İlköğretim Birinci Sınıf Öğrencilerinin Sağlık Taramalarının Değerlendirilmesi: Bolu İli Örneği

Transkript

1 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11(5) Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 2012; 11(5): İlköğretim Birinci Sınıf Öğrencilerinin Sağlık Taramalarının Değerlendirilmesi: Bolu İli Örneği [Evaluation of the Health Screening on Students in the First Year of Primary School: Example of Bolu Province] ÖZET AMAÇ: Bu çalışmada, ilimiz ilköğretim okullarının birinci sınıfında okuyan öğrencilerin bazı sağlık parametrelerini değerlendirmek, sağlık sorunlarının erken dönemde belirlenmesi ve çözümlenmesinde genel sağlık muayenesinin önemini vurgulamak amaçlanmıştır. YÖNTEM: Tanımlayıcı tipte olan bu çalışmada, eğitim öğretim döneminde Bolu il merkezi ve merkez köylerdeki bütün ilköğretim okulları birinci sınıf öğrencilerinin aile hekimi tarafından aile sağlığı merkezlerinde okul sağlığı öğrenci muayene formu esas alınarak yapılan kontrol muayeneleri sonuçları değerlendirildi. BULGULAR: Çalışmaya katılan öğrencilerin %50,9 u erkek, %49,1 i kızdı. Öğrencilerin %2,4 ünde şaşılık, %3,7 sinde her iki gözde görme keskinliğinde zayıflık, %2,7 sinde kulakta buşon, %2,4 ünde astım ve %0,9 unda inmemiş testis tespit edildi. Öğrencilerin %20,1 inde kan basıncı, %8,7 sinde kilo ölçümü, %10,0 ında boy ölçümü,%6,1 inde çürük diş sayısı, %3,0 ında görme keskinliği değerleri bulunmamaktaydı. Öğrencilerin boy ortalamaları 117,82±5,87 cm, ağırlık ortalamaları 22,32±4,17 kg olarak saptandı. Erkek çocuklarında çürük diş sayısı anlamlı derecede fazlaydı (p<0.05). Diş fırçalayan öğrenciler fırçalamayanlardan anlamlı olarak daha az çürük diş sayısına sahipti (p<0.001). SONUÇ: Velileri ile birlikte çocukların ilköğretime başlarken, aile sağlığı merkezinde sağlık taramalarından geçmesinin genel okul sağlık taramalarına göre daha etkili ve sonuca yönelik olacağını ve velilerle birebir görüşülebilecek olan bu ortamda olası durumlara erken müdahale ile sağlık parametrelerinde iyileşme yapılabileceğini düşünmekteyiz. SUMMARY AIM: The aim of the current study is to analyze some of the health parameters and to emphasize the importance of general health examination for early identification and resolution of health problem in first year students attending elementary schools in our province METHOD: This descriptive study was performed in Bolu city center and central villages. All first grade students at primary schools in the academic year were included in the study. It was evaluated result of examination that family physician were performed check-up examinations on the basis of student health examination form in the family health centers. RESULTS: Students participating in the study were 50.9% boy and 49.1% girl. The students were detected 2.4% strabismus, 3.7% decrease in visual acuity in eyes, 2.7% ear plug, 2.4% asthma, 0.9% of undescended testes. Of the students 20.1% blood pressure, 8.7% weight, 10.0% height, 6.1% the number of dental caries, 3.0% visual acuity values were missing. The mean height and weight of students was ±5.87 cm and 22.32±4.17 kg, respectively. The number of dental caries was significantly