T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI ÖZEL EĞİTİM ALANINDA ÇALIŞAN ÖĞRETMENLERİN TÜKENMİŞLİK DÜZEYLERİNİN BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ (ADANA İLİ ÖRNEĞİ) Serap ORUÇ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI ÖZEL EĞİTİM ALANINDA ÇALIŞAN ÖĞRETMENLERİN TÜKENMİŞLİK DÜZEYLERİNİN BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ (ADANA İLİ ÖRNEĞİ) Serap ORUÇ Danışman: Yrd. Doç. Dr. İskender ÖZGÜR YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından İLKÖĞRETİM Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Yrd. Doç. Dr. İskender ÖZGÜR (Danışman) Üye: Yrd. Doç. Dr. Songül TÜMKAYA Üye: Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAM ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.././. Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 i ÖZET ÖZEL EĞİTİM ALANINDA ÇALIŞAN ÖĞRETMENLERİN TÜKENMİŞLİK DÜZEYLERİNİN BAZI DEĞİŞKENLER ACISINDAN İNCELENMESİ (ADANA İLİ ÖRNEĞİ) Serap ORUÇ Yüksek Lisans Tezi, İlköğretim Anabilim Dalı Danışman: Yard. Doç. Dr. İskender ÖZGÜR Temmuz, 2007, 95 sayfa Bu çalışmanın amacı, Adana ilinde çalışan özel eğitim öğretmenlerinin tükenmişlik düzeylerini belirleyerek bazı demografik ve mesleki değişkenler açısından tükenmişlik puanlarının farklılaşıp farklılaşmadığına bakmaktır. Çalışmaya eğitim öğretim yılı içerisinde Adana ili merkez Seyhan ilçesinde görme, zihinsel ve işitme engelli çocuklara hizmet veren Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı okullarda görev yapmakta olan 68 öğretmen katılmıştır. Araştırmanın amacına uygun olarak Adana da bulunan toplam 3 okul araştırmanın evrenini oluşturmuş ve araştırma için örneklem alınmamış tüm evren araştırmaya dahil edilmiştir. Tükenmişlik düzeylerini belirlemek için Maslach Tükenmişlik Ölçeği ve kişisel bilgiler için araştırmacı tarafından geliştirilen Kişisel Bilgiler Formu kullanılmıştır. Maslach Tükenmişlik Ölçeği nden elde edilen puanların aritmetik ortalamaları ve standart sapmaları hesaplanmıştır. Gruplar arasında anlamlı düzeyde fark olup olmadığını saptamak amacı ile ikili gruplarda t-testi, çoklu gruplarda tek yönlü varyans analizi, farkın kaynağını belirlemek için Scheffe F testi uygulanmıştır. Yapılan analizler sonucunda araştırmaya katılan özel eğitim öğretmenlerinin tükenmişlik düzeyinin duygusal tükenme alt boyutunda görev türü, mesleğini isteyerek seçip seçmeme, öğretmenlik mesleğini kendine uygun bulup bulmama, üstlerinden

5 ii yaptığı işle ilgili takdir görüp görmeme; duyarsızlaşma alt boyutunda görev türü, öğretmenlik mesleğini isteyerek seçip seçmeme, öğretmenlik mesleğini kendine uygun bulup bulmama; kişisel başarı alt boyutunda yaş, görev yapılan okul türü, görev süresi ve öğretmenlik mesleğini kendine uygun bulup bulmama değişkenlerine göre anlamlı bir farklılık gösterdiği saptanmıştır. Öğretmenlerin cinsiyet, medeni durum, mezun olunan alan, çalışma hayatında iş arkadaşlarından destek görme durumuna göre tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı fark saptanmamıştır. Anahtar Sözcükler: Özel eğitim, Öğretmen, Tükenmişlik, Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma, Kişisel Başarı Duygusunda Azalma.

6 iii ABSTRACT EXAMINING THE BURNOUT LEVELS OF TEACHERS EMPLOYED IN THE SPECIAL EDUCATION SCHOOLS WITH SOME VARIABLES (THE SAMPLE OF ADANA) Serap ORUÇ MA Thesis, Department of Primary School Supervisor: Asst. Prof. Dr. İskender ÖZGÜR July, 2007, 95 Pages The aim of this study is to establish the burnout levels among the special education teachers employed in Adana province and to observe whether the burnout scores vary in view of some demographic and occupationals variables. This study was participated by 68 teachers serving in schools where the blind, mental and auditory disability children are educated, affiliated to the Ministry of National Education in central district of Adana during the education and training term. As being suitable for this study s purpose three schools in Adana set the universe of the research and no sampling has been obtained for reseach the whole universe was included within the scope of the reseach. Maslach Burnout Inventory and Personal Informatin From have been used to idenfity the burnout levels. The arithmetical averages and the standard deviations of the scores obtained from the Maslach Burnout Inventory were also estimated. In order to identify whether there is a significant difference among the groups independent t- Samples in groups of two, one-way ANOVA analysis in multiple groups were applied and Scheffe F test was used to find out the origin of any difference. As a result of the analysis performed, it was detected that the burnout levels of the special education teachers who participated in the study varied at the sub-dimension of emotional burnout according to the variables of duty type, selection of occupation with will, deeming the job appropriate for oneself, being appreciated by the

