ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN DİNDARLIK EĞİLİMLERİNE GÖRE SUÇLULUK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ: GÜMÜŞHANE ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN DİNDARLIK EĞİLİMLERİNE GÖRE SUÇLULUK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ: GÜMÜŞHANE ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ Özet Doç. Dr. Saffet KARTOPU Gümüşhane Üniveritei İlahiyat Fakültei Din Pikoloji Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Hamza AKTAŞ Gümüşhane Üniveritei İlahiyat Fakültei Arş. Gör. Hızır HACIKELEŞOĞLU Gümüşhane Üniveritei İlahiyat Fakültei Bu çalışmada üniverite öğrencilerinin dindarlık eğilimlerine göre uçluluk hietme düzeylerinde farklılaşma olup olmadığı temel problemimizi oluşturmaktadır. Kendiini dindar olarak tanımlayan kişiler açıından uçluluk duyguu, davranışlarında bir takım farklılıklar meydana getirmektedir. Dolayııyla uçluluk duyguunun dindarlıkla ilişkiinin pikolojik olarak açıklanmaı önem kazanmaktadır. Ayrıca inanın yanlış yaptığına dair inancının pikolojik dünyaına etkilerini, dindarlık üzerinden açıklamak araştırmayı önemli kılmaktadır. Bu çerçevede çalışmamız, uçluluk duyguunun dindarlık eğilimine göre ortaya çıkan farklılaşmalarını Gümüşhane Üniveritei örneğinde araştırmayı amaçlamaktadır. Çalışmada, Gümüşhane Üniveriteinde Edebiyat Fakültei (n=74), Mühendilik Fakültei (n=7), İlahiyat Fakültei (n=75), İktiat Fakültei (n=68) öğrencilerinden teadüfî yöntemle belirlenen örneklem grubunun (n=288) uçluluk düzeyleri ortaya konularak dindarlık eğilimine göre oluşan farklılaşmalar ortaya çıkarılmıştır. Uygulama Mayı 206 da gerçekleştirilmiştir ve araştırmada, Frekan, T Tet ve Tek Yönlü Anova tetleri kullanılmış olup, verilerin değerlendirilmeinde ve heaplanmış değerlerin bulunmaında SPSS 6.0 itatitik paket programından yararlanılmıştır. Araştırma onuçlarına göre kendiini dindar olarak görenlerin uçluluk düzeyinin kendiini dindar olarak görmeyenlere göre daha yükek olduğu ortaya çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Suçluluk, Dindarlık Eğilimi, Üniverite Öğrencileri GİRİŞ Son yıllarda özellikle küreelleşme, modernleşme gibi üreçlerin unduğu çift kutuplu etki vaıtaıyla inanların duygu dünyalarında yer bulan temel kavramlardan birii de uçluluk duyguu olmuştur. Suçluluk, on dönemlerde artan bir ilgiyle araştırmacıların üzerinde yoğunlaştığı bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır (Kochanka, Gro, Lin, Nichol, 2002: 46). Kişinin kendiini kınayan, uçlayan, küçümeyen ve belki de değerizleştiren bir vicdâni e olarak uçluluk, bireyi çok farklı boyutlarda etkii altına almaktadır. Bu etki kişinin hem oyal hayatında hem de pikolojik dünyaında bir takım 765