greater in boys (p<0.05). Students who have the habit of tooth brushing had significantly fewer numbers of dental caries than have not habit (p<0.001). CONCLUSION: Students getting started with primary school to undergo health screenings in the family health center may be more effective and results-oriented than general school health screening and also family health center that can be interviewed face to face with parents can be done early intervention for the improvement of health parameters because of possible problem. Sebahat Gücük 1 Ahmet Hamdi Dudak 2 1 İzzet Baysal Aile Sağlığı Merkezi, 2 Toplum Sağlığı Merkezi, Bolu. Anahtar Kelimeler: Okul Taraması, Sağlık Parametreleri, Koruyucu Hekimlik. Key Words: School Screening, Health Parameters, Preventive Medicine. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Sebahat Gücük İzzet Baysal Aile Sağlığı Merkezi, Bolu, Türkiye. sebahatgu@yahoo.com Gönderme Tarihi/Date of Submission: , Kabul Tarihi/Date of Acceptance: , DOI: /pmb GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölgesi, Gençlerin 2020 yılına kadar daha sağlıklı olmalarını ve toplum içindeki rollerini sağlıklı bir biçimde yerine getirebilmelerini sağlamayı hedeflerinden biri olarak belirtmiştir. Bu da çocuk ve gençlerin sağlığını koruyan ve geliştiren okul sağlığı hizmetlerinin önemine ve gereğine dikkat çekmektedir (1). Türkiye'de öğretim yılı için yaklaşık 33 bin ilköğretim kurumunda ortalama 11 milyon öğrenci öğrenim görmekte, 500 bine yakın öğretmen ve okul çalışanı görev yapmaktadır (2). Bu hizmetler, gereksinimi olan büyük bir grubu ve bu gruba ulaşmakla elde edilecek sağlık kazanımlarının boyutunu açıklamaktadır (3). Milli Eğitim Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı arasında 2006 yılında imzalanan Okul Sağlığı Hizmetleri İşbirliği Protokolü ile öğrenci 565

2 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11() muayenelerinin aile hekimleri tarafından yapılması kararlaştırılmıştır. Bu doğrultuda, aile hekimliği nüfusuna kayıtlı bulunan birici sınıf öğrencilerinin sağlık taramalarının okul sağlığı öğrenci formu kullanılarak yapılması belirtilmiştir (4). Bolu ilinde aile hekimliği uygulaması 2006 yılından beri devam etmektedir. İlköğretime başlayan çocukların sağlık taramaları daha önceden sağlık ocağı hekimleri tarafından okullarında yapılırken, bu tarihten sonra aile hekimleri tarafından kendi ofislerinde yapılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada; Bolu ilinde bulunan ilköğretim okullarının birinci sınıfında okuyan öğrencilerin bazı sağlık parametrelerini değerlendirmek, okula yeni başlayan çocukların sağlık sorunlarının erken dönemde belirlenmesi ve çözümlenmesinde genel sağlık muayenesinin önemini vurgulamak amaçlanmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Tanımlayıcı tipte olan bu çalışma, eğitim öğretim döneminde Bolu il merkezi ve merkez köylerdeki bütün ilköğretim okulları birinci sınıf öğrencileri arasında yapıldı. Bolu il merkezi ve merkez köylerde toplam 40 ilköğretim okulu ve bunların birinci sınıflarında okuyan öğrenci vardı. Bu öğrencinin üne (%87) ulaşıldı. Öğrencilerin muayenesi, Milli Eğitim Bakanlığı Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı Okul Sağlığı Öğrenci Muayene Formu (5) esas alınarak aile hekimi tarafından aile sağlığı merkezlerinde yapıldı. Öğrencilerin görme, ağız-diş sağlığı ve bitlenme taramaları ile boy-kilo ölçümleri yapıldı. Görme muayenelerinde kırma kusuruna bakılmış olup; Snellen E kullanıldı. Gözlük kullanan öğrenciler gözlüklü ve gözlüksüz olarak muayene edildi. 