Bilimsel Düşünce ve Özellikleri

Transkript

1 Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, COG 129 Bilimsel Araştırma Yöntemleri Bilimsel Düşünce ve Özellikleri Ders Notları (Hafta 3) Dr. Erdem BEKAROĞLU

2 Bilimsel 1 Düşünce ve Özellikleri Bilim, gözlem ve gözleme dayalı akıl yürütme yoluyla önce evrene ilişkin olguları açıklama, sonra bu olguları birbirine bağlayan yasaları bulma çabasıdır. Bu tanım yakından incelendiğinde, şu özelliklerin belirtildiği açıkça görülebilir: (a) Bilim, olguları açıklamaya çalışan ve bir yanıyla eylemsel (gözlem, deney, ölçüm), diğer yanıyla zihinsel (kavram, çıkarım, hipotez) bir etkinliktir,(b) bilim olgudan kurama ya da kuramdan olguya giden bir yol izler, (c) bilim, olgular hakkında sınanabilir kuramlar geliştirir. Bilim kavramının iyi bir anlayışını elde etmek için onun temel özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bunlardan ilki, bilimin olgusal olmasıdır. Bu, bilimi din, mantık, matematik, felsefe, metafizik, sanat gibi diğer bilme biçimlerinden ayırt eden başlıca özelliktir. Bilimsel önermeler doğrudan ya da dolaylı olarak gözlenebilen olgulara ilişkindir. Bu önermelerin doğruluğu ya da yanlışlığı, dile getirdikleri olguların veya olgusal ilişkilerin var olup olmamasına bağlıdır. Bu bakımdan, bilimsel genellemeler (hipotez, teori) gözlem ve deney sonuçlarına dayanılarak kanıtlanmadıkça geçerlik kazanamaz. Bu doğrultuda, bilimsel önermeler, sentetik önermelerle ilgilenir. Sentetik önermeler, ancak gözleme başvurulduğunda doğruluğu ya da yanlışlığı anlaşılabilen önermelerdir. Örneğin, ekvator bölgesi, kutup bölgesinden daha sıcaktır gibi bir önerme sentetiktir. Çünkü, bu önermenin doğruluğu ancak konu ettiği olgusal durumun gözlenmesiyle anlaşılabilir. Dolayısıyla, bilim, temel olarak mantık ve matematiğin kullandığı analitik önermelerle ilgilenmez. Analitik önermelerin doğruluğu ya da yanlışlığı olgulara değil, kendi anlamlarına bağlıdır. Örneğin, mavi çiçekler renklidir gibi bir önerme analitiktir. Çünkü, bu önermenin doğruluğunu kanıtlamak için olgulara gitmenin bir anlamı yoktur; önerme ifadelerinin anlamlarının incelenmesi yeterlidir. Bilimin temel özelliklerinden ikincisi mantıksal oluşudur. Bilimsel bir uğraşıyla ulaşılan sonuçların her türlü çelişkiden uzak, kendi içinde tutarlı olması gerekmektedir. Birbiriyle çelişen iki önermenin doğruluğundan söz edilemez. Örneğin, ekvator bölgesi kutuplardan daha sıcaktır önermesinin doğruluğunun kanıtlanması durumunda, kutup bölgesindeki bitki örtüsü ekvatordaki bitki örtüsüne göre daha çok sıcağı seven türlerden oluşur önermesi tutarsızlığa yol açmaktadır. Çünkü, ekvator bölgesi kutuplara göre daha sıcaksa, ekvatorda sıcağı daha çok seven bitkilerin yaşaması beklenir; bunun tersi çelişkili bir durum olmakta ve bilimin mantıksal olma özelliğini bozmaktadır. Bilimin mantıksal oluşu bakımından belirtilmesi gereken ikinci özellik, bilimin mantıksal düşünme yollarını ve çıkarım yapma işlemini kullanmasıdır. Hipotezlerin veya teorik önermelerin bir özelliği doğrudan test 1 Bölüm boyunca bilim ifadesiyle doğa (fen) bilimi kastedilmektedir.

