ortaya çıkarılmasıdır 62. Keşif, buluştan farklı olarak, daha önceden var olanın fark edilmesidir 63. Buluşta ise, daha önceden var olmayan yeni bir çözüm vardır. Bu nedenle, daha önceden var olan bir şeyin fark edilmesi buluş niteliğinde olmadığı gibi sanayiye uygulanabilir olma vasfına da sahip değildir. Buluş olarak kabul edilmeyen bilimsel teoriler ve matematik metodları, sırf bilgi içeren, teknik alandaki bir soruna somut bir çözüm getirmeyen ve sanayiye uygulanabilir niteliğe haiz olmayan soyut öğretilerdir 64. ii. Zihni, Ticari ve Oyun Faaliyetlerine İlişkin Plan, Usul ve Kurallar Bu plan, usul ve kurallar; insan zihnine yönelik, teknik nitelikte olmayan, belli bir düşünce sistemi içinde maddi olmayan bir amaca yönelik 62 Müjgan Tunç Yücel, Serdar Kale; Patent Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun Hükmünde Kararnamenin 6. Maddesi Çerçevesinde Patent Verilemeyecek Konu ve Buluşlar, Doç. Dr. Mehmet Somer in Anısına Armağan, İstanbul, 2006, s. 309; Ayiter, a. g. e., s. 33; Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 47,48; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 505; Şaziye Yurtsever; Patentin Hukuki ve Cezai Korunması, 2. Baskı, Ankara, Adalet Yayınevi, 2005, s Yücel, Kale, a.g.m., s Ayiter, a.g.e., s. 33; Canbolat, İşçi Buluşları, s. 55

31 16 direktiflerdir 65. Burada amaç, doğanın hakimiyet altına alınması değil, düşünce formlarının hakimiyet altına alınmasıdır 66. Bu usul ve kurallar, zaman zaman teknik bir kuralın ön basamağını oluştursalar bile kendilerinin teknik bir yönü bulunmamaktadır 67. Bunlara örnek olarak; bazı özellikli yazı yöntemleri, öğrenme yöntemleri, çarpım tablosu, hızlı okuma teknikleri ve reklam yöntemleri gösterilebilir. iii. Edebiyat ve Sanat Eserleri, Bilimsel Eserler, Estetik Niteliği Olan Yaratmalar ve Bilgisayar Yazılımları Bu ürünler, yenilik unsuruna sahip olup fikri bir çabanın sonucunda ortaya çıkmaktadırlar. Ancak, bu ürünler, aynı zamanda teknik alanın dışındadır ve sanayiye uygulanabilir bir çözüm getirmemektedirler 68. Bu nedenle, bu ürünler 551 sayılı PatKHK kapsamında olmayıp, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu kapsamında korunmaktadırlar. Bunlara örnek olarak; kitaplar, müzik eserleri, sinema eserleri, bilimsel eserler, heykeller, resimler ve bilgisayar yazılımları gösterilebilir. 551 sayılı PatKHK kapsamında buluş olarak kabul edilmeyen bilgisayar yazılımları, günümüzde işçilerin fikri çabalarının önemli bir ürünü olarak karşımıza çıkmakta olup, arz ettiği önemi nedeniyle aşağıda bu konu hakkında kısaca açıklamada bulunulacaktır. iv. Bilginin Derlenmesi, Düzenlenmesi, Sunulması ve İletilmesi ile Teknik Yönü Bulunmayan Usuller Burada belirtilen usullerde, bilginin bir sistem içinde düzenlenmesi ve iletilmesini amaçlayan teknik yönü bulunmayan insan zihni faaliyetleri söz konusudur. Bu nedenle, bu usullerin, 2. bentte yer alan zihni, ticari ve oyun faaliyetlerine ilişkin plan, usul ve kurallar çerçevesinde bir husus olduğu ve 65 Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 49; Yücel, Kale, a.g.m., s Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s.49; Yücel, Kale, a.g.m., s. 311; Canbolat, İşçi Buluşları, s Yücel, Kale, a.g.m., s. 311; Canbolat, İşçi Buluşları, s Yücel, Kale, a.g.m., s. 311; Canbolat, İşçi Buluşları, s. 56