6 metre uzaklıktan, 0,7 ve altındaki görme dereceleri patolojik (kırma kusuru) olarak kabul edildi ve ayrıntılı muayene için göz hekimine yönlendirildi. Boy uzunluğu topuk arkası, sırt ve omuzlar duvara düz gelecek şekilde, esnek olmayan bir mezur ile, vücut tartısı giysiler hafifletilerek ve ayakkabılar çıkartılarak baskül ile ölçüldü. Boy ve tartı değerleri, Neyzi tarafından geliştirilen Türk çocukları için boy ve ağırlık persentil tablosuna göre değerlendirildi (6). Kan basıncı ölçümü kol çevresine uygun, manşetli tansiyon aleti ile oturur pozisyonda, iki dakika ara ile iki kez ölçülerek yapılıp, ölçüm ortalamaları kaydedildi. Sadece erkek öğrencilere yapılan ürogenital sistem muayenesinde mobil testis ve tek taraflı inmemiş testis teşhisleri inmemiş testis başlığı altında değerlendirildi. Saçlı deride bit ve/veya sirke çıplak gözle bakılarak değerlendirildi. Çocukların diş muayeneleri diş hekimleri tarafından yapılarak çürük sayıları ve diş fırçalama alışkanlıkları belirlendi. Her bir öğrencinin tarama sonuçları formlara işlendi. Veriler velilerle paylaşılırken bilgi eksikliği görülen konularda veli ve çocuklara gerekli bilgiler aktarılmaya çalışıldı. Aile hekimi tarafından doldurulan formlar okullarına teslim edilmek üzere velilere verildi. Okullara verilen formlar, öğretmenler tarafından toplanarak toplum sağlığı merkezine gönderildi. Formlar toplum sağlığı merkezinde halk sağlığı uzmanı tarafından değerlendirildi. Okul sağlık taraması sonuçları değerlendirilirken formlara kaydedilmemiş bulunan veriler ile ilgili ayrıntılı bilgiler sağlanamayıp boş veri olarak kabül edildi. Veriler SPSS (Statistical Program for Social Sciences) sürüm 15.0 istatistik programı kullanılarak ki kare ve student t ilişki testleri ile ve %95 güven aralığında analiz edildi. BULGULAR Çalışmaya katılan öğrencilerin %50,9 u erkek, %49,1 i kızdı. Öğrencilerin %2,4 ünde şaşılık, %3,7 sinde her iki gözde görme keskinliğinde zayıflık, %2,7 sinde kulakta buşon, %2,4 ünde astım, %0,9 unde inmemiş testis, %0,2 sinde burunda septum deviasyonu, %0,1 inde diyabetes mellitus, %0,1 inde saçlı deride bit tespit edildi (Tablo1). Tablo 1: Çalışma grubunda tespit edilen sağlık problemleri (sıralama okul sağlığı formuna göre yapılmıştır). Sağlık Problemleri N % Yüksek Kan Basıncı 1 0,1 Şaşılık 44 2,4 Görme Keskinliği Sağda Zayıf 20 1,1 Görme Keskinliği Solda Zayıf 17 0,9 Görme Keskinliği İki Gözde Zayıf 67 3,7 Saçlı Deride Bit 2 0,1 Kulakta Buşon 49 2,7 Burunda Septum Deviasyonu 3 0,2 Guatr 1 0,1 Göğüste Deformite 3 0,2 İnmemiş Testis 16 0,9 Kalpte Üfürüm 9 0,5 Tonsillit 20 0,1 Nazofarengeal Akıntı 25 1,4 Yürüyüş Bozukluğu 1 0,1 Düz Tabanlık 4 0,2 İçe-Dışa Basma 8 0,4 Ruhsal Uyumsuzluk 1 0,

