LEİBNİZ FELSEFESİNDE BU DÜNYA OLANAKLI DÜNYALARIN EN İYİSİDİR KURAMI

Transkript

1 LEİBNİZ FELSEFESİNDE BU DÜNYA OLANAKLI DÜNYALARIN EN İYİSİDİR KURAMI Yakup ÖZKAN Giriş Bu kuramın Tanrı tarafından meydana getirilmiş evrenin iyilik ve kötülük bakımından nasıl bir yapıda olduğuna yönelik tartışmalar sonucunda ortaya çıkmış olduğu kabul edilir. Bu tartışmaların başlangıcının ise ilk çağ felsefesine kadar gittiği kabul görür. Bu tartışmalar sonucunda evrende ne derecede iyiliğin veya ne derecede kötülüğün olduğuna yönelik düşünceler ortaya çıkmıştır. Bütün bu düşüncelerin, Tanrı nın adalet, kudret, iyi, bilgi vb. gibi niteliklerinin, O nun tarafından meydana getirilmiş evrenle ilişkisine ne biçimde yansıdığı konusu üzerinde geliştiğini söyleyebilirim. Bunlara göre evrende iyilik mi yoksa kötülük mü daha fazladır? veya evren tümüyle iyilikle mi yoksa kötülükle mi doludur? gibi sorular sorulur. Ayrıca eğer dünyada kötülük varsa, Tanrı adil midir, iyi midir? Eğer O adilse ve iyiyse, o zaman dünyadaki kötülük nereden gelir? Yoksa Tanrı bilgisi, iyiliği ve kudreti bakımından eksik midir? Bunlarla birlikte evrendeki düzenin kusursuz olup olmadığı da sorgulanır. Kısaca evrende kötülük ve düzensizliğin olup olmadığı sorgulanırken aynı zamanda evrenle ilişkisi bağlamında Tanrı da nitelikleri bakımından sorgulamaya alınır. Bu sorular ve tartışmalar sonucunda çeşitli karşıt görüşler ortaya çıkmıştır. Bunları iki gurup olarak özetle şöyle ifade edebilirim. Birincisi Tanrı nın eksiksiz olarak iyi, bilgili, kudretli vb. olduğunu ve evrende de düzenliliğin ve iyiliğin asıl olduğunu ifade eder. Bu görüş, evrende kötülüğün olduğunu kabul eder ama onun tözsel değil ilineksel olduğunu söyler. Bu düşüncede bu söz konusu kötülük Tanrı ya bağlanmaz. İkincisi ise evrende özellikle dünyada kötülüğü kabul eder. Bu ikinci görüş, bu kabulle birlikte hem evrende iyiliğin ve düzenliliğin olması hem de Tanrı nın niteliklerinin kusursuzluğu konusunda az veya çok kuşku içindedir. Tanrı ya inanmayanların kuşkusu ise yalnızca evrendeki düzenle ilgili olabilir. Bunların teodise diye bir sorunları düşünceleri gereği olamaz. Bu açıktır. Tanrı ya inanmayanlar ikinci görüşe yalnızca bu bakımdan alınabilir. Bu yazı, Güz doktora ders dönemimde ödev olarak sunulmuştur. Doktora Öğrencisi, Sakarya İlahiyat Fakültesi, İslam Felsefesi Bilim Dalı, 1

2 Evrende düzenin ve iyiliğin asıl olduğunu savunlar bu konuyla ilgili kuşkusu olanlar tarafından aşırı iyimserlikle suçlanırlar. Bunun merkezinde Gottfried Wilhelm Leibniz in ( ) durduğunu söyleyebilirim. Söz konusu sorunları teodise terimi başlığı altında ele alan ilk kişinin Leibniz olduğu kabul edilir. Grekçe Tanrı ve adalet sözcüklerinden oluşan teodise yaygın olarak iki anlamda kullanılır. Birincisi, temel ve özel anlamıyla teodisedir. Bu, Tanrısal adaletin varlıktaki pek çok kötülük nedeniyle tehlikeye girmeden devam edeceğini gösterme çabasına delalet eder. Daha kesin olarak Kant a ( ) göre, teodiseden aklın evrendeki amaca zıt olan bir şeyin temellerini oluşturacağı ithamına karşı, yaratıcının yüce hikmetinin savunulması anlaşılır. Bununla