32 17 ayrı bir bent olarak sayılmasının gerekli ve yerinde olmadığı belirtilmektedir 69. Defter tutma yöntemleri, dosyalama yöntemleri, katalog ve indekslerin örnek olarak gösterilebileceği bu usuller, saf olarak bilginin bir forma sokulmasına hizmet edip teknik bir yönü bulunmadığından buluş olarak kabul edilmemektedir 70. v. İnsan ve Hayvan Vücuduna Uygulanacak Cerrahi, Teşhis ve Tedavi Usulleri Kararnamenin 6/I-e maddesinde, insan ve hayvan vücuduna uygulanacak cerrahi ve tedavi usulleri ile insan ve hayvan vücudu ile ilgili teşhis usulleri, birtakım ahlaki gerekçelerle ve bu alanda tekel oluşturmamak düşüncesiyle Kararname kapsamı dışında tutulmuştur. Kararnamenin, tescil kapsamına dahil etmediği husus, insan veya hayvan vücuduna uygulanacak teşhis, tedavi veya cerrahi usullerdir. Buna karşılık, Kararnamenin 6/II. maddesinde belirtildiği üzere, bu usullerden herhangi birinde kullanılan veya geliştirilen ilaçlar ve üretim yöntemleri ile aletler ve gereçlerin patent veya faydalı model olarak tescili mümkündür. vi. Tescili Yasak Buluşlar Yukarıda sayılan hususlar, daha çok buluş niteliğinde olmayan veya tartışmalı olan konulara ilişkindir. Ancak, niteliği itibariyle buluş olarak kabul edilebilmesine rağmen patent veya faydalı model olarak tescili yasaklanmış buluşlar da bulunmaktadır. Bu husus, Kararnamenin 6/IV. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre, konusu kamu düzenine ve ahlaka aykırı olan buluşlar ile bitki veya hayvan türleri veya önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan bitki veya hayvan yetiştirilmesi usulleri patent verilerek korunamaz. Yani, bir buluş, Kararnamede aranan şartların hepsini taşısa bile, kamu düzenine ve genel ahlaka aykırı ise patent verilerek korunmaz. 69 Yücel, Kale, a.g.m., s. 312; Canbolat, İşçi Buluşları, s Yücel, Kale, a.g.m., s. 312; Canbolat, İşçi Buluşları, s. 56

33 18 Bitki ve hayvan türleriyle bitki ve hayvan yetiştirilmesine ilişkin önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan usullerin patentle korunmamasının sebepleri arasında, tekrar edilebilirliğinin şüpheli bulunması, sanayiye uygulanamaması ve zaten bunlar için ayrı özel bir kanunun bulunması gösterilebilir. Zira, bunlar, 5042 sayılı Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun kapsamında korunmaya alınmışlardır. 2. Faydalı Model Faydalı model de patent gibi bir buluşun tescil edildiğini ve korunmakta olduğunu göstermektedir. Bir buluşun patent korumasına sahip olabilmesi için teknoloji alanında yeni olup buluş basamağını gerçekleştirmesi ve uzman gözüyle bakıldığında halihazırdaki teknolojiden çıkarılabilecek yakın bir çare olmaması gerekir 71. Ancak bu koşulları tam olarak gerçekleştiremediği için pek çok buluş, patent korumasından faydalanamamaktadır. Bu nedenle, faydalı model kavramı, yeni ve sanayiye uygulanabilir olan ve teknolojik anlamda bir ilerleme kaydetmekle birlikte buluş basamağını gerçekleştiremeyen buluşları korumak için ortaya çıkmıştır 72. Buna göre, faydalı modellerin, teknik alanda, küçük ve orta ölçekli sanayi erbabının gerçekleştireceği küçük buluşları korumak amacıyla verildiği söylenebilir 73. Öğretide yapılan bir başka tanıma göre, faydalı model, sanayiye ve üç boyutlu bir ürüne uygulanan yenilik basamağını haiz bulunmayan basit bir çözümü içeren küçük bir buluş olarak tanımlanmaktadır 74. Bu tanımda belirtilen faydalı modele konu olacak buluşun üç boyutlu bir ürüne uygulanabilir olma koşulu PatKHK da bulunmamaktadır. Yazara göre, bu gerekliliği model sözcüğü içermektedir Şehirali, Patent Hakkının Korunması, s Ortan, İşçi Buluşları Hukuku, s. 69; Şehirali, Patent Hakkının Korunması, s Şehirali, Patent Hakkının Korunması, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 673