3 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11(5) Tablo 2: Cinsiyete göre boy ve ağırlık ortalamaları. Cinsiyet Erkek Kız Boy (cm) Ağırlık (kg) N AO±SS p N AO±SS p ,53±0,20 117,06±0,19 <0, ,85±0,14 21,75±0,13 <0.01 Tablo 3: Çeşitli değişkenlere göre diş çürüğü sayılarının karşılaştırılması. Değişkenler Cinsiyet Diş Fırçalama Çürük Diş Sayısı Çürük yok ve üzeri Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Erkek , , , , ,0 Kadın , , , , ,0 Fırçalıyor , ,3 49 4,1 11 0, ,0 Fırçalamıyor 18 3, , , , ,0 p<0.05 p<0.001 Elde edilen verilere bakıldığında öğrencilerin %20,1 inin kan basıncı, %8,7 sinde kilo ölçümü, %10,0 ında boy ölçümü, %6,1 inde çürük diş sayısı, %3,0 ında görme keskinliği değerleri bulunmamaktaydı. Deri, kulak-burun-boğaz, göğüs, karın muayenesi verilerindeki eksiklikler %0,9-%1,0 arasında saptandı. Öğrencilerin boy ortalamaları 117,82±5,87 cm, ağırlık ortalamaları 22,2±4,17 kg idi. Boy ortalaması erkeklerde 118,53±0,20 cm, kızlarda 117,06±0,19 cm, ağırlık ortalamaları erkeklerde 22,85±0,14 kg, kızlarda 21,75±0,13 kg olarak saptandı. Erkeklerde boy ortalaması (p<0.01) ve ağırlık ortalaması (p<0.01) kızlara göre anlamlı derecede fazlaydı (Tablo 2). Erkeklerin %5,6 sı, kızların %8,6 sı zayıf, sırasıyla %7, %7,1 i obez, boy pörsentilleri açısından kızların ve erkeklerin %2,8 i düşük olarak değerlendirildi. Araştırma grubundaki öğrencilerin %51,3 ünde diş çürüğü olmadığı, %11,0 ında 5 ve daha fazla sayıda diş çürüğü olduğu tespit edildi. Erkek çocuklarında çürük diş sayısı anlamlı derecede fazlaydı (p<0.05). Diş fırçalayan öğrenciler fırçalamayanlardan anlamlı olarak daha az çürük diş sayısına sahipti (p<0.001) (Tablo 3). Kızlarda diş fırçalama alışkanlığı anlamlı derecede fazlaydı (p<0.05). TARTIŞMA Okul çağı çocuklarda sağlık sorunları yaygın görülebilmekte ve bu sorunlar erken dönemde tespit edilemediğinde ileride çok daha ciddi sorunlara yol açabilmektedir. Bunlara belli başlı birkaç örnek vermek gerekirse, çocukluk çağında en sık karşılaşılan oküler patolojilerin başında refraksiyon kusurları ve şaşılık yer almaktadır. Bu patolojilerin önemi ise ileride telafi edilemeyecek görme problemlerine sebep olabilmeleridir. Çocukluk dönemindeki herhangi bir göz problemi okul başarısı ve sosyal ilişkilerini de olumsuz etkileyebilir (7). Cumurcu ve arkadaşları çalışmalarında şaşılık oranlarını %3,02, Ergin ve arkadaşları %2,43 olarak belirtmişlerdir (8,9). Çalışmamızda da benzer oranlar bulunmuştur. Sağlık merkezine gelen çocukların basit göz taramasında, şüpheli olanları, bir göz uzmanına yönlendirme ile bile birçok göz probleminin erken tanısının sağlanabileceğini düşünmekteyiz. İnmemiş testis sıklığına bakıldığında okul çağında %0,76-0,96 arasında değişmektedir (10). Çalışmamızda da benzer sonuçlar bulunmuştur. Genital anomalilerin tanısı için basit ve dikkatli bir fizik incelemenin yeterli olduğu düşünüldüğünde, tedavi ve geç komplikasyonlardan sakınmak için okul çağındaki çocukların muayeneleri erken tanı ve yönlendirme için önemlidir. Genel okul taramalarında yapılan muayeneye göre, aile hekimliği ofisinde uygun ısı ve ortamda yapılan muayenenin, çok daha güvenli sonuçlar verebileceğini düşünmekteyiz. Keleş ve arkadaşları birinci sınıflar ile yaptıkları çalışmalarında nasal septum deviasyonunu %6,4 olarak saptarken sonraki sınıflarda olası travmalardan dolayı bu oranın arttığını bulmuşlardır (11). Aile sağlığı merkezine sağlık kontrolü için gelen öğrenci ve velilere okulda, yeni başlayan çocukların travmaya 567