birlikte teodise, ikinci ve daha geniş bir anlam kazanmıştır. Genel olarak, Tanrı nın yaratmaya ilişkin ilgi ve iradesini göstermeye başlamıştır. Bu yüzden de çoğu kez doğrudan inayet kavramıyla eşanlamlı olarak görülür. Ormsby ye göre terimin bu ikinci anlamında kullanılışı İslami eserlerde iyice açıklanmıştır. Bununla birlikte o, temel anlamdaki teodisenin, yani Tanrı nın adaleti ve iyiliği sorununun da Müslüman düşünürleri en az Batılı meslektaşları kadar ciddi bir şekilde uğraştırmış olduğunu ifade eder. 1 Ormsby ye göre imkan dahilinde var olandan daha mükemmeli yoktur şeklinde Gazali ye (ö:1111) atfedilen ifade doğrudan yaşadığı dönemden itibaren 19. yüzyıla kadar süren bir tartışmayı başlatmıştır. Ona göre bu ve bu ifadeyi ima eden bütün ifadelere yönelik karşı duruş acımasız ve şiddetli olmuştur. Ormsby, şarihlere dayanarak Gazali tarafından yazılan ve içinde bu ifadenin bulunduğu dört eserden söz eder. Ona göre bu ifadeyi Gazali, ilk defa, İhya u ulumi d-dini adlı eserinde tevekkül konusunu tartışırken ileri sürmüştür. Ormsby, Gazali nin orada dünyanın zorunlu hak düzeninden söz ederken şu ifadeyi kullandığını belirtir: Olanaklılık bakımından (imkân dâhilinde) var olandan daha mükemmel, daha tam veya harika hiçbir şey yoktur. Gazali, el-imla fi muşkilati l-ihya adlı daha sonraki bir çalışmasında düşüncesini teyit eder. Ormsby ye göre bu eser İhya daki tartışmalı bazı noktalara saldıran eleştirmenlere yanıt vermek üzere yazılmıştır. Buradaki ifade şöyledir: Olanaklılık bakımından, bu dünyanın biçiminden daha harika herhangi bir şey veya daha mükemmel bir düzen ya da daha 1 Ormsby, İslam Düşüncesinde İlahi Adalet Sorunu [Teodise], Çeviri: Metin Özdemir, Ankara 2001, Kitabiyat, s Ormsby söz konusu eserinde Müslüman düşünürler arasında sorunlu olan tek bir ifade üzerinde yoğunlaşan 12. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar olağanüstü bir ısrarla sürdürülen bir tartışmayı ele aldığını söyler. 2

3 tam bir yapı yoktur. Gazali, Kitabu l-erba in de ilahi iradeye rıza konusunu tartışırken de şöyle der: Bu hükümler en mükemmel ve en iyi şekilde düzenlenmiştir. Öyle ki, olanak dahilinde onlardan ne daha iyi ne de daha mükemmel bir şey vardır. Gazali Makasidu l-felasife adlı eserinde 2 ise şöyle der: Yıldızların sayısından ölçülerine, yeryüzünün ve hayvanların şekline ve var olan her şeye kadar bütün varlıklar, varlığın en güzel tarzı yalnızca şimdiki durumları olduğu için, içerisinde bulundukları bu hal üzere vardırlar. 3 Batı dünyasında aynı içeriği savunan kişi olarak Leibniz göze çarpar. O bu düşünceyi kendi felsefesiyle uyumlu olarak öne sürer. Başka bir ifadeyle Leibniz, bu önermeyi felsefesinin bir gereği olarak ileri sürer. Burada, Leibniz in söz konusu deyimi oluşturmada, Gazali den yararlandığına dair bir imada bulunmadığımı ayrıca belirtmek istiyorum. Çünkü böyle bir şeyin olup olmadığı, bu yazının ne konusuna ne de amacına aittir. Bu girişte yalnızca, sorunu ortaya koymayı ve bu bağlamda da kısa bir tarihçeye değinmeği amaçladım. Bu yazımdaki amaç ise Leibniz in söz konusu deyimini veya önermesini çözümlemektir. Bunu, Türkçe ye