7 iv administrators for the job performed; at the sub-dimension of insensitivity according to variables of duty type, selection of occupation with will, deeming the job appropriate for oneself, being appreciated by the administrators for the job performed; at the subdimension of personal accomplishment according to variables of age, type of school, duty duration, deeming the job appropriate for oneself. On the other hand, significant differences were no found with gender, marital statüs, receiving the support of colleagues on the jop and graduated program. Key Words: Special education, Teacher, Burnout, Emotional Exhaustion, Personal Accomplishment, Depersonalizasyon.

8 v ÖNSÖZ Bu çalışmada özel eğitim öğretmenlerinin tükenmişlik düzeylerinin bazı değişkenler açısından farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Bu çalışmanın planlanmasında ve gerçekleşmesinde yardımcı olanlara teşekkür ederim. Başta bu çalışmanın gerçekleşmesinde değerli katkılarından dolayı Danışmanım Yrd. Doç. Dr. İskender ÖZGÜR e teşekkürü borç bilirim. Tez jürisi üyeleri Yrd. Doç. Dr. Songül TÜMKAYA ya ve Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAM a, araştırmam boyunca gösterdikleri sabır, özveri ve yardımlarından dolayı Bilim Uzmanı Hale KILIÇ a, Sezen SARI ERCEYLAN a ve Fatma BİLGİLİ ye en içten sevgi, saygılarımı sunar ve teşekkür ederim. Araştırmam boyunca anket ve ölçeklerin uygulanmasında benden yardımlarını esirgemeyen tüm özel eğitim okulu öğretmenlerine, araştırmam sırasında sürekli beni motive eden mesai arkadaşlarıma teşekkür ederim. Çalışmam boyunca bana sabır ve anlayış göstererek desteklerini benden esirgemeyen anneme, babama, ablama ve kardeşlerime, Hasan ÇALDIR a, ÖZBAHAR ailesine ve hayat arkadaşım sevgili Mustafa Cem ÖZBAHAR a teşekkürlerimi sunuyorum. Serap ORUÇ Adana, Temmuz, 2007 Not: Bu araştırma Ç.Ü. Araştırma Fonu Saymanlığınca desteklenmiştir (EF2005YL62).

9 vi İÇİNDEKİLER ÖZET... ABSTRACT... ÖNSÖZ... TABLOLAR LİSTESİ.. EKLER LİSTESİ..... i iii v x xii BÖLÜM I GİRİŞ Problem Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi ve Gerekçesi Sayıtlılar Sınırlılıklar Tanımlar Kısaltmalar BÖLÜM II KURAMSALAÇIKLAMALAR ve İLGİLİ YAYINLAR Kuramsal Açıklamalar Tükenmişlik Kavramı Tükenmişlikle İlgili Görüşler Freudenberger in Tükenmişlikle İlgili Görüşleri Maslach ın Tükenmişlikle İlgili Görüşleri Perlman ve Hartman ın Tükenmişlikle İlgili Görüşleri Meier in Tükenmişlikle İlgili Görüşleri Suran ve Sheridan ın Tükenmişlikle İlgili Görüşler Cherniss in Tükenmişlikle İlgili Görüşleri Pines in Tükenmişlikle İlgili Görüşleri Gaines ve Jermier in Tükenmişlikle İlgili Görüşleri Tükenmişliğin Nedenleri