4 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11() uğrama olasılığını azaltacak ölçüde bilgilendirme ve davranış eğitimi verilebilir. Bitler, temiz veya kirli fark etmeksizin her ortamda bulunabilir ancak pis ortamlarda daha rahat yaşama olanağı bulurlar. Toplu yaşanılan okul, kışla, huzurevleri, yuvalar gibi ortamlarda çok daha kolay dağılırlar (12). Özçelik ve arkadaşları çalışmalarında kişisel temizlik alışkanlığının tam gelişmediği birinci sınıf öğrencilerinde saçlı deride biti daha sık saptamışlardır (13). Çalışmamızda da çok olmamakla birlikte saçlı deride bit saptanmıştır. Özellikle kırsaldan gelen çocuklarda saçlı deri muayenesi günlük pratikte bu açıdan göz ardı edilmemeli ve kişisel temizlik alışkanlıklarını kazandırmaya yönelik temel konularda başta çocuklar olmak üzere velilere bilgilendirme yapılmalıdır. Büyüme, çocuk sağlığının en duyarlı göstergelerinden olup, hem beslenme hem de genetik faktörlerden etkilenir. Boy kısalığı beslenme yetersizliği sonucu gelişebileceği gibi, altta yatan doğuştan gelen veya uzun süredir devam eden edinilmiş bir hastalığın tek belirtisi olabilir (14). Erişkinlerin büyük çoğunluğunda obezite başlangıcının özellikle 4-11 yaşlarına uzandığı bilindiği günümüzde çocukluk ve ergenlik döneminde obeziteden korunma ve tedavi giderek önem kazanmaktadır (15). Elde edilen verilerimize bakıldığında öğrencilerin %20,2 sinin kan basıncı, %8,7 sinde kilo ölçümü, %9,9 unda boy ölçümünün yapılmadığı görüldü. Genelde okul çocuklarının %5-30 u zayıf, %6-27 si şişmandır (16). Çalışmamızda da benzer sonuçlar bulunmuştur. Çocukların okula başlamak ile dışarıda geçirdikleri sürede artmaktadır. Yaşamlarındaki bu değişikliğin başladığı dönemde aile sağlığı merkezlerinde yapılacak olan sağlık kontrolünde sağlık hizmetlerinin sadece tedaviye yönelik durumundan kurtarılarak koruyucu sağlık hizmeti kısmı da göz ardı edilmemelidir. Aslında uygulanması çok da vakit almayan tansiyon ölçümü ve boy-kilo değerlendirilmesi ile olası hastalıkların erken tanısını koyabilir, çocuğa ve veliye gerekli beslenme eğitimi verilerek daha sağlıklı nesillerin oluşmasını sağlayabiliriz. DMFT indeksiyle çürük, dolgulu ve kayıp dişler değerlendirilir. Ağız-diş sağlığı göstergesi olarak kullanılan bu indeks çürük diş sayısı, dolgulu diş sayısı, dolgulu çürük sayısı, eksik diş sayısı toplamlarından hesaplanır. Yaşın çocuklarda DMFT düzeyini etkileyen en önemli faktör olduğu bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda yaşın artmasıyla bu düzeyinde yükseldiği ve diş fırçalama sıklığı ile azaldığı bulunmuştur (17-21). Ayrancı nın yaptığı çalışmada düzenli diş fırçası kullanmayanlarda çürük sayısı kullananlara göre daha yüksek saptanmıştır (22). Yapılan çalışmalarda çocuklarda kötü ağız hijyeninin çürük diş sayısını arttırdığı gösterilmiştir (23,24). Çalışmamızda kız çocuklarında diş fırçalama daha fazla ve dolayısıyla çürük sayısı da daha azdı. Namal ve arkadaşları