çevrilmiş olan Leibniz metinleri üzerinden yapmaya çalışacağım. Bununla birlikte burada, söz konusu kuramı, yalnızca evrendeki düzen ve uyum açısından inceleyeceğim. Bu nedenle insandan dolayı ortaya çıkan kötülük sorununa girmeyeceğim. Böylece Leibniz in kuramını yorumlamaya düşmeden kavramsal olarak çözümlemeye çaba göstereceğim. Yazı için sonuç bölümünü de bir değerlendirme denemesi ile birlikte sunmaya çalışacağım. Bu dünya olanaklı dünyaların en iyisidir Bu yargıyı veya kuramı çözümlemeye geçmeden önce, burada, kısaca, izleyeceğimiz yöntem açısından Leibniz in eserlerinden söz etme gereği duyuyorum. Onun başlıca eserleri yayım tarihi ile birlikte şöyledir: Bileşim Sanatı Üzerine (1666), Yeni Fiziksel Önsavlar (1671), Metafizik Üzerine Söylem (1686), Kavramlar kalkülüsü üzerine yayımlanmamış el yazmaları (yklş. 1690), İnsan Anlağı Üzerine Yeni Denemeler (1705), Theodicee (1710), Monadoloji (1714). 4 Görüldüğü üzere en son yayımlanan eser Monadoloji dir. Bu çalışma, Prens Eugen in Leibniz in dizgesinin bir özetini istemesi üzerine Viyana da ve Fransızca da yazılmış (1714) ve Leibniz in ölümünden sonra 2 İfade, inayetin tartışılırken ortaya çıkan bir sorunun bulunduğu pasajdadır. 3 Ormsby, İslam Düşüncesinde İlahi Adalet Sorunu [Teodise], s Leibniz, Monadoloji, (çeviri ve notlar: Aziz Yardımlı), İdea, İstanbul, 2011, s

4 yayımlanmıştır (1840). Monadoloji, Prensin istediği gibi, Leibniz in yayımladığı biricik kitap olan Theodicee (1710) ve başka yazılarında açımladığı felsefesinin bir özeti olarak tasarlanmıştır. Dolayısıyla Monadoloji, Leibniz in bir felsefesine giriş değil ama onun el yazmalarında ve özellikle Theodicee de açımladığı felsefenin bir özlüleştirilmesidir. 5 Bu nedenle bu araştırmada birincil olarak Monadoloji ye ikincil olarak ise Theodicee, Metafizik Üzerine Söylem adlı eserlerine ve diğer yazılara başvuracağım. Leibniz e göre Tanrı nın İdealarında sonsuz bir sayıda olanaklı evren olduğu ve bunlardan ancak biri var olabileceği için, Tanrı nın bu evrenlerden birini değil de diğerini seçmesini sağlayan tercihin yeterli bir nedeni olmalıdır. Bu neden ancak bu evrenlerin taşıdıkları uygunlukta ya da eksiksizlik derecelerinde bulunabilir, çünkü olanaklı her bir şeyin kendi içinde kapsadığı eksiksizlik ölçüsü ile orantılı bir var oluşu ileri sürme hakkı vardır. Olanaklı dünyaların en iyisinin var olmasının nedeni de budur. Tanrı bilgeliği ile onu bilir, iyiliği ile seçer ve kudretiyle var eder. 6 Bu ifadeler bu konuda Leibniz in düşüncesini veren belki de en özlü düşüncelerdir. Başka bir ifadeyle, onun söz konusu kuramının bu cümlelerde en özsel biçimde anlatım bulduğunu belirtebilirim. Bu ifadeleri şöyle çözümleyebilirim: Birincisi, Tanrı nın İdealarında sonsuz bir sayıda olanaklı evren vardır. İkincisi bunlardan ancak biri var olabilir. Üçüncüsü, bu birinin var olmaya yönelik seçilebilmesi için yeterli bir neden olmalıdır. Bu neden, uygunluk ve eksiksizlik derecesinde aranır. Buna göre bir şey, kendisinde kapsadığı eksiksizlik ölçüsü oranında var olmaya hak kazanır. Yani olanaklı bir şey eksiksiz olduğu ölçüde var olma hakkı kazanır. Burada