10 vii Tükenmişliğin Belirtileri Fiziksel Belirtiler Davranışsal Belirtiler Psikolojik-Duygusal Belirtiler Tükenmişliğin Evreleri Tükenmişliğin Sonuçları Tükenmişliği Önleme ve Tükenmişlikle Başa Çıkma Yolları Tükenmişlikle Başa Çıkmada Alınabilecek Örgütsel Önlemler Tükenmişlikle Başa Çıkmada Alınabilecek Bireysel Önlemler Öğretmenlerde Tükenmişlik Öğretmen Tükenmişliğinin Nedenleri Öğretmen Tükenmişliğini Önleme İlgili Araştırmalar Yurt İçinde Yapılan Araştırmalar Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar BÖLÜM III YÖNTEM Araştırmanın Modeli Evren ve Çalışma Grubu Veri Toplama Araçları Kişisel Bilgi Formu Maslach Tükenmişlik Ölçeği Maslach Tükenmişlik Ölçeğinin Puanlanması Maslach Tükenmişlik Ölçeği Puanlarının Yorumu Maslach Tükenmişlik Ölçeği nin Güvenirliği ve Geçerliği Verilerin Toplanması Verilerin Çözümlenmesi... 50

11 viii BÖLÜM IV BULGULAR Araştırmaya Katılan Özel Eğitim Öğretmenlerinin Tükenmişlik Düzeylerine İlişkin Bulgular Farklı Değişkenlere Göre Öğretmenlerin Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Cinsiyet Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Medeni Durum Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Yaş Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular İş Arkadaşlarından Destek Görüp-Görmeme Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Okuldaki Görevleri Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin Özel Eğitim Alanını İsteyerek Seçip-Seçmeme Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin Görev Süresi Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin Mezun Oldukları Alan Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmenlik Mesleğini Kendilerine Uygun Bulup Bulmama Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin Aldıkları Ücreti Yeterli Bulup-Bulmama Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin Emekli Oluncaya dek Özel Eğitim Okulunda Çalışmak İsteyip-istemem Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmenlerin Amirleri Tarafından Takdir Görüp-Görmeme Değişkenine Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM 68

12 ix BÖLÜM VI SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler Uygulamaya Yönelik Öneriler Yapılacak Araştırmalara Yönelik Öneriler KAYNAKÇA EKLER. 91 ÖZGEÇMİŞ 95

13 x TABLOLAR LİSTESİ Tablo No Sayfa No Tablo 1. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Demografik Özelliklerine İlişkin Frekans Dağılımları Tablo 2. 7 Seçenekli Ölçekte Puanların Yorumlanması Tablo 3. Bu Araştırma İçin Belirlenen Puan Değerleri Tablo 4. Öğretmenlerin Çalıştıkları Öğrencilerin Özür Gruplarına Göre Tükenmişlik Ölçeğinden Aldıkları Puanların Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma Değerleri Tablo 5. Öğretmenlerin Cinsiyetlerine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarından Almış Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t-testi Değerleri.. 54 Tablo 6. Öğretmenlerin Medeni Durumlarına Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarından Almış Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t-testi Değerleri.. 55 Tablo 7. Öğretmenlerin Yaş Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri Tablo 8. Öğretmenlerin Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Düzeylerinin Yaşlarına Göre Tek Yönlü Varyans Analizi Tablo 9. Öğretmenlerin İş Arkadaşlarından Destek Görüp-Görmeme Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarından Almış Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t-testi Değerleri Tablo 10. Öğretmenlerin Okullarındaki Görevlerine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarından Almış Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t-testi Değerleri.. 59 Tablo 11. Öğretmenlerin Çalıştıkları Alanları İsteyerek Seçip-Seçmeme Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarından Almış Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t-testi Değerleri Tablo 12. Öğretmenlerin Görev Süresi Değişkenine Göre Duygusal Tükenme,

14 xi Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri Tablo 13. Öğretmenlerin Görev Süresi Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçlar Tablo 14. Öğretmenlerin Mezun Oldukları Alana Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri Tablo 15. Öğretmenlerin Mezun Oldukları Alana Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 16. Öğretmenlerin Mesleklerini Kendilerine Uygun Bulup-Bulmama Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin t-testi Değerleri Tablo 17. Öğretmenlik Mesleğinden Aldığı Ücreti Yeterli Bulup-Bulmama Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin t-testi Değerleri Tablo 18. Öğretmenlerin Emekli Oluncaya Dek Özel Eğitim Okulunda Çalışmak İsteyip-İstememe Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarından Almış Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t-testi Değerleri Tablo 19. Öğretmenlerin Amirlerinden Takdir Görüp-Görmeme Değişkenine Göre Duygusal Tükenme, Duyarsızlaşma ve Kişisel Başarı Alt Boyutlarına İlişkin t-testi Değerleri... 68

15 xii EKLER LİSTESİ Sayfa No Ek-1. Kişisel Bilgi Formu Ek-2. Maslach Tükenmişlik Envanteri Ek-3. Valilik Onay Belgesi... 96