3 edilememeleridir. Bir teoriyi doğrulamak için gözlem olgularına başvurmak gerekir. Ancak bunu yapabilmek için de öncelikle teoriden birtakım gözlenebilir sonuçlar çıkarmaya ihtiyaç vardır. Bu çıkarsama işlemi, dedüktif (tümdengelimsel) mantığın kurallarına dayanmaksızın başarılamaz. Örneğin, günümüzdeki küresel ortalama sıcaklık, son 2.6 milyon yılın en yüksek değerlerine ulaşmıştır gibi bir bilimsel önerme doğrudan test edilemez. Çünkü, son 2.6 milyon yıldaki sıcaklık değerlerinin günümüz sıcaklıklarıyla karşılaştırılabileceği bir meteorolojik rasat mevcut değildir. Bu durum, önermeden birtakım mantıksal (tümdengelimsel) çıkarımların yapılmasını gerektirmektedir. Eğer, önermenin bir an için doğru olduğunu kabul edersek, bu mantıksal çıkarım şu şekilde yapılabilir: Hidrolojik döngünün önemli bileşenlerinden biri de sıcaklıktır. İklim soğudukça, yeryüzünün belirli noktalarına yağan kar, giderek daha soğuk hale gelen iklim koşulları altında özellikle yaz aylarında daha az eriyeceğinden, birikimli bir şekilde belirli bir zaman sonra yeryüzündeki kar oranı artacak, biriken karlar buzula dönüşecek ve bir buzul dönemi yaşanacaktır. Buzul çağı koşulları altında yeryüzündeki buzul hacmi sıcak dönemlere göre fazla olacaktır. Buzulu oluşturan bu suyun ana kaynağı denizler olduğuna göre, buzul dönemlerindeki deniz seviyesi, sıcak dönemlerdeki deniz seviyesine göre daha düşük olacaktır. Buzul dönemi, sıcaklıkların artışıyla son bulup sıcak bir döneme girildiğindeyse, yeryüzündeki buzulların önemli bir kısmı eriyecek ve eriyen buzul suları denizlere geri dönecektir. Dolayısıyla, günümüzdeki sıcaklıklar son 2.6 milyon yılın en sıcak değerlerine ulaşmıştır şeklindeki önerme, yukarıda yapılan çıkarımlar bakımından, yeryüzünde günümüz deniz seviyesinden daha yüksek bir deniz seviyesinin varlığının kanıtlanması durumunda (deniz seviyesinin daha yüksek olması, daha fazla buzulun eridiği; yani, iklimin daha sıcak olduğunun bir işaretidir) doğru olarak kabul edilmeyecektir. Bilimin temel özelliklerinden üçüncüsü nesnelliktir. Bilim insanları bilimsel uğraşılarında kişisel eğilim, istek ve önyargıların etkisinde kalmamaya, olguları oldukları gibi saptamaya ve yorumlamaya çalışmaktadır. Ancak, dış dünya ile insan zihni arasındaki ilişkinin dolaylı olması nedeniyle burada mutlak anlamda bir nesnellikten söz etmenin imkanı yoktur. Bununla birlikte, bilimsel olma iddiası taşıyan her sonuç ve doğrunun güvenilir ölçütlere sahip olması, bunların bir kişi ya da grubun tekelinde değil, aksine kamusal olmasının bilimdeki sınırlı nesnelliği oluşturduğunun da belirtilmesi gerekir. Bilimin sahip olduğu dördüncü özellik eleştirel olmasıdır. Bu bakımdan belirtilmesi gereken birinci nokta, bilimin, bilimdışı olup bilimsel olma iddiası taşıyan argümanlara karşı eleştirel bir tutum içerisinde olduğudur. Örneğin, genel olarak gezegenlerin konfigürasyonu ve gezegensel kuvvetler ile insan karakteri ve insanın geleceği arasında bir bağlantı olduğunu öne süren astrolojinin argümanları, bilimsel olma iddiası taşımasına rağmen bilimsel olarak