eksiksiz olma ile var olmaya hak kazanma doğru orantılıdır. Tanrı en eksiksizi bilgeliği ile bilir, iyiliği ile seçer ve kudretiyle var eder. Burada üç nitelik söz konusudur. Bunlar bilgelik, iyilik ve kudrettir. Kısaca Tanrı, olanaklı en eksiksiz evreni var eder. Tanrı en eksiksiz olanı bildiği için ve iyi olduğu için de onu gücüyle var kılar. O iyi olduğu için en eksiksiz olanı seçer ve ona varlık verir. Böylece bu düşüncelere göre realitedeki evren, olabilecek en eksiksiz olan bir şeydir. Yani var olan evren en kusursuz olandır. Bu evrenden daha eksiksiz bir evren olanaklı değildir. Çünkü var olmaya en hak sahibi, en eksiksiz olarak bu evrendir. 5 Leibniz, Monadoloji, (çeviri ve notlar: Aziz Yardımlı), İdea, İstanbul, 2011, s Leibniz, Monadoloji, (çeviri ve notlar: Aziz Yardımlı); Leibniz, Monadoloji (çev: Devrim Çetinkasap), pasajlar. 4

5 Leibniz e göre yaratılmış bir şey, diğer tüm yaratılmış şeylerle bir bağ veya uyum içindedir. Bu nedenle de her bir yalın töz, tüm başkalarını anlatan ilişkiler taşır. Dolayısıyla her bir yalın töz, evrenin sürekli canlı bir aynası olur. Bununla birlikte yalın tözlerin sonsuz çokluğundan ötürü sanki o denli değişik evren varmış gibi görünür. Ama aslında bunlar tek bir evrenin her bir Monadın değişik bakış noktasına göre perspektifleridirler. Daha açık bir ifadeyle tek bir evren, her bir Monadın değişik bakış açısından bir görünüme sahiptir. Leibniz e göre bu yolla olanaklı en büyük düzen ile birlikte olanaklı en büyük türlülük elde edilir. Yani olanaklı en büyük eksiksizliğe ulaşmanın yolu budur. 7 Leibniz e göre Tanrı, bütünü düzenlerken her bir parçaya özellikle her bir Monada ki doğası temsil edici bir varlık olmaktır-dikkat eder. Bu nedenle hiçbir şey bir Monadı şeylerin yalnızca bir bölümünü temsil etmeye sınırlayamaz. Çünkü bir Monad diğer tüm şeyleri temsil eder. Ama bu temsil, bütün evrendeki tikel şeylerin ayrıntısında yalnızca karışıktır. Bununla birlikte bu temsil, şeylerin ancak küçük bir bölümü açısından seçik olabilir. Başka bir deyimle bu temsil, Monadların her biri ile ilişki içinde en yakın ya da en büyük olanlar açısından seçik olabilir. Yoksa her bir Monad bir tanrı olurdu. Öyleyse Monadlar nesneleri açısından değil, ama nesnelerinin bilgilerini taşımalarının değişik yolları açısından sınırlıdır. Karışık bir yolda tüm Monadlar sonsuz olan için, bütün olan için çabalarlar; ama seçik algılarının dereceleri yoluyla sınırlanırlar ve ayrımlaşırlar. Ona göre her cisim, evrende yer alan her şeyin etkisini duyumsar. Öyle ki her şeyi gören biri, her birinde her yerde olmakta olanı ve giderek olmuş olanı ya da olacak olanı bile okuyabilir. Çünkü zamanda olduğu gibi uzayda da uzak olanı şimdide gözleyebilir. Ama bir ruh, kendi içinde ancak onda seçik olarak temsil edileni okuyabilir; onda katlanmış olan her şeyi birden açamaz. Çünkü bunlar sonsuzluğa uzanır. Böylece, yaratılmış her Monad bütün evreni temsil etse de, özellikle ona bağlı olan ve entelekisi olduğu cismi daha seçik olarak temsil eder. Bu cisim tüm maddenin doluluktaki bağıntısı yoluyla bütün evreni anlattığı için, ruh da tikel bir yolda ona ait olan bu cismi temsil ederken bütün evreni temsil eder. 8 7 Leibniz, Monadoloji, (çeviri ve notlar: Aziz Yardımlı); Leibniz, Monadoloji (çev: Devrim Çetinkasap), pasajlar. Ayrıca bakınız, 9. pasaj, (Metafizik Üzerine Konuşma). 8 Leibniz, Monadoloji, (çeviri ve notlar: Aziz Yardımlı), pasaj. 5