16 1 BÖLÜM I GİRİŞ Günümüzde bilim ve teknoloji dünyasında yaşanmakta olan gelişmeler, ailelerde ve toplumlarda önemli değişimlere neden olmaktadır. Pek çok yeni meslek ortaya çıkmakta, mesleki örgütler, daha önceleri geleneksel olarak ailenin ya da toplumun gerçekleştirdiği işlevlerin birçoğunu yerine getirmektedir (Çokluk, 1999). Pines ve Aronson, (1988) e göre bu durum özellikle kişisel ve kişiler arası problemlerin çözülmesinde çok miktarda tıbbi, eğitsel, sosyal ve psikolojik hizmet gerektirmektedir (Akt. Çokluk, 1999). İnsanlara yardım ve bakım hizmetleri sunan kurumların sayısı hızla artmakta, birçok kişi, insanlara yardım hizmetlerinin sunulduğu kurumlarda çalışmaktadır. Çalışan insanların yaşamlarının büyük bir bölümü iş ortamında geçmektedir. Toplum, kurumlardan oluşmuştur ve toplumu oluşturan en önemli kurumlardan birisi de şüphesiz eğitim kurumudur. Toplumsal kurumlar kendilerini belli toplumsal birimler yoluyla gerçekleştirirler. Bir toplumsal kurum olan eğitimin yarattığı toplumsal birime eğitim sistemi denir (Hesapçıoğlu, 1988, s:23). Eğitimle insana kazandırılmaya çalışılan davranış, bireyin çevresiyle etkileşimi sonunda gösterdiği gözlenebilir tepkisidir (Izgar, 2001, s:69). Eğitilmeye çalışılan bir insanda davranış değişikliğinin kendi yaşantısı yoluyla oluşabilmesi için koşulların elverişli olması gereklidir (Başaran, 1982, s:6). Eğitim sistemi okullar yoluyla amacına ulaşır. Eğitim sisteminin alt sistemini oluşturan okulların belirlenen amaçlara ulaşabilmesinin, okulda verilen eğitimin niteliği ile ilgili olduğu düşünülmektedir. Okul, eğitim sisteminin genel ve özel amaçları ile temel ilkeleri doğrultusunda, öğrenciye istendik bilgi, beceri ve davranışların kazandırıldığı eğitim örgütüdür (Dibeklioğlu, 2006). Okul eğitiminin nitelikli olmasındaki en önemli öğelerden biri de şüphesiz öğretmendir. Günümüzde öğretmenlerden, bireyleri hızla değişen teknolojik bir topluma hazırlamaları ve toplumun çeşitli problemleriyle uğraşmaları beklenmektedir (Özmen, 2001). Fakat bu güç ve yıpratıcı işi yapmaları karşılığında öğretmenler genellikle uygun olmayan koşullarda öğretim yapmaya çalışmakta, işlerinde kendilerini geliştirebilecekleri

17 2 fırsatlar elde edememekte ve birçok ülkede oldukça düşük ücret karşılığında çalışmaktadırlar (Akçamete, Kaner ve Sucuoğlu, 2001, s.1). Öğretmenlerin mesleklerinde terfilerinin güç olması, öğretmenlik mesleğiyle ilgili kendilerini yeterince geliştirememeleri, olumsuz çalışma koşulları öğretmenlerin iş doyumlarını azaltmakta, işlerinde isteksizliğe sebep olmaktadır. Bunlara bağlı olarak da birçok öğretmenin göreve başladıktan bir süre sonra öğretmenlik mesleğinden ayrılmak istedikleri görülmektedir. Yapılan çalışmalarda bu duruma yol açan nedenlerden birinin tükenmişlik olduğu kabul edilmektedir (Özmen, 2001). Öğretmenlerde tükenmişliğe neden olan değişkenlerin belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınması gerektiği birçok kişi tarafından tartışılmaktadır. Tükenmişlik yalnızca öğretmeni değil, öğrencileri, okulu, personeli, veliyi ve öğretmenin ailesini de ilgilendirmektedir. Öğretmenin mesleki tükenmişlik yaşamasının, öğretmenin kişisel sağlığı ve öğrenciye sunulan hizmetlerin dağıtımı gibi eğitim süreci içinde zayıflatıcı bir etkisi vardır. Bu durumda verilen eğitim-öğretim hizmetinin nitelik ve niceliğinde bozulma olurken öğrencilerin ruhsal sağlıkları da olumsuz yönde etkilenebilmektedir (Tümkaya, 1996). Tükenmişlik kavramı Freudenberger (1974) in Journal of Social Issues dergisinde yayınlanan makalesi ile literatüre girmiştir. Freudenberger e göre tükenmişlik; enerji ve güç kaynaklarından aşırı isteklerde bulunulması sonucunda yaşanan başarısızlık, aşınma ve bitkinlik duygularının toplamıdır (Akt.Vızlı, 2005). Freudenberger, Maslach ve Pines tarafından ayrı ayrı tanımlanmış olan tükenmişlik son yıllarda üzerinde yoğun şekilde çalışılan bir kavram olmuştur. Birçok araştırmacı tükenmişliğin beklentiler, tutumlar, güdüler ve duygular içeren, bireysel düzeyde ortaya çıkan, içsel psikolojik bir deneyim olduğu konusunda karar birliğine varmışlardır. Maslach ve Jackson (1981) tükenmeyi, bireylerin işleri gereği karşılaştıkları insanlara karşı duyarsızlaşmaları, duygusal yönden kendini tükenmiş hissetmeleri ve kişisel başarı ve yeterlilik duygularının azalması biçiminde tanımlamıştır (Akt. Çokluk, 1999). Duygusal tükenmişlik, bireyde yaşam enerjisinin azalması ve bireyin duygusal kaynaklarının tükendiği duygusuna kapılması olarak tanımlanmaktadır. Duyarsızlaşma, bireyin hizmet verdiği kişileri insan gibi değil de bir nesne gibi görmesi ve bu şekilde davranması olarak tanımlanabilir. Kişisel başarının azalması ise, iş gereği kurulan