çalışmalarında diğer çalışmalarda da bildirildiği gibi annelerin diş sağlığı ile ilgili bilgi düzeyinin çocukların diş sağlığı düzeyini artırdığını bulmuşlardır (25-27). Yapılan çalışmalarda diş hastalıklarında da tedaviden çok koruyucu önlemlere önem verilmesi gerektiği böylece çürük ve periodontal hastalık oluşumunun azalabileceği vurgulanmıştır (19,28). Diş çürüklerinin tedavi edilerek önlenmesi kadar bu hastalığın erken dönemde engellenip kontrol altına alınması da hekimlerin önemli görevlerindendir (29). Daha önce belki de diş sağlığı konusunda yeteri kadar bilgilendirilmeyen okul öncesi çocuklar, sağlık kontrollerinin aile sağlığı merkezlerinde yapılması sırasında en az bir veli ile gelmektedir. Bu durum çocuk ve veliye yönelik verilebilecek diş sağlığı eğitimi için bir fırsat olarak düşünülebilir. Çocuklara yönelik diş sağlığı eğitimi öncelikli amaç olmakla birlikte, ailelere yönelik diş sağlığı eğitimi ile de kendi diş sağlığı eğitimlerinin yanı sıra çocuklarının diş sağlığı düzeylerinin de yükselmesine katkı sağlayabilir. SONUÇ Okul sağlığı hizmetleri; öğrenci, veli, öğretmen ve sağlık çalışanlarının işbirliğini gerektiren halk sağlığı hizmetleridir ve verimlilik ancak başarılı bir ekip çalışması ile sağlanabilir. Velileri ile birlikte çocukların ilköğretime başlarken, aile sağlığı merkezinde sağlık taramalarından geçmesi, genel okul sağlık taramalarına göre daha etkili ve sonuca yönelik olabilecek ve velilerle birebir görüşülebilecek olan bu ortamda olası durumlara erken müdahale yapılabilecek, koruyucu sağlık hizmetlerinin daha aktif verilebilmesi sağlanabilecek gibi görünmektedir. Çalışmamızda sağlık çalışanlarının öğrenci muayene formunda yer alan temel muayenelerde bazı uygulama eksiklikleri saptanmıştır. Önerilen temel muayene basamaklarının dikkatlice uygulanması ve değerlendirilmesi ile çocukların yaşamlarındaki sağlık parametrelerinde iyileşme yapılabileceğini düşünmekteyiz

5 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11(5) KAYNAKLAR 1. Özvarış BŞ. Sağlığın güncelleştirilmesi kavramı. Eds.: Aslan D. Halk sağlığı ile ilgili güncel sorunlar ve yaklaşımlar. Ankara. Ankara Tabip Odası, 2009, s Milli Eğitim Bakanlığı. Milli eğitim istatistikleri, örgün eğitim orgun_egitim_2010_2011.pdf [Erişim Tarihi: ]. 3. Seçginli S, Erdoğan S, Demirezen E. Okul sağlığı tarama programı: bir pilot çalışma örneği. STED. 2004; 13(12): Bolu ili Refika Baysal Toplum Sağlığı Merkezi eğitim ve öğretim yılı okul muayeneleri. B.10.4.ISM /2094 sayılı yazı. 5. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı Okul sağlığı Öğrenci Muayene Formu. Form 1. mevzuat.meb.gov.tr/html/ekler/973.doc [Erişim Tarihi: ]. 6. Neyzi O, Günöz H, Furman A, et al. Türk çocuklarında vücut ağırlığı, boy uzunluğu, baş çevresi ve vücut kitle indeksi referans değerleri. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi. 2008; 51: Committee on practice and ambulatory medicine, section on ophthalmology. Eye examination and vision screening in infants, children, and young adults. Pediatrics. 1996; 98: Cumurcu T, Düz C, Gündüz A, Doğanay S. Malatya ve Çevresinde İlköğretim Öğrencilerinde Kırma Kusuru Sıklığı ve Dağılımı. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2011; 18(3): Ergin A. Kırıkkale merkezi ilkokul birinci sınıflarda göz taraması sonuçları. T Klin J Med Sci. 2001; 21: Schneck FX, Bellinger MF. Abnormalites of the testes and scrotum and their surgical management. Eds.: Walsh PC, Retik AB, Vaughan ED, Wein AJ. Campbell s Urology. Philadelphia. W.B. Saunders, 2007, p Keleş E,Yalçın Ş, Kaygusuz İ, et al. Okulun ilk yılındaki minör travmalar ve nazal septum deviasyonu. Fırat Tıp Dergisi. 2005; 10(2): Özcan K. Bitler ve Parazitolojik önemi. Parazitolojide Arthropod Hastalıklar ve Vektörleri. Eds.: MA Özcel, N Daldal. No:13. İzmir. Türkiye Parazitol Derneği Yayın, 1997, s Özçelik S, Değerli S, Aslan A. Sivas Alahacı köyü ilköğretim okulu öğrencilerinde pediculus yaygınlığının araştırılması. Türkiye Parazitoloji Dergisi. 2006; 30(3): Özer G, Yüksel B, Önenli-Mungan N. Yıldızdaş D, Hergüner Ö, Can Z. Büyüme geriliği nedeniyle getirilen hastaların etiyolojik yönden değerlendirilmesi. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi. 2000; 43: Trowbridge FL, Sofka D, Holt K, et al. Management of child and adolescent obesity: Study design and practitioner characteristics. Pediatrics. 2002; 110: Ayşe Baysal. Sosyal eşitsizliklerin beslenmeye etkisi. C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi. 2003; 25(4): Namal N, Can G, Fidan EG. İstanbul da bir ilköğretim okulunda diş çürüğü sıklığının araştırılması. Dişhekimliği Dergisi. 2003; 49: Gibson S, Williams S. Dental caries in preschool children:associations with social class,toothbrushing habit and consumption of sugarcontaining foods. Caries Res. 1999; 33: Taşveren K.T, Yeler Y.D, Sözen A, Taşveren S. Atatürk Üniv. Diş Hek. Fak. 2005; 15(3): Carvalho JC, Van Nieuwenhuysen JP, D'hore W. The decline in dental caries among Belgien children between 1983 and Community Dent Oral Epidemiol. 2001; 29(1): Retnakumari N. Prevalence of dental caries and risk assessment among primary school children of 6-12 years in the Varkala Municipal area of Kerala. J Indian Soc Pedod Prev Dent. 1999: 17(4): Ayrancı Ü. Bir grup ilkokul Öğrencisinde Diş çürüğü saptama araştırması. STED. 2005; 14(3): Reisine ST, Psoter W. Socioeconomic status and selected behavioral determinants as risk factors for dental caries. J Dent Educ. 2001; 65: Medina AS, Wallace HM, Ralph N, Goldstein H. Adolescent health in Alameda County. J Adoles Health Care. 1982; 2: Namal N, Vehid E.H, Vehid S, Can G. Altı-on iki yaş grubu çocukların diş sağlığını etkileyen anneye ait faktörlerin araştırılması. Çocuk Dergisi. 2009; 9(3):

6 TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11() 26. Mattila ML, Rautava P, Aromaa M, et al. Behavioural and demografic faktors during early childhood and poor dental heath at 10 years of age. Caries Res. 2005; 39(2): Jose B, King NM. Early childhood caries lesions in preschoolchildren in Kerala, İndia. Pediatr Dent. 2003; 25(6): Öztunç H, Haytaç MC, Özmeriç N, Uzel İ. Adana ilinde 6 11 yaş grubu çocukların ağız-diş sağlığı durumlarının değerlendirilmesi. GÜ Diş Hek Fak Derg. 2000; 17: Tunç S.E, Özen B, Özer L, Özalp N, Çetiner S. Süt dişi çekim nedenleri. Dicle Diş Hekimliği Dergisi. 2009; 10(2):