6 Böylece evrende işlenmemiş hiçbir şey, kısır hiçbir şey, ölü hiçbir şey, görünüşte olandan başka hiçbir kaos, hiçbir karışıklık yoktur; tıpkı biraz uzaktan bakıldığında içinde karışık bir hareketin ve bir bakıma kendileri ayırt edilemeyen balıkların bir kaynaşmasının seçildiği bir havuzun görünebileceği gibi. 9 Görüldüğü üzere buraya kadarki ifadelerle var olan evrenin en eksiksiz olduğu onun kendi içinde barındırdığı uyum ve düzen açısından tanıtlandı. Başka bir ifadeyle evrenin kendi iç-yapısı dikkate alınarak en eksiksiz olduğu ortaya kondu. Özet olarak realitede var olan evren, sonsuz olanaklı evrenler içinde en güzel uyuma kendi sahip olduğu için Tanrı tarafından var kılınmıştır. Leibniz ayrıca kuramına ilişkin bir tanıtlamayı da Tanrı ve onun nitelikleri bakımından yapar. Aşağıda bu bakımdan tanıtlamayı, Theodicee, Metafizik Üzerine Konuşma ve Doğanın ve Tanrısal İnayetin Akla Dayalı İlkeleri adlı eserler bağlamında ele alacağım. İlkin daha sonra gelen eserden başlayacağım. Theodicee deki ilgili içerik özet olarak şöyledir: Tanrı dan daha yetkin bir şey yoktur. O ndan daha çok haz veren bir şey de yoktur. O nu sevmek için O nun yetkinliğini düşünmek yeterlidir. Düzen, oran ve uyum bize haz verir; resim ve müzik gibi. Tanrı bütün düzendir ve her zaman orantıların doğruluğunu korur. O, evrensel uyumu oluşturur ve bütün güzellik onun ışıklarının dökülüp saçılmasıdır. 10 Tanrı tümüyle iyi, tümüyle bilge olduğu için, başımızdaki hiçbir saç telini göz ardı etmeyecek biçimde her şeye bakıp her şeyi gözetir. Bu nedenle ona güvenimiz tam olmalıdır. 11 Ayrıca Tanrı iyi ve adil bir Efendidir. Onun kudreti mutlaktır ama O nun bilgeliği bu kudreti gelişigüzel ve despotça kullanmasına izin vermez. Çünkü böylesi zorbalık olur. Tanrı, başlangıçta her şeyi uygun düzeniyle yaratarak, olması gereken düzeni ustaca oluşturmuş ve yapıyı önceden kurmuştur. Tanrı tarafından yaratılan maddenin her yerinde örgütlülük vardır. Öyle ki cisimlerin anatomisi daha yakından incelendikçe bu uyum, gitgide daha çok gün ışığına çıkacaktır. 12 Tanrı nın bütün parçaları birbirine bağlantılı evrenin tümüne bakıp gözettiği bilinir. Buradan şu sonuç çıkarılmalıdır: O nun göz önüne aldığı sayısız şey vardır, bunların sonucu O nun belli kötülüklerin önlenmesini akla aykırı saymasına 9 Leibniz, Monadoloji, (çeviri ve notlar: Aziz Yardımlı), pasaj 10 Leibniz, Theodicee, (çev: Levent Özşar), Bursa, 2009, s Leibniz, Theodicee, s Leibniz, Theodicee, s