18 3 kişisel ilişkilerde yeterlilik ve başarı duygusunun azalması olarak kendini gösterir (Ekerbiçer, Çelik, Aral ve Buğdaycı, 2001). Tükenme sonucunda yaratıcılık yok olur ve daha iyisi için uğraş verilmez. Kişi işinde ilerlemediğini, hatta gerilediğini düşünür, harcadığı çabanın bir işe yaramadığını, gizilgücünün (potansiyel) yetersizliğini görüp yılgınlığa düşer (Torun, 1996). Maslach, tükenmişliği, kronik yorgunluk çaresizlik ve ümitsizlik duyguları, olumsuz benlik kavramının gelişmesi, iş, yaşam ve diğer insanlara yönelik olumsuz tutumlarla belirginleşen fiziksel, zihinsel ve duygusal bir tükenme hali olarak tarif etmiştir (Akt. Özyurt, 2004). Bir çeşit iş stresi olarak da tanımlanan tükenmişlik, duygusal tükenme ile duyarsızlaşmanın artması, başarı duygusunun azalması ile ortaya çıkmaktadır (Izgar, 2001). Tükenmişliğin üç boyutu birbiri ile ilişkilidir. Öğretmenin öğrencisine karşı duyarsızlaşması, kendini geri çekmesi, öğrenciden uzaklaşması daha fazla duygusal tükenmeye ve daha alt düzeyde kişisel başarıya yol açmaktadır (Starnaman ve Miller, 1992). Kişilerin örgüt içindeki gereksinimlerinin uzun süre dikkate alınmaması ve karşılanmaması bireylerde bir süre sonra tükenmişliğe yol açabilmektedir. Çalışanların meslekleri, çalıştıkları kurum ve kişisel yeterlilikleri ile ilgili gerçekçi olmayan, dolayısıyla karşılanması güç olan beklentileri de tükenmişliğin artmasında önemli bir etkendir. Tükenmişlik kaynaklarından en yaygın olanı aşırı iş yüküdür. Aşırı iş yükü, belirli bir zaman limiti içinde işi bitirme zorunluluğu, çalışanın işin niteliklerine göre yetersiz olması veya işin standardının yüksek olmasını ifade eder (Torun, 1995). Amerikan Stres Enstitüsü'nün yaptığı araştırmalardan elde edilen sonuçlara göre polislik, öğretmenlik ve hava trafik kontrol memurluğu gibi meslekler çeşitli özellikleri nedeniyle insanların hayat sürelerini kısaltma ihtimali olan ve günlük hayat problemleri ile etkili şekilde başa çıkmayı zorlaştıran mesleklerdir (Baltas ve Baltas, 1993). Eğitim alanı insanlarla etkileşimin en yoğun yaşandığı alanlardan biridir ve duygusal etkileşim içerir. Duygusal etkileşim içermesinden dolayı insanlara karşı duyulan sorumluluk, nesnelere karşı duyulan sorumluluktan çok daha fazla streslidir ve bu mesleklerde çalışanlar, tükenmişliğe karşı açıktır (Ensari ve Tuzcuoğlu, 1999). Tükenmişlik,