2 değişiklikler meydana getirmektedir. Bu bakımdan öz konuu oyal pikolojik değişimleri anlamak önem arz etmektedir. Hemen hemen her kavramda olduğu gibi uçluluk kavramını tanımlamaya yönelik farklı yaklaşımlar öz konuudur. Pikolojik anlamıyla uçluluk, kanunen veya dinen yaaklanan ya da ahlaki açıdan ayıplanan bir şeyin yapıldığı, toplumun ahlaki normlarının ya da bireyin kendi tandartlarının çiğnendiği düşünceinin yarattığı pişmanlık ve rahatızlık duyguları olarak tanımlanabilir (Budak, 2003: 702). Freud un kurucuu olduğu pikanaliz yaklaşımına göre uçluluk nevrotikler tarafından daha yoğun yaşanan bir duygu çeşididir. Freud bunun ebebini üperego kavramıyla açıklamaktadır. Freud a göre uçluluk, id dürtüleri ve ego yönelimli eylemler üperegonun ahlâk tandartlarıyla çatıştığı zaman ortaya çıkan bir duygudur. Freud a göre nevrotikler diğerlerinden daha kötü değildir fakat aşırı ahlâklı üperegoları yüzünden diğerlerinden daha kolay uçluluk duyarlar. Anna Freud da uçluluk duyguumu ütben kaygıı olarak açıklamaktadır (Freud, 20:4). Dolayııyla uçluluk üperego ile ego araındaki gerilimin bir dışavurumu olarak ifade edilebilir (Horney, 4: 74). Freud un uçluluğa nevrotik bir bakış açıı getirmei Malow u uçluluğu ınıflandırma yoluna okmuştur. Nevrotik uçluluk duyguunun farklı bir kategoride olduğunu ifade eden Malow, gerçek uçluluk duyguu olarak adlandırdığı Fromm um deyişiyle inancıl uçluluk duyguu, kişinin kendine, kendi yaşamının yazgıına, kendi iç doğaına karşı dürüt olmamaından kaynaklandığını ifade etmektedir (Malow, 200: 30-3). Karen Horney, uçluluğu acı verici olan inancın, bireyin kendiinin de norm olarak kabul ettiği bir müeyyidenin çiğnenmeiyle ilgili olduğunu ifade ederek uçluluğu acı verici bir inancın dışavurumu olarak görmektedir. Horney uçluluk duyguunun amimiyetine yönelik ölçütün ciddi bir telafi etme veya daha iyiini yapma arzuunun bu duygulara eşlik edip etmediği olduğunu ifade etmektedir (Horney, 4: 76). Pier ve Singer e göre ie uçluluk, ego ve üperego araında gelişen bir gerilim olduğu ve üperegonun koymuş olduğu ınır ihlal edildiği zaman ortaya çıktığı şeklinde ifade edilmektedir (Kula, 202: 47). Yukarıdaki tanımlamalardan anlaşılacağı gibi uçluluk kişinin iç dünyaında gerçekleşen bir gerilim ve pişmanlık durumudur. Bu hiler kişiyi uçluluk duyguuna ebebiyet veren nene veya mercilere yapılan yanlışın tamirine yönelik hareket etmeye evk etmektedir. Bu bağlamda uçluluk duyguunun, kişileraraı ilişkileri güçlendirmeye ve korumaya yardım ettiği ileri ürülmektedir (Özer, 20: 28). Fakat uçluluk duyguunun olağandışı bir reakiyon olmaına rağmen kişinin kendiiyle barışıklığını veya daha yükek güce ahip olmaını engellemeyeceği de ifade edilmektedir (Rodriguez, 200: 344). Erikon un pikooyal gelişim kuramında vurguladığı noktalardan biri de uçluluk duyguudur. Erickon un geliştirdiği pikooyal gelişim baamaklarından 4-5 yaş aralığını kapayan uçluluk duyguuna karşı girişim döneminde çocuk toplumla etkileşim halinde olmakta ve bu etkileşim onucuna göre girişimcilik duyguu ya da uçluluk duyguu hietmektedir. Bu dönemin tehlikei, düşünülen amaçlardan ve yeni zihinel ve devimel gücün coşkuuyla girişilen davranışlardan başarılı bir onuç alamayan çocuğun uçluluk hietmei olarak ifade edilmektedir (Erikon, 68: 27). 