7 neden olur. 13 Tanrı nın kural dışı durumu yoktur, olmuş olsa gücü zayıflardı. O, kesinlikle en iyiyi seçer. Ama O, böyle yapmak için sınırlanmış değildir. Dahası Tanrı nın seçiminin nesnesinde zorunluluk yoktur, şeylerin başka bir dizisi aynı ölçüde olanaklıdır. Tam da bu gerekçeyle, seçim özgürdür, zorunluluktan bağımsızdır. Çünkü çeşitli olanaklar arasından yapılmıştır. İsteme de yalnızca nesnenin iyiliğinin ağır basmasıyla belirlenir. 14 Diğer yandan eğer her şey düzenlendiyse Tanrı nın mucize yaratamayacağı söylenebilir. Ama bu dünyada ortaya çıkan mucizelerin salt olanak durumunda göz önüne getirilen bu aynı dünyada olanaklı olarak içerildiği ve temsil edildiği unutulmamalıdır. Yani mucizeler 15 bu dünyanın kavramında içerilmiştir. Onları gerçekleştiren Tanrı, bu dünyayı seçtiğinde onların gerçekleşmesini de buyurmuştur. 16 Doğanın ve Tanrısal İnayetin Akla Dayalı İlkeleri adlı metinde konuyla ilgili başka bir açımlama şöyledir: Bu yalın İlk Töz (şeylerin sonsal nedeni), kendisinin sonuçları olan türemiş tözlerde bulunan eksiksizlikleri en üstün biçimde içermek zorundadır. Şu halde bu İlk Töz, eksiksiz kudrete, bilgi ve iradeye sahip olmalıdır. Yani O, mutlak kudretli, mutlak bilgili ve en üstün iyi olmalıdır. Genel anlamıyla adalet bilgeliğe uygun olduğundan, en yüce adalet Tanrı da bulunmak zorundadır. Şeylerin onun zatı aracılığı ile var olmasının nedeni 17 aynı zamanda şeyleri varoluşta ve fiilde ona bağımlı hale getirir. Böylece şeyler sahip oldukları eksiksizlikleri/mükemmellikleri sürekli olarak Tanrı dan alırlar. Ancak barındırdıkları kusurlar, yaratıkların özsel ve kökensel sınırlılığından kaynaklanır. Leibniz e göre evreni yaratırken en büyük türlülüğün en büyük düzenle birlikte var olduğu olanaklı en iyi tasarımı seçmesi Tanrı nın en yüksek eksiksizliğinden dolayıdır. Konum, yer ve zaman en iyi şekilde düzenlenmiştir. En yalın yollarla en büyük verim elde edilmiştir. Yaratılmışlara bu evrende olanaklı olabilecek en büyük kudret, en büyük bilgi, en büyük mutluluk ve iyilik bahşedilmiştir. Çünkü 13 Leibniz, Theodicee, s Leibniz, Theodicee, s Leibniz in mucizelerle ilgili buradaki çözümlemesi, Metafizik Üzerine Konuşma adlı eserindeki 6. ve 7. pasajlardaki çözümlemelerine göre daha kavramsal olarak görünmektedir. 16 Leibniz, Theodicee, s Yazarın neden yerine zemini kullanması uygun bir çeviri gibi durmamaktadır. Çünkü bunlar ayrı şeylerdir. Yazar burada Tanrı için ilk zemin deyimini kullanır. Oysa rasyonel felsefede yaygın ifade ilk neden şeklindedir. Yazar Monadoloji çevirisinde de aynı şeyi yapar. Örneğin yeterli neden ilkesini, yeterli zemin ilkesi olarak çevirir. Bakınız 32. pasaj. 7

8 Tanrı nın anlağında (müdrike) bütün olanaklılar kendi eksiksizlikleri oranında varoluş talep ettiklerinden, bütün bu taleplerin sonucu olanaklı en mükemmel dünya olmalıdır. Eğer böyle olmasaydı, olayların başka türlü değil de oldukları gibi meydana gelmesinin nedenini bulmak olanaklı olmazdı. 18 Leibniz Metafizik Üzerine Söylem adlı eserinde yukarıdaki tüm ifadeleri destekleyen ve açımlayan uslamlamalar kullanır. Bunları özetle şöyle belirtebilirim: Yüce ve sonsuz bilgeliğe sahip olan Tanrı yalnızca metafizik anlamda değil, ahlak anlamında da en yetkin biçimde etkindir. Leibniz e göre bu bizim açımızdan şöyle anlatılabilir: Tanrı nın eserleri üzerine ne ölçüde aydınlanırsak ve ne ölçüde bilgili olursak bu eserleri o ölçüde üstün bulmaya ve istenebilecek her şeye uygun bulmaya yatkın