19 4 insanlarla yüz yüze ilişki içinde olan meslek elemanlarında sık görülen bir durum olduğundan, eğitim alanında çalışan bireyler tükenmişliğe en yatkın risk gruplarından biridir (Bayburt ve Kalkan, 2002). Bu nedenle öğretmenlerde tükenmişliğin ortaya çıkma olasılığının yüksek olduğu düşünülmektedir. Tükenmişlik özel eğitim alanında çalışan öğretmenler için de önemli bir problem olarak görülmektedir. Özel eğitim; özel eğitime muhtaç çocukların eğitimi için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve bu çocukların özür ve özelliklerine uygun eğitim ortamında sürdürülen çalışmalardır (Özsoy, Özyürek, Eripek, 1998, s:7). Özel eğitimde çalışan öğretmenlerin tükenmişlikleriyle ilgili yapılan çalışmalarda; engelli çocuklarla çalışan öğretmenlerle, normal çocuklarla çalışan öğretmenlerin tükenmişlik düzeyleri karşılaştırılmış, özel eğitim öğretmenlerinde tükenmişliğe yol açan faktörler ve stres kaynakları araştırılarak bu öğretmenlerin tükenmişlik düzeylerini azaltmak için neler yapılabileceği tartışılmıştır. Engellenmiş hissetme, zihinsel olarak yorulma, endişelenme, kaygılanma, depresif hissetme, baskı hissetme stresin duygusal göstergeleri olarak açıklanmakta ve engelli çocuklarla çalışan öğretmenlerin öğretim yaptıkları ortam nedeniyle tükenmişliğe diğer öğretmenlerden daha çok ve daha çabuk maruz kaldıklarını belirtilmektedir (Çokluk, 1999; Başaran, 1999; Özmen, 2001). Meslek yaşantıları boyunca birkaç kuşağın eğitiminde rol alan öğretmenler tükenmişlik duygusu yaşayabilirler. Tükenmişlik, öğretmenlerde; öğrencilere karşı olumsuz davranışlar, sınıf içi sorunlara hoşgörüde azalma, derse hazırlık davranışlarında azalma, düşük iş performansı, iş devamsızlıkları, işten ayrılmak isteme gibi istenmedik davranışlar oluşturabilir. Bunun yanında baş ağrıları, ülser gibi fiziksel sorunlara ek olarak depresyon, öfke, öğrencilere ve mesleğe yönelik olumsuz tutumlar gelişmesine neden olabilmektedir. Özel eğitim alanında görev yapan öğretmenlerin tükenmişlikle ilgili sorunları normal öğrencilerle çalışan öğretmenlerle göre daha ciddi boyutlarda olabilir. Bilindiği gibi öğretmenlik sabır ve hoşgörü gerektiren bir meslektir. Engelli çocukların akranlarından özür tür ve derecelerine bağlı olarak geri olmaları, öğretmenlerin bu

20 5 çocukların özür tür ve derecelerine uygun eğitim verebilecek yeterli bilgi ve becerilere sahip olmamaları, özel eğitim öğretmeni olarak yetişmemiş olmaları, öğrencilere ilişkin gerçekçi olmayan beklentilere sahip olmaları öğretmenlerin tükenmişlik yaşamalarına ve dolayısıyla olumsuz duygular geliştirmelerine neden olabilmektedir (Özgür, 2005) Problem Çalışmanın ve iş hayatının insan yaşamında yeri büyüktür. İnsanlar günlük yaşantılarının büyük bir bölümünü işte veya işle ilgili etkinlikleri planlayarak geçirirler. İş hayatındaki bireylerin stres yaşamaları ise kaçınılmazdır. İçinde bulunduğumuz 21. yüzyıla damgasını vuran değişim hızı, gittikçe ivme kazanmakta ve bu baş döndürücü hız, iş yaşamını birçok boyutta zorlamaktadır. Toplumsal rollerin farklılaşması, kişiler arasındaki ilişkilerde anlaşmazlıklar yaşanması, çalışma ortamlarında rekabetin ön planda olması, bireylerin kendini kanıtlama savaşı, beklentilerin üst seviyelerde oluşu gibi koşullar da çalışanların ruh sağlığının olumsuz olarak etkilenmesine ve stres yaşamalarına neden olmaktadır. Yaşanan iş stresi bireylerin özel hayatlarındaki zorluklar ve sorunlarla bir araya geldiğinde hem bireysel hem örgütsel anlamda ciddi problemler oluşturmaktadır. Bu nedenle bireylerin sağlığını ve örgütsel verimliliğini etkileyen pek çok sorunun temelinde stres yatmaktadır (Şahin, 2007). Stres, bireyin hem kendisine, hem de içinde bulunduğu koşulların etkileşimine bağlı olarak, olayı nasıl yorumladığı ve ona nasıl uyum yaptığı ile ilgilidir (Lazarus, 1994, s.42). Öğretmenlerin genel olarak diğer mesleklerde çalışan kişilerin yaşadığı ortalama stresten daha fazla stres yaşadıkları kabul edilmektedir (Çokluk,1999). Özel eğitim öğretmenleri açısından baktığımızda, görme engelli, işitme engelli, zihinsel engelli, üstün yetenekli gibi özel çocuklarla çalışan öğretmenlerin fiziksel, zihinsel ve sosyal açıdan normal olarak tanımlanan çocuklarla çalışan öğretmenlerden daha çok yıprandıkları ve tükendikleri düşünülmektedir. Özel eğitim okullarında çalışan öğretmenlerin, normal ilköğretim okullarında çalışan öğretmenlerin de karşılaştıkları sorunlar olan araç-gereç sıkıntısı gibi konularda normal ilköğretim okullarında çalışan öğretmenlerden daha fazla sorun yaşadıkları düşünülmektedir. Ayrıca çocukların yetersizlik düzeyi, öğretmenlerin aldıkları eğitimin yeterliliği, sürekli kendilerini yetiştirmeleri gereği gibi ek zorluklar da yaşamaktadırlar (Vızlı, 2005). Bütün bu olumsuz koşulların öğretmenleri meslekten ayrılma noktasına getirdiği, stres ve