766 Utanç ve uçluluk duyguları birbirinin yerine kullanılan kavramlar olarak gözükmektedir. Suçluluk ve utanç duygularının, her ikiinin de ahlâki duygular ınıfında yer almaı, kişiel başarıızlık veya ihlallere tepki olarak ortaya çıkan negatif duygular olmaı ve bir çeşit içel yükleme gerektirmei, bu duyguların genellikle kişileraraı bağlamda yaşanmaı, öz konuu duygulara yol açan durumların benzerliği gibi özellikler, bu iki duygunun ortak yönleri olarak karşımıza çıkmaktadır (Kula, 202: 5). Bu ortak niteliklerin yanı ıra utanç ve uçluluk birbirinden farklı kavramlardır. Utanç ve uçluluk duyguları

3 araındaki farklılığı elen alan araştırmacılar genellikle Lewi in oldukça etkili olan yeniden kavramallaştırmaına başvurmaktadır (Tangney, 6: 742). Bu bağlamda Lewi, utanç ve uçluluğu ayıran iki boyutu vurgulamaktadır; utancı açıklayan iki uyaranın olmaına karşın, uçluluğu bir uyaranın harekete geçirmeidir. Örneğin utanç yenilgi veya başarıızlık gibi ahlâki olmayan bir uyaran onucu oluşabilmeine karşın uçluluk adece ahlâki ihlâller onucu harekete geçmektedir. Her ikiinin de ahlâki ihlâller onucu harekete geçebilmei iki kavramın birbirinin yerine kullanılmaına yol açarken yukarıda ifade edilen ilk boyut, utanç ve uçluluk araındaki önemli farkı vurgulamaktadır. Utanç, kişiel yeterizliğin farkına varılmaı durumunda ortaya çıkarken, uçluluk duyguunun birinin ahlâki tandartlarını ihlal etmei gerektiği ifade edilmektedir (Özer, 20: 30). Dolayııyla utanç duyguu, değerleri çiğnemek veya ritüellere uymama gibi hareketlerde bulunan bireyin benliğini olumuz değerlendirmeiyle ilgiliyken uçluluk, öz konuu değerler, ritüeller çiğnendiğinde meydana gelen pişmanlık ve gerilim durumu olarak ifade edilebilir. Ayrıca uçluluğun hem duygual hem de davranış olarak ele alınabileceği ifade edilmelidir. Ayrıca bir davranış olarak uç işleme, uçluluk kavramıyla ifade edilmektedir ki bu kavram hem davranış hem de duygu boyutunu ifade etmek için kullanılmaktadır. Dindarlıkla uç işleme davranışı araında olumuz bir ilişki öz konuuyken (Yapıcı, 203: 5) dindarlık ile uçluluk duyguu araında paralel bir ilişki göze çarpmaktadır. Bu bağlamda çalışmada uçluluk bir duygu olarak ele alınmaktadır. Suçluluk duyguunun kaynağı hakkında da tanımı gibi bir ittifak öz konuu değildir. Kalıtım, yapıal, toplumal, ekonomik veya ruhal olarak ilişkilendirmeler öz konuudur. Suçluluk duyguunun kalıtım yoluyla devralındığını ifade eden Lombroo, bu duygunun adece inanlara özel bir durum olmadığını, bitkilerde ve hayvanlarda da uçluluk duyguunun var olduğunu ifade etmektedir (Baumeiter, 2005: 36). Ayrıca tembellik etme, fazla yeme veya egzeriz yapmama gibi özdenetim kuurları, uçluluk duygularının en yaygın kaynaklarından biri olarak görülmektedir. Fakat Baumeiter, Stilwell ve Heatherton a göre, uçluluğun diğer en önemli çeşidi, kişileraraı ınır ihlâlleridir (Geyer, Baumeiter, 203:280). Birey öz konuu ihlâlin farkına vardığında artık uçluluk üreci başlamakta ve içinde bulunduğu