4 kabul edilmez. Çünkü, bu iddialar, örneğin, istatistiksel olarak anlamlı değildir. Aynı gezegensel kuvvetler nedeniyle beklenen durumlar sistematik olarak benzer sonuçlara yol açmamaktadır. Bilimin eleştirel olma özelliği ile ilgili olarak belirtilmesi gereken ikinci nokta, bilimin bu tutumu daha yoğun bir biçimde kendi içinde, yani bilimin kendisine karşı göstermesidir. Bilimde her teori olgular tarafından desteklendiği sürece geçerli olarak kabul edilir. Yani bazı olguları açıklama gücü göstermeyen ya da bazı gözlem verilerinin doğrulamadığı her teori, teori geçmişte ne kadar başarı göstermiş olursa olsun, kim tarafından geliştirmiş ve savunulmuş olursa olsun eleştirilir ve değiştirilir. Bu değişiklik, teorinin tümüyle terk edilmesi şeklinde olabileceği gibi, teoriyle ters düşen olgusal durumları açıklama gücüne sahip yeni bir teorinin öne sürülmesi şeklinde de olabilir. Örneğin, Newton ın evrensel kütleçekim yasası yaklaşık 200 yıl boyunca bir doğa yasası olarak kabul edildiği halde, daha sonra bazı olguları açıklamada yetersizliği görülünce eleştiriye uğramış ve açıklama gücü daha yüksek olan Einstein ın (genel) görelilik teorisine yerini bırakmıştır. Bilimin temel özelliklerinden beşincisi bilimin genelleyici olmasıdır. Bu özellik bilimin tek tek olgularla değil, bir olgu sınıfının paylaştığı özellikle ya da olgular arasındaki bazı ilişkilerle ilgilendiğini ifade etmektedir. Bilim açısından tek bir olgunun kendi başına bir önemi yoktur; ancak o, inceleme konusu bir olgu sınıfına üye ise, dolayısıyla bir genellemenin test edilmesi işleminde kanıt görevini görüyorsa önemlidir. Bu bakımdan belirli atmosfer koşulları altında suyun kaynama sıcaklığı 100 C dir, demir iletkendir, bir gazın hacmi, sıcak sabit tutulduğunda, basınçla ters orantılı olarak değişir türünden ifadeler bilimin ulaştığı türden genellemelerdir. Bu durum ilk başta çelişkili gibi görünebilir. Bilim için tek tek olguların kendi başına bir önemi olmamasına rağmen, bilimsel uğraşı tek tek olgulara yönelip onları incelemektedir. Örneğin, Barbados adasındaki mercan resifi serilerinin yapısı, kronolojisi vb. 20. yüzyılın ortalarından bu yana incelenmektedir. Görünüşte tekil bir olguyla ilgili görülen bu bilimsel çalışmalar, önemli bir yönüyle, mercan resifi serilerinin geçmişteki deniz seviyesi ve iklim değişimlerinin bir göstergesi olmasından dolayı incelenmektedir. Yani, Barbados taki mercan resifi serileri, deniz seviyesi ve iklim değişimlerini açıklamaya çalışan teorinin testinde kullanılmaktadır. Dolayısıyla, bilimsel genelleme, temel olarak, tek tek olgulardan bir genel önermeye/kurama ulaşma uğraşısını karakterize etmektedir. Bilimin genelleyici olması açısından belirtilmesi gereken bir diğer önemli nokta ise, bilim çevresinin denetim, değerlendirme ve eleştirisine açık olmayan, kişisel bulgu ya da doğru ların bilimsellikten yoksun olmasıdır. Bilimin kamuya açık olma niteliği, onun belirli bir dille anlatılır olmasına bağlıdır. Kamuya açıklan(a)mayan, kişisel deneyime bağlı bulgular ne denli önemli olursa olsun kesinlikle bilimsel bilgi olarak dikkate alınmaz. Bilim, benzer koşullar altında belirli bir yöntemle daima aynı sonuçların elde