21 6 tükenmişlik gibi önemli sorunların yaşanmasına yol açtığı söylenebilir. Mesleklerini devam ettirirken karşılaştıkları zorluklar, özel eğitimde çalışan öğretmenleri tükenmişlik riski taşıyan gruba dahil etmektedir. Bu nedenle eğitim kurumlarında görev yapan özel eğitim öğretmenlerinin tükenmişlik düzeylerinin incelenmesine gereksinim duyulmuştur. Ülkemizde özel eğitim alanında çalışan öğretmenlerin çalışma koşullarına göz atıldığında birçok problem ortaya çıkmaktadır. Öncelikle özel eğitim alanında yetişmiş öğretmen sayısı oldukça azdır. Ancak son yıllarda üniversitelerin özel eğitim bölümü mezunları alanda hizmet vermeye başlamış fakat mezun sayısı ülkemizdeki özel eğitim öğretmeni ihtiyacını karşılayacak yeterliliğe ulaşamamıştır. Bu nedenle zihinsel, işitme, görme engelli ve otistik çocuklar için açılan kurumlarda/sınıflarda hizmet veren öğretmenlerin çoğu farklı branşlardan gelen öğretmenlerdir. Bu durum, öğretmenleri hiç tanımadıkları, özelliklerini bilmedikleri çocuklarla karşı karşıya bırakmakta, çoğunlukla bu çocuklardan düşük beklentileri, eğitim ve öğretim ortamını olumsuz yönde etkilemektedir. Gerekli bilgi ve deneyim olmadan farklı özelliklerdeki çocuklarla çalışmanın öğretmenler için çok yıpratıcı ve yorucu olduğu açıktır (Akçamete, Kaner ve Sucuoğlu, 2001). Öğretmenlerin eğitim-öğretim görevlerini yürütürken öğrenciler, veliler, personel, amirler ve çevre ile olumlu ilişkiler içinde olmaları gerekmektedir. Öğretmenlerin bu ilişkileri düzenlemelerinde tükenmişlik düzeyleri etkilidir. Bu nedenle öğretmenlerin tükenmişlik düzeylerinin araştırılması gereklidir. Özel eğitim öğretmenlerinde tükenmişliğin ve tükenmişliğe neden olan değişkenlerin incelenmesi konuya ilişkin önlemler alınmasını kolaylaştıracaktır. Tükenmişlik, sadece durumu yaşayanı değil, hizmet alan bireyi, çalışma arkadaşlarını, çalışılan kurumun işleyişini ve toplumu etkilemektedir. Bu yüzden öğretmenlik mesleği söz konusu olduğunda tükenmişlik kişisel bir sorun olmaktan çıkıp toplumsal bir soruna dönüşmektedir. Bu düşüncelerin ışığında problem cümlesi şöyle oluşturulmuştur:

22 7 Özel eğitim alanında çalışan öğretmenlerin tükenmişlik düzeyleri nasıldır? Öğretmenlerin tükenmişlik düzeyleri; yaş, cinsiyet, medeni durum, görev süresi, görev türü, mezun olunan program, çalıştıkları çocukların özür türü, mesleği isteyerek seçipseçmeme, mesleğini kendine uygun görüp-görmeme, emekli oluncaya kadar özel eğitimde çalışmak isteyip-istememe, iş arkadaşlarından destek görüp-görmeme, üstlerinden takdir görüp-görmeme, aldığı ücreti yeterli bulup-bulmama gibi değişkenler bakımından farklılaşmakta mıdır? 1.2. Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı; görme engelli, işitme engelli ve zihinsel engelli çocuklarla çalışan öğretmenlerin tükenmişlik puanlarını belirlemek, ve öğretmenlerin tükenmişlik puanlarının yaş, cinsiyet, medeni durum, görev süresi, görev türü, mezun olunan program, çalıştıkları çocukların özür türü, mesleği isteyerek seçip-seçmeme, mesleğini kendine uygun görüp-görmeme, emekli oluncaya kadar özel eğitimde çalışmak isteyip-istememe, iş arkadaşlarından destek görüp-görmeme, üstlerinden takdir görüp-görmeme, aldığı ücreti yeterli bulup-bulmama gibi değişkenlere göre anlamlı farklılaşma olup olmadığını belirlemektir. Bu genel amaç doğrultusunda aşağıdaki alt amaçlara yanıt aranmıştır. 1) Görme, işitme ve zihinsel engelli çocuklarla çalışan öğretmenlerin; a) Duygusal tükenme boyutunda tükenmişlik düzeyleri nasıldır? b) Duyarsızlaşma boyutunda tükenmişlik düzeyleri nasıldır? c) Kişisel başarı boyutunda tükenmişlik düzeyleri nasıldır? 2) Öğretmenlerin; a) Çalıştıkları çocukların özür türü, b) Cinsiyet, c) Medeni durum, ç) Yaş, d) İş arkadaşlarından destek görüp-görmeme, e) Görev türü, f) Mesleği isteyerek seçip-seçmeme,

23 8 g) Görev süresi, ğ) Mezun olunan program, h) Mesleğini kendine uygun görüp-görmeme, j) Aldığı ücreti yeterli bulup-bulmama k) Emekli oluncaya kadar özel eğitimde çalışmak isteyip-istememe, l) Üstlerinden takdir görüp-görmeme değişkenlerine göre yaşadıkları tükenmişlik farklılaşmakta mıdır? 1.2. Araştırmanın Önemi ve Gerekçesi Bireylerin işlerinde başarılı olabilmeleri için yaptıkları işi sevmeleri çok önemlidir. Ülkemizde özel eğitim alanında yetişmiş personelin yetersiz olması nedeniyle alan dışından olan öğretmenler, özelliklerini yeterince tanımadıkları çocuklarla çalışmak zorunda kalmakta, kurumlardaki araç-gereç yetersizliği, programların sınırlılığı, var olan programların uygulamaya konulamaması gibi problemlerle baş etmeye çalışmaktadırlar. Ayrıca özel eğitim kurumlarında öğretmenlere bilgi ve beceri yönünden destek verecek uzmanların bulunmaması, uygulamaya ilişkin birçok sorunu kendilerinin çözmek zorunda kalmaları öğretmenlerin çalışmasını güçleştirmektedir. Varolan bu sorunlara ek olarak birçok öğretmenin özel eğitim alanında yetişmemesi, hatta konuyla ilgili kurs görmemelerine karşın farklı özellikteki çocukların gereksinimlerini karşılamak zorunda kalmaları, öğretmenleri olumsuz yönde etkilemektedir. Dolayısıyla öğretmenlerin verimleri azalmakta ve birçok özel eğitim öğretmeni normal çocuklarla çalışmak üzere özel eğitim alanını terk etmektedirler (Akçamete, Kaner ve Sucuoğlu, 2001). Öğretmenlerdeki tükenmişlik düzeyinin, eğitim politikalarını geliştirenlerin ve yöneticilerin temel ilgi alanlarından biri olması gerekmektedir. Çünkü eğitimöğretimdeki verimliliğin doğrudan öğretmenlerin niteliği, niceliği ve kendilerini yeterli hissetmeleriyle ilgili olduğu düşünülmektedir. Bu araştırmadaki değişkenler ile tükenmişlik ilişkisi farklı çalışmalarda incelenmiş fakat Adana ilinde çalışan özel eğitim öğretmenlerinin tükenmişlikleri incelenmemiştir. Özel eğitim öğretmenleri ile ilgili olarak yapılacak bu araştırmanın, öğretmenlerin tükenmişlik düzeylerini ve bunu oluşturan nedenleri betimleyerek, tükenmişliği önleyici tedbirlerin alınması açısından ilgilileri bilgilendireceği