rahatızlıktan kurtulmak için harekete geçmektedir. Suçluluk duyguu içindeki kişi için harekete geçme adeta kaçınılmaz bir davranış olarak karşımıza çıkmaktadır. İşlediği yanlış davranışı tamir etme, uçluluk hiettiği muhataba yönelik pişmanlık duyma veya özür dileme gibi davranışlar uçluluğun götergeleri olarak ifade edilebilir. Suçluluğun bu işlevleri dikkate alındığında prooyal ilişkileri artırıcı etkilere ahip olduğu görülmektedir. Nitekim uçluluk duyguu içeriindeki birey hataını fark etme, pişmanlık duyma, bir daha aynı davranışı ergilememe gibi tutumlarıyla kişileraraı ilişkileri güç kazanmaktadır. Bu durum aynı zamanda inanların uç işlemeine ebebiyet veren hal ve hareketler üzerine dikkatini odaklayarak tekrar uç işleme noktaında itici ve caydırıcı bir tecrübe olmaktadır (Geyer, Baumeiter, 203:280). Buraya kadar uçluluk duyguunun bireye olumlu yanımaları ifade edile de uçluluğu bir orun olarak ele alan pikologlar da öz konuudur. Fromm a göre uçluluk orununun ruh çözümleme işleminde önemli bir role ahiptir. Bu orun, bazen hatanın ana belirtilerinden birii olarak ortaya çıkmaktadır. Hata, ebeveynini gerektiği gibi evmediği için, işinde yeterince başarılı olamadığı için, başkalarının duygularını incittiği için uçluluk duymakta ve uçluluk duyguu altında ezilmektedir. Hata içinde bulunduğu duruma, aşağılık duyguu, yoldan çıkmışlık duyguu ve çoğu kez de bilinçli ya da bilinçdışı bir cezalandırma arzuuyla tepki götermektedir (Fromm, 0: 87). 767

4 Suçluluk duyguunu açıklamaya yönelik bir kıım yaklaşımlar mevcuttur. Bu yaklaşımları temelde biyolojik, pikolojik ve oyolojik yaklaşımlar olarak ınıflandırmak mümkündür. Temel pikolojik yaklaşımlara bakıldığında hepinin ortak yönü uçluluk duyguuna ahip herkein pikolojik bir patolojiyle davrandıklarıdır. İnanların daha çok kişilik özelliklerine odaklanan pikolojik kuramlar oyolojik, biyolojik, kültürel ve çevreel faktörleri reddetmez fakat bu faktörlerin etkilerini bireylerin yerleşmiş olan yapılarının içinde irdelerler (Kaner, t.y:477). Söz konuu temel pikolojik yaklaşımlar, pikoanalitik kuram, operant koşullanma, toplumal öğrenme kuramı, bilişel-gelişimel kuramlar, gerçeklik terapii ve etkileşim analizi olmak üzere tanif edilmektedir (Kaner, t.y: ). Bu yaklaşımların ortak yönünün uçluluk duyguunu patolojik bir durum olarak ele almak ola da uçluluk belli düzeylerde kaldığı müddetçe inan gelişimine olumlu katkı yapan bir duygu olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim kendini uçlu hieden birey, prooyal ilişkiler, bir takım inâni erdemler kazanma veya dindara dindarlığını artırma gibi gelişimler göterebilir. Suçluluk Duyguunun Dindarlık Eğilimiyle İlişkii İnanoğlunun varoluşundan beri varlığını devam ettiren fenomenlerden biri de hiç şüpheiz din kurumudur. Her devirde fert ve toplumlar bir takım doğaütü güçlere bağlılıklarını ifade ederek onlara kutallık atfetmişlerdir. Toplumdan topluma değişen öz konuu aşkın güçler, din kavramı üzerinde yapılan farklı tanımlamaların