buluruz. Bu bağlamda Leibniz, evrenin kendinde iyi olduğunu savunur. O bu düşünceye karşıt olan şu görüşün karşısında yer alır: Şeyler doğalarında ya da Tanrı nın bunlarla ilgili olarak sahip olduğu idealarda hiçbir iyilik ve yetkinlik bulunmaz, O nun eserleri ancak biçimsel bir nedenle yani Tanrı tarafından yaratılmış olmak nedeniyle iyi olurlar. Yani evren iyiliği ve yetkinliği kendisinden değil, Tanrı tarafından yaratılmış olmakla alır. Başka bir ifadeyle evren Tanrı tarafından yaratıldığı için iyi ve yetkindir. Leibniz bu düşünceyi kabul etmez. Çünkü ona göre, şeyler için, herhangi bir iyilik kuralıyla değil de Tanrı nın istemiyle iyidirler demek, hiç düşünmeden Tanrı sevgisini ve Tanrı nın tüm değerini yıkmak anlamına gelir. Leibniz e göre O nu ancak eserlerini inceleyerek kavrayabiliriz. Bundan şu çıkarsanabilir. Tanrı nın iyiliği ve yetkinliği evrene yansımıştır. Yaratılmış olan evreni bildikçe de evrenin yaratıcısını biliriz. 19 Sonuç Bu yazıyla ulaştığım sonuçları, bu bölümde bir değerlendirmeyle birlikte şöyle ifade edebilirim. Leibniz e göre hem yaşadığımız dünya hem de bütünüyle evren olanaklı en düzenli ve en iyi bir şekilde yaratılmıştır. Başka bir deyimle, realitedeki bu evrenden iyilik ve düzenlilik bakımından daha iyisi ve daha düzenlisi olanaklı değildir. Çünkü Tanrı, olabilecek en iyi ve en düzenli evreni varlığa getirmiştir. Leibniz bu düşünceyi iki açıdan tanıtlamaya çalışır. Birinci tanıtlamada, evrenin kendi iç-yapısından yola çıkılır. İkincisinde ise Tanrı nın nitelikleri dikkate alınır. İlk tanıtlama şöyledir: Tanrı nın 18 Leibniz, Doğanın ve Tanrısal İnayetin Akla Dayalı İlkeleri [Monadoloji çevirisinin ekinde], (çev: Devrim Çetinkasap), pasajlar. 19 Leibniz, Metafizik Üzerine Konuşma, (çeviren: Afşar Timuçin), İstanbul, 2010, 1. ve 2. pasajlar. 8

9 İdealarında sonsuz bir sayıda olanaklı evren vardır. Ama bunlardan yalnızca biri var olabilir. Ayrıca, bunlardan herhangi birinin var kılınmaya seçilebilmesi için yeterli bir neden olmalıdır. Bu neden, uygunluk ve eksiksizlik derecesinde aranır. Buna göre sonsuz sayıdaki olanaklı evren içinde, hangisi daha uygunluğa ve daha düzenliliğe sahipse, var olmaya o hak kazanır. Başka bir deyimle, olanaklı evrenler içinde var olma hakkını, en mükemmel olan isteyebilir veya ileri sürebilir. Dolayısıyla olanaklı bir evrenin realiteye çıkabilmesi için uyum ve düzen bakımından en iyi olması zorunludur. Çünkü olanaktan edimselliğe çıkma hakkını, uyum ve düzen bakımından en iyi dereceye sahip olan öne sürebilir. Bu uslamlamalar, Tanrı nın edimsel kılmak için, olanaklı evrenlerden birini seçmesinin nedeni olurlar. Öyleyse Tanrı edimsel evreni bu yeterli nedenle seçmiştir. Böylece Tanrı nın eyleminin nedeni de bulunmuş olur. Tanıtlamanın ikinci kısmında Tanrı nın yetkinliği ve ahlakı göz önüne alınır. Çünkü seçme hakkı Tanrı nındır. Öyleyse Tanrı nın nasıl bir varlık olduğunu bilmek gereklidir. Çünkü O, neden iyilik bakımdan derecesi daha az olanı değil de, en mükemmeli seçer? Ya da Tanrı, neden var olma hakkını olanaklı en mükemmel olan evrene bahşeder? İşte burada, Tanrı nın ahlaklı olma bakımından durumu çok önemli olur. Leibniz bu nedenle Tanrı yı nitelikleri bakımından bilmeye çalışır. Onun bu konudaki uslamlamaları özet olarak şu biçimdedir. Tanrı, mutlak derecede bilgili, iyi, iradeli ve kudretlidir. Ayrıca genel anlamıyla adalet bilgeliğe uygun olduğundan, en yüce adalet Tanrı da bulunmak zorundadır. Başka bir ifadeyle, yüce ve sonsuz bilgeliğe sahip olan Tanrı yalnızca metafizik anlamda değil, ahlak anlamında da en yetkin biçimde etkindir. Tanrı tümüyle iyi, tümüyle bilge olduğu için, başımızdaki hiçbir saç telini göz ardı etmeyecek biçimde her şeye bakıp her şeyi gözetir. Bu nedenle ona güvenimiz tam olmalıdır. O, iyi ve adil bir Efendidir. Onun kudreti mutlaktır ama bilgeliği bu kudreti gelişigüzel ve despotça kullanmasına izin vermez. Çünkü böylesi zorbalık olur. Kısaca Tanrı hem metafiziksel hem de ahlaksal bakımdan mutlak yetkin bir varlıktır. Böyle bir varlık, sonsuz olanaklı evrenler içinde, en iyisinin hangisi olduğunu bilir. Çünkü O nun bilgisinden hiçbir şey kaçamaz. Tanrı mutlak iyiliğe, iradeye ve kudrete sahip olduğundan dolayı da bilgisiyle bildiği evreni var kılar. Böylece O olanaklı en iyi ve en güzel evreni seçmiş ve var etmiş olur. Dolayısıyla yaratılmışlara bu edimsel evrende olanaklı olabilecek en büyük kudret, en büyük bilgi, en büyük mutluluk ve iyilik bahşedilmiştir. Çünkü Tanrı nın anlağında (müdrike) bütün olanaklılar kendi eksiksizlikleri oranında varoluş talep ederler. Öyleyse 9

10 bütün bu taleplerin sonucu olanaklı en eksiksiz dünya olmalıdır. Eğer böyle olmasaydı, olayların başka türlü değil de oldukları gibi meydana gelmesinin nedenini bulmak olanaklı olmazdı. Kavramsal düşünmeye ve varlığı dizgesel bir biçimde kavramaya alışkın olmayan bilinç, Leibniz in bu uslamlamalarını aşırı iyimserlik olarak görebilir. Böyle bir bilincin evrenin düzeni, iyiliği ve güzelliği hakkında kuşkuya düşmesi doğal görülebilir. Çünkü o, var olana bütüncül bir gözle bakamaz. Bütüncül bir bakış, var olana olabildiğince fazla açıdan bakmaya çalışmayı gerektirir. Eksik tümevarımla oluşturulmuş kuramlarla gerçeğe yaklaşmak kişiyi, çıkmaza sürükler. Böyle bir halde kuşkuyu yenmek neredeyse olanaksız gibi durur. Leibniz in tanıtlamaları yeterli neden ilkesini esas alır. O, aklın bir gereği olarak ve haklı olarak her olayda bu ilkeyi arar. Çünkü nedenin olmadığı yerde bilgiden söz etmek olanaksızdır. Leibniz yaratılmış evrenin kendinde iyiliği ve güzelliği taşıdığını öne sürmekle Tanrı nın hakkını vermiş olur. Çünkü O, ahlaki ve metafiziksel bakımdan mutlak yetkindir. KAYNAKLAR Leibniz, Monadoloji, (çeviri ve notlar: Aziz Yardımlı), İdea, İstanbul, Leibniz, Monadoloji ve İlgili Yazılar ve Mektuplar, (derleyen ve çeviren: Devrim Çetinkasap), Pinhan, İstanbul Leibniz, Doğanın ve Tanrısal İnayetin Akla Dayalı İlkeleri [Monadoloji çevirisinin ekinde], (derleyen ve çeviren: Devrim Çetinkasap), Pinhan, İstanbul Leibniz, Theodicee, (çev: Levent Özşar), Biblos, Bursa, Leibniz, Metafizik Üzerine Konuşma, (çeviren: Afşar Timuçin), Bulut, İstanbul, Ormsby, İslam Düşüncesinde İlahi Adalet Sorunu [Teodise], (Çeviri: Metin Özdemir), Kitabiyat Ankara