34 sayılı PatKHK da faydalı model tanımlanmamıştır. Kararnamenin 154. maddesinde, sadece yeni olan ve sanayide uygulanabilen buluşların faydalı model belgesi verilerek korunacağı belirtilmiştir. Kararnamenin 155. maddesinde, Kararnamenin 6. maddesinde belirtilen konuların yanı sıra usuller ve bu usuller sonucunda elde edilen ürünler ile kimyasal maddeler hakkında faydalı model belgesi verilemeyeceği belirtilmiştir. Bu yasağın gerekçesi olarak, usulün yüksek bir teknoloji gerektirmesi nedeniyle küçük buluş olarak adlandırılan faydalı modele konu olamayacağı gösterilmektedir 76. Bundan başka, konusu kimyasal madde olan buluşlara da faydalı model belgesi verilemez. Zira, bunların incelenmesi ve değerlendirilmesi, kapsamlı bir kimya ve fizik bilgisini gerektirmekte ve yenilik basamağı aranmakta olduğundan bu buluşlar faydalı modele uygun görülmemektedir 77. Kararnamenin 156. maddesinde ise yenilik açıklanarak, faydalı model belgesi başvurusuna konu olan buluşun başvuru tarihinden önce, Türkiye içinde veya dünyada herkesin ulaşabileceği şekilde yazılı olarak veya bir başka yolla açıklanmış veya yöresel veya ülke çapında kullanılmış olması halinde, yeni olarak nitelendirilemeyeceği hüküm altına alınmıştır. Maddede, patentten farklı olarak, buluş basamağına, yani tekniğinin bilinen durumunun aşılması koşuluna yer verilmemiş olması nedeniyle faydalı model anlamındaki buluşun basit, küçük bir buluş olduğu sonucuna varılmaktadır Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 671

35 20 C. Benzer Kavramlar 1. Eser a. Genel Olarak Fikri mülkiyet haklarının, bir başka deyişle geniş anlamda fikri hakların iki ana türü bulunmaktadır. Bunlar, sınai haklar ve dar anlamda fikri haklardır. Sanayide ve ticarette kullanılmak üzere teknik alanda yenilikler getiren ve fikri bir çaba sonucu gerçekleştirilen buluşlar ile endüstriyel tasarım ve modellerin yanında bir ürünü, işletmeyi ya da taciri diğerlerinden ayırt eden işaretler (marka, coğrafi işaret, işletme adı, ticaret ünvanı vs.) sınai haklar alt türü kapsamında bulunmaktadır. Dar anlamda fikri haklar alt türünü ise bilim, edebiyat ve güzel sanatlar alanında gerçekleştirilen ve yaratıcısının kişisel özelliklerini yansıtan eserleri konu alan fikir ve sanat eserleri oluşturmaktadır. Fikir ve sanat eserlerinde, eser sahibinin yarattığı eserin sınai haklarda olduğu gibi sanayide ve ticarette kullanılması gibi bir zorunluluk bulunmamakta olup, eserin hangi amaç için yaratıldığı, sanatsal amaçlar yanında ticari bir amacın olup olmadığı fikri ürünün eser olarak nitelendirilmesinde rol oynamamaktadır 79. Zira, burada korunan, kişinin düşünce gücü ve sanat kabiliyeti yoluyla vücuda getirdiği yaratımlar yani eserlerdir 80. Eser, Fikir ve Sanat Eserleri Hukukunda temel alınan bir kavramdır sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun sağladığı korumadan, sadece bu Kanuna göre eser sayılan fikri ürünler yararlanabilir. FSEK. 1/B-a maddesinde eser, Sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsullerini ifade eder şeklinde tanımlanmıştır. 79 Ahmet M. Kılıçoğlu; Sınai Haklarla Karşılaştırmalı Fikri Haklar, Ankara, Turhan Kitabevi, 2006, s Kılıçoğlu, a.g.e., s.13

36 21 Kanunda yapılan eser tanımından hareketle bir fikir ve sanat eserinin FSEK kapsamında eser olarak kabul edilebilmesi ve korunabilmesi için birtakım unsurların bulunması gerekir. Bunlar; ilk olarak, eserin, sahibinin hususiyetini taşıması ikinci olarak bu hususiyetin dış dünyaya yansıtacak düzeyde şekillenmiş olması yani fikri faaliyetin bir ifade biçimi kazanması, üçüncü olarak FSEK te öngörülen eser türlerinden birinin içine girmesi ve son olarak da fikri bir çabanın ürünü olması gerekir 81. FSEK nun 2-5. maddeleri arasında fikir ve sanat eserleri türleri sınırlı sayıda olarak sayılmıştır.bunlar, ilim ve edebiyat eserleri, musiki eserleri, güzel sanat eserleri ve sinema eserleridir. Ayrıca, 6. maddede, diğer bir eserden istifade suretiyle meydana getirilip de bu esere nispetle bağımsız olmayan fikir ve sanat ürünlerini de işleyenin özelliklerini taşımak şartıyla işlenmeler ve derlemeler başlığı altında eser sayılmıştır. FSEK te belirtilen ana eser türlerinde sınırlı sayıda olma ilkesi geçerli iken ana türe ilişkin alt türe giren eserler bakımından bu ilke geçerli değildir 82. Örneğin, FSEK in İlim ve Edebiyat Eserleri başlıklı 2/1. maddesine göre, herhangi bir şekilde dil ve yazı ile ifade olunan eserler ve her biçim altında ifade edilen bilgisayar programları ve bir sonraki aşamada program sonucu doğurması koşuluyla bunların hazırlık tasarımları ilim ve edebiyat eserlerindendir. Yine 3. maddeye göre, her nevi sözlü ve sözsüz besteler musiki eserlerdir. Bu maddelerden de anlaşılacağı üzere alt tür içinde sınırlı sayıda olma ilkesi söz konusu değildir. Fikir ve sanat eserleri kapsamında eskiden sadece edebiyat, müzik ve sanat eserleri yer almakta iken, zamanla kapsamı genişlemiştir.önce, bilim ve sinema, sonra maket, harita, süsleme gibi uygulama sanatları ile kareografi ve pandomim dahil olmuş ve son olarak da bilgisayar programları ve veri tabanları bu kapsama alınmıştır. 81 Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s.107

37 22 FSEK. 1/B-b ve 8. maddelerine göre, eser sahibi, eseri meydana getiren kişidir. Eser sahibinin eser üzerindeki hakları ise manevi ve mali haklar olmak üzere iki türlüdür. Kanunda belirtilen eser sahibinin manevi hakları genel olarak, topluma sunma hakkı, adının belirtilmesi hakkı, eserde değişiklik yapılmasını men etme hakkı ve eserin aslına ulaşabilme hakkı iken mali hakları ise, işlenme hakkı, çoğaltma hakkı, yayma hakkı, temsil hakkı ve işaret, ses, görüntü iletimine yarayan araçlarla kamuya iletim hakkıdır. FSEK. 18. maddesinin birinci fıkrasında, mali hakları kullanma yetkisinin münhasıran eser sahibine ait olduğu belirtilmiştir. İkinci fıkrasında ise, bu kuralın istisnası olarak, Aralarındaki özel sözleşmeden veya işin mahiyetinden aksi anlaşılmadıkça; memur, hizmetli ve işçilerin işlerini görürken meydana getirdikleri eserler üzerindeki haklar bunları çalıştıran veya tayin edenlerce kullanılır. Tüzel kişilerin uzuvları hakkında da bu kural uygulanır hükmü getirilmiştir. Bu maddeden anlaşıldığı üzere, PatKHK daki düzenlemeye benzer bir şekilde aradaki sözleşmeden veya işin mahiyetinden aksi anlaşılmadıkça, işçinin işini görürken meydana getireceği eser üzerindeki haklar işverence kullanılır. Kanunun 18/2. maddesinde geçen haklar deyimi öğretide tereddüt yaratmıştır. Genel olarak, haklar ile kastedilenin mali haklar olduğu, eser üzerindeki manevi hakkın ise işçiye ait olduğu kabul edilmektedir 83. Zira, kanunda geçen eser sahipliği ve eser sahibinin gerçek kişi olabileceğine ilişkin hükümlerin emredici nitelikte olduğu, çalıştıranların kanunen mali hakların sahibi olduklarına dair hükümlerin ise yedek kural olduğu belirtilmiştir 84. Bir başka deyişle, eser sahipliğinde yaratma olgusu temeldir, ancak bazı hallerde eser sahipliği ilkesine istisna tanınmaktadır. Yani, eserin sahibi eseri yaratan gerçek kişi çalışandır. Ancak, eser, sözleşme gereğince çalışanın yapmakla yükümlü olduğu iş kapsamında ise, eser üzerindeki 83 Fülürya Yusufoğlu; Eseri Meydana Getirenlerin Mali Hak Sahibi Sayılmadıkları Haller, Bilgi Toplumunda Hukuk, Ünal Tekinalp e Armağan, C:2, İstanbul, Beta Yayıncılık, 2003, s. 404; Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 136, Tekinalp, Fikri Mülkiyet Hukuku, s. 135