5 edilmesi gereğine bağlıdır. Bu gereği yerine getirmeyen, elde edilen bulgulara ne yoldan ulaşılacağı belirsiz olan argümanlar bilimsel olma iddiası taşıyamazlar. Bilimin sahip olduğu altıncı özellik seçiciliktir. Evrendeki olgular çeşit ve sayı yönünden sonsuzdur. Bilim, kuşkusuz, bunların tümüyle ilgilenmemektedir. Olgunun bilimin ilgi alanına girebilmesi için inceleme konusu bir probleme ilişkin olması ya da bir hipotezin test edilmesinde kanıt değeri taşıması gerekmektedir. Bu bakımdan, bilimsel araştırmaya konu olan olgular, tüm olguların ancak küçük bir parçasını kapsamaktadır. Bilimsel nitelik taşıyan tüm gözlem ve deneyler, ancak belli bir hipotezin ışığında belli olgulara yöneldiğinde nitelik kazanır. Rastgele yürütülen, olgular arasında seçici olmayan bir gözlem ya da deneyin anlamlı ve güvenilir bir sonuç vermesi beklenemez. Bilim insanı, bu açıdan, bir olgu koleksiyoncusu değildir; o, ancak araştırma sorusuna uyan, cevabını aradığı sorulara ilişkin olguları saptamaya çalışır. Bu durumun daha iyi tanımlanması açısından bir arkeoloji müzesi ziyareti örnek verilebilir. Paleolitik ten Roma dönemine uzanan bir zaman aralığında Anadolu ya ait arkeolojik kalıntıların sergilendiği bir müzenin (olgular dünyası) ziyareti, müzedeki binlerce materyalin (olgu) belirli bir amaç doğrultusunda incelenmemesi neticesinde, ziyaretin bir olgular karmaşası altında gerçekleşmesine sebep olabilir. Buna karşın, aynı ziyaretin belirli bir araştırma sorusuyla, örneğin Paleolitik ten Roma dönemine kadar çömlek teknolojisi (seçilmiş olgu) yapım malzemeleri açısından nasıl bir gelişim göstermiştir? gibi bir soruya odaklanarak gerçekleştirilmesi, cevabı aranılan soruya ilişkin olgunun saptanarak incelenmesini sağlar. Bilimin temel özelliklerinden yedincisi bilimin belirli kabullere dayalı olmasıdır. Bu kabuller çok çeşitli olmasına rağmen, bilimsel uğraşının paylaştığı temel kabuller şu şekilde özetlenebilir: (a) Nesnel gerçeklik, (b) Dış dünyanın anlaşılabilir olduğu, (c) Dış dünya hakkında bilgi edinmenin değerli olduğu. Birinci kabul, çevremizde olup bitenlerin hayal ürünü ya da rüya değil, gerçek olduğunu; bu gerçekliğin algılarımız ve varlığımızdan bağımsız, bilgilerimize göre biçimlenmeyen bir nesnel durumda olduğunu ifade etmektedir. İkinci kabul, bizden bağımsız olarak var olan bu nesnel gerçeklik hakkında bilgi edinmenin olanaklı olduğunu; üçüncü kabul ise, bu nesnel gerçeklik hakkında bilgi edinmenin değerli olduğunu, insanlığın bu bilgi sayesinde ekonomik, entelektüel vb. açıdan yetkinleştiğini ifade etmektedir. Bu bakımdan, bilimsel incelemeye konu olan gerçek dünya gelişigüzel değil, olguların düzenli ilişkiler içinde yer aldığı, tutarlı, kapristen uzak bir dünyadır. Bilimsel genellemeyle ulaşılan sonuçlar, bu düzenliliği ifade etmektedir. Verili koşullar altında gerçekleşen olayların, söz konusu koşulların bir başka zaman ve mekanda gerçekleşmesi durumunda, yine beklendiği gibi gerçekleşeceği varsayımı bilimde sıklıkla

6 kabul edilen bir beklentidir. Bu türlü bir beklenti, bilimsel uğraşıyı mümkün kılan bir çerçeveyi oluşturmaktadır. Bilimsel incelemede, her olgu, bizim için saptanabilir olsun ya da olmasın, kendinden önce yer alan başka olgulara bağlı olarak ortaya çıkar. Bu bakımdan, nedensiz bir olgunun varlığından bahsetmek mümkün değildir. Ancak, burada asıl önemli olan nokta, buradaki nedenin yine doğanın içinde olmasıdır. Yani, bilimsel uğraşıda, üzerine odaklanılan olgunun nedenselliği yine doğa içerisindeki bir başka olguyla ya da olgularla açıklanmaktadır. Bu varsayımdan hareket eden bilim, herhangi bir olgunun açıklamasını o olgunun ortaya çıkış koşullarına başvurarak yapar. Yararlanılan Kaynak: Yıldırım, C., Bilim Felsefesi. Remzi Kitabevi: İstanbul.