da ebebi olmuştur. Fakat toplumu ve toplumun davranışlarını etkilemei bakımından din ortak bir niteliğe ahiptir. Dinin aşkın bir boyutunun olmaı yanında bir de bireyin iç dünyaına dönük boyutu öz konuudur. Tranandaltal boyutuyla din, kendini, tabiatütü, erişilmez ve kutal bir kaynak olarak götermektedir. Bireye dönük tarafıyla bakıldığında ie din, inanın etrafında olup bitenleri anlama, açıklama ve evren içindeki kendi konumunu belirleme noktaında yol göteren bir rehber konumunda kendini götermektedir. Dolayııyla din inanı her iki boyutuyla aran bir yapıya ahiptir (Hacıkeleşoğlu, 205: 5). Dinin inan hayatındaki pikolojik yanımaları da dinin kapayıcı yönüne işaret etmektedir. Nitekim bireyin kişiliğinin oluşumunda dinin katkıı çok fazladır. Bu bağlamda din pikolojiinin öncülerinden olan Allport, kişiliğin bir yönü olan karakterin şekillenmeinde dinin önemli bir yeri olduğunu, dini inancın yoğun olduğu zaman karakterin şeklini değiştirmeye muktedir olduğunu ve bu bağlamda kişiliğin bir yönü olan karakter ile dinin kökeni araında ciddi bir ilişkinin varlığını ifade etmektedir (Allport, 2004: 32). 768 Din duyguu, inanı ilâhi varlıkla temaa getirip ona yönelten, dinî tecrübe anında ferd ruhunda beliren birbirinden farklı dinî nitelikli duyguların genel adı olarak ifade edilmektedir (Certel, 204:35). Jung a göre dinin ahibi olan Tanrı, inanın içinde taşıdığı, her an çekimini hiettiği ve ürekli düşüncelerini etkileyen merkezî bir güçtür (Jung, 2002:82). Bireyin hayatının merkezinde varlığını devam ettiren din duyguu, dinamik bir yapıya ahiptir. İnana bir yaşam formu unan dinlerde bir takım kuralların varlığı inanla birleşince öz konuu kuralların çiğnenmei durumunu ortaya çıkarmaktadır (Fromm, 0: 85). Bu noktada uçluluğun kökenlerinde bir takım dini unurların varlığı dikkat çekmektedir. Suçluluk duyguu, kişinin ulaşmak itediği ideal ben i belirleyen içinde yaşadığı toplumun norm ve değerleriyle kendiini çatışma halinde hiettiği pikolojik bir durumdur. Bu durumda kişi, kendiini vicdanı ile toplum otoritei tarafından mahkûm edilmiş hietmektedir. Suçun aşkın gücün huzurunda işlendiği bilincine varıldığında ie dini

5 uçluluktan yani günahkârlık duyguundan bahedilmei mümkündür (Güler, 2007:66). Suçluluk hataını fark eden herkein yaşadığı bir duygu olmakla birlikte günahkârlık, dinî kurallara uygun bir hayat yaşayamamaktan kaynaklanan bir duygu olarak ifade edilebilir (Karaca, 206:6). Vergote a göre uçluluk duyguu evrenel bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bakımdan dinin uçluluğa yeni bir anlam kazandırdığını ifade etmektedir. Ayrıca dinin uçluluk duyguuna Tanrı huzurunda hata olan günah boyutunu eklemlediğini bildirerek din inan kalbinin derinliklerinde gizli bütün kuurları açığa çıkaran ve acımaızca bunları cezalandıran, ciddi bir hâkim olan Tanrı nın bakışı önünde haşyeti işin içine okabilir. Ya da din, hatanın yönünü lütfuyla bağışlayan ve günah bilincini yapıcı bir girişimin başlangıcı yapmaya çağıran bir Tanrı nın minnettarlığı haline çevirmeye yardım edebilir (Vergote, : 85) ifadeleriyle uçluluğun dinî boyutuna vurgu yapmaktadır. Dolayııyla uçluluk duyguunun temellerinde dinin veya dindarlık eğiliminin etkii öz konuudur. Fakat uçluluk duyguunu adece din veya dindarlık ile ilişkii açıından ınırlamak indirgemeci bir yaklaşım olabilir. Nitekim Freud, uçluluk duyguunun tamamen dindar bireyin aplantılı davranışlarından kaynaklandığını ifade etmektedir. Freud a göre dini davranışta bulunan bireyler de tıpkı aplantılı davranış göterenler gibi yaptıkları davranışı uçluluk (günahkârlık) duyguunun etkiinde kalarak yerine getirirler ve eğer bu davranışı yapmazlara kendilerine bir kötülüğün iabet edeceğini düşünürler (Ayten, 205:54). Hatta Freud a göre totemik din bile uçluluk duyguunu batırmak üzere ortaya çıkmıştır. Suçluluk duyguunu tamamen dine hapederek nevrotik halin bir yanımaı şeklinde ifade eden Freud ifade edilen indirgemeci yaklaşıma örnek göterilebilir. Bu bağlamda uçluluğun din/dindarlık ile yakından ilişkili olduğu bir gerçekliktir. Fakat bu duyguya ebebiyet veren oyal ve pikolojik etkiler göz ardı edilmemelidir. Nitekim uçluluk duyguu aynı zamanda çok yönlü ahlâki bir duygu olarak da ifade edilebilir. Dinin uç/uç işleme ile ilişkilendirildiği bir başka yol, uçluluk hiinin ağır batığı alanlarda, dinin bazı inanlar için ek ilişkiler tedarik etmeidir. Örneğin Hritiyanlar Tanrı ile aralarında evgi temeline dayanan bir ilişkinin olduğunu düşünmekte ve Tanrı nın bu teveccühüne karşılık, kendilerinin de Tanrı ya karşı şükretmeleri ve evgi belemeleri gerektiğine inanmaktadır. Ayrıca, günah işlemenin, mecâzi anlamda bile ola Tanrı nın üzülmeine ebebiyet vereceğine ve Tanrı ya karşı kuur işleme ve Tanrı yı kırma manaı taşıdığına inanılmaktadır. Bu durum Tanrı ile birey araında bir ilişkinin varlığına ilişkin bakış açıı, inanlarda günah işleme noktaında ayrı bir uçluluk kaynağı oluşturmaktadır (Geyer, Baumeiter, 203: ). İlâm dini açıından bireyde oluşmaı beklenen Tanrı taavvuru korku ile ümit araında olmalıdır. Bu bağlamda kişinin uçluluk duyguu içeriinde olmaı öz konuu Tanrı taavvurları çerçeveinde şekillenmektedir. Bu bağlamda uçluluğun dindarlığa etkii bireyde oluşan tanrı taavvurları bağlamında değerlendirilebilir. Tanrı nın cezalandırıcı yönünün ön plana çıkartılmaı, özellikle dindarlar için günahlardan koruyucu bir etki yaratırken, merhamet ıfatına odaklanma günahkârlık duyguunu yapıcı bir faaliyetin başlangıcına dönüştürebilmektedir (Karaca, 206: 83). Dolayııyla uçluluk ve günahkârlık duygularının bir bakıma Allah şuurunun canlanmaına aracılık ettiği ve bazen de eki halinden daha kuvvetli bir dindarlığın oluşmaını kolaylaştırdığı ifade edilebilir (Karaca, : 6). 76 Kur an-ı Kerîm e baktığımızda uçluluğun dinî boyutu olan günahkârlıktan bahedildiği ve daha çok davranış boyutuna vurgu yapıldığı görülmektedir. Bu bağlamda daha çok günahkârların nitelikleri (Bakara 2/06; Hûd, /6; Mutaffifîn, 83/28) ve günahın bireyelliği (En am, 6/64; İrâ, 7/5; Fâtır, 35/8; Zümer, 3/7; Necm, 53/38;) gibi konulara odaklanıldığı görülmektedir. Suçluluk duyguu mütakil bir çalışma alanı

6 olmaına rağmen üzerinde çok fazla araştırma yapılmayan bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda uçluluk duyguuna ilişkin bir literatür ekikliği öz konuudur. Türkiye de uçluluk duyguu bağlamında yapılan çalışmalar (Güleç, 2005; İnandılar Topaç, 200; Ellevli, 202; Yaşa, 202; Dinçer, 203; Dilber, 203; Deniz, 204; Girişken Velioğlu, 205; Gökalp Özcan, 205;) oldukça fazladır. Fakat din pikolojii açıından uçluluk bağlamında neredeye hiçbir çalışmanın olmadığı gözlenmektedir. Bu bağlamda kendini algılamaya yönelik ilişkin bir kavram olan benlik aygıı, uçluluk duyguunu kapayıcı bir çatı olarak araştırmalara konu edildiği görülmektedir (Koç,2003; Eşer, 2005; Çapar, 2008; Kımter, 2008; Koç, 2008; Ceviz, 200; Akyüz, 200; Koç, 20; Alçelik, 203; Demir, 203; Yüzgeç, 204; Şenocak, 205;). Ayrıca uçluluk kavramıyla ilişkili olan günahkârlık başlığı içeriinde ele alınabilecek bir takım çalışmalar da (Şenel, 8; Güler, 2007; Kıraç, 2007;) mevcuttur. Din ve uçluluk duyguu araındaki ilişki yalnızca din pikolojiinin ilgi alanında olmayıp klinik pikolojii gibi pikolojinin farklı alt dallarında da irdelenen bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda deneyel literatür içeriinde bu ilişkiyi inceleyen pek çok çalışma öz konuudur (Güler, 2007: ). Fakat uçluluk kavramına ilişkin bu ilginin Türkiye de yeterli eviyede olmadığı ifade edilebilir. PROBLEM Bu çalışmada ana hatlarıyla, dindarlık tutumlarının uçluluk duyguu gelişimindeki rolü ile ilişkii olduğu ve dindarlık tutumlarının uçluluk duyguunun gelişim üreçlerini olumlu veya olumuz bir şekilde yönlendirdiği düşünceinden hareket edilmektedir. Tarama modelindeki çalışmanın araştırma grubunu Gümüşhane de yükeköğrenim gören toplam 288 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırma grubuna demografik bilgi formu dağıtılmış, dindarlık eğilimini anlamaya yönelik bazı orular yöneltilmiş, uçluluk duyguu düzeyini belirlemek için uçluluk duyguu ölçeği (SDÖ) uygulanmıştır. Araştırmanın temel problemini Dindarlık eğilimine göre uçluluk düzeyi farklılaşmakta mıdır? oluşturmaktadır. 770 Denenceler A. Dindarlık Tutumlarına Göre Suçluluk Duyguu Düzeyi Farklılaşmakta mıdır? A. Ailei dindar olanların uçluluk düzeyi dindar olmayan ailelere göre daha yükektir. A2- Dini inanış ve uygulamalar bakımından kendiini dindar görenlerin uçluluk düzeyi akini düşünenlere göre daha yükektir. A3- Namazlarını ürekli kılan bireylerin uçluluk düzeyleri kılmayanlara göre daha yükektir. A4- İlahiyat Fakültei öğrencilerinin diğer fakültelerde okuyan öğrencilere göre uçluluk düzeyleri daha yükektir. A5- Sağlam dinî inançları olmadan da inanın mutlu yaşayabileceğini düşünmeyenlerin uçluluk düzeyleri bu şekilde düşünenlere göre daha yükektir. A6- Dinin inan hayatına bir amaç ve anlam kazandırdığını düşünenlerin uçluluk düzeyi bu şekilde düşünmeyenlere göre daha yükektir.

7 A7- Dinin bazı yaakları inanları hayatın güzelliklerinden alıkoyduğu düşünceine katılmayanların uçluluk düzeyi katılanlara göre daha yükektir. A8- Devletin içki, kumar gibi alışkanlıkları yaaklamaını iteyenlerin uçluluk düzeyleri itemeyenlere göre daha yükektir. A- Toplumda yaşanan (kapkaç, rüşvet, hortumculuk gibi) birçok ahlâki orunun dini değerlerin yaygınlaştırılmaıyla çözülebileceğini düşünenlerin uçluluk düzeyi bu şekilde düşünmeyenlere göre daha yükektir. A0- İlâmi değerlerin toplumun problemlerine olumlu çözüm getirebileceğini düşünenlerin uçluluk düzeyi akini düşünenlere göre daha yükektir. A- Cinel açıdan evlilik öncei kız-erkek ilişkiini normal karşılayanların uçluluk düzeyi akini düşünenlere göre daha düşüktür. A2- Özgürlükleri din dâhil hiçbir kurumun ınırlandırmamaı gerektiği fikrinde olanların uçluluk düzeyi akini düşünenlere göre daha düşüktür. Evren ve Örneklem Çalışmanın evreni Gümüşhane Üniveritei olarak belirlenmiştir. Örneklemi ie Gümüşhane Üniveritei bünyeindeki İlahiyat Fakültei, Mühendilik ve Doğa Bilimleri Fakültei, Edebiyat Fakültei, İktiadi ve İdari Bilimleri Fakültei öğrencilerinden teâdüfî yöntem ile eçilmiş 288 kişiden oluşmaktadır. Araştırmaya katılanların 33 i kız (%46.2), 55 i (%53.8) erkektir. Bunlardan 74 ü (%26) Edebiyat Fakültei, 7 i (%24.6) Mühendilik ve Doğa Bilimleri Fakültei, 75 i (%26) İlahiyat Fakültei ve 68 i (%23.5) İktiâdi ve İdari Bilimler Fakültei öğrencilerinden oluşmaktadır. 77 Sınırlılıkları Bu araştırmadan elde edilen bulgular dört temel ınırlılığa ahiptir: ) Seçilen örneklemden kaynaklanan ınırlılıklar vardır. Bu araştırma da kendi örneklemiyle ınırlıdır. Çünkü elde edilen veriler belli bir grup üzerinde gerçekleştirilen bir ankete dayanmaktadır. Dolayııyla başka gruplar üzerinde gerçekleştirilecek bir çalışmada daha farklı onuçlara ulaşabilmek mümkündür. 2) Çalışma boylamal değil, keiteldir. Bu ebeple ulaşılan bulguları çalışmanın yapıldığı zamana ve duruma göre yorumlamak gerekir. 3) Araştırmanın bağımlı değişkeni olarak belirlenen örneklemin uçluluk duyguu düzeyi bu araştırmada kullanılan ölçüm envanterlerinin geçerlik ve güvenirliğiyle ınırlıdır. Soyal bilimler alanında yapılan araştırmaların merkezinde inan öğeinin bulunmaından kaynaklanan ınırlılıklar ve bu alanda kullanılan itatitikel yöntemlerin duyarlıklarına ilişkin ınırlılıklar bu araştırma için de öz konuudur. 4) Araştırmada katılımcıların uçluluk duyguu düzeyini etkileyebileceği düşünülen bazı faktörler incelenmiştir. Araştırma onuçları incelenen bu faktörlerle ınırlıdır. TC. Gümüşhane Üniveritei, Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı Stratejik Planına göre, Gümüşhane Üniveritei Öğrenci Sayıı: 0620 dir. Ayrıca 4 yabancı öğrenci bulunmaktadır. Gümüşhane, 202.

8 Saha Çalışmaının Uygulanmaı ve İtatitikel İşlemler Araştırmanın verilerini toplamak amacıyla Kişiel Bilgi Anketi, Suçluluk Duyguu Ölçeği kullanılmıştır. Uygulama Mayı 206 da gerçekleştirilmiştir. Bir anket formunun doldurulmaı ortalama olarak dakika araında gerçekleşmiştir. Anket formları Gümüşhane Üniveritei öğrencilerine yüz yüze görüşülerek, anketör yardımı alınmadan doldurulmuştur ve 288 adet anket örnekleme uygulanmış ve uygulanan anketlerin tamamı itatitikel analize dâhil edilmiştir. a) Suçluluk Duyguu Ölçeği ve Dindarlık Eğilimi Araştırmada uçluluk düzeyini ölçmek için 2 yılında Nerin H. Şahin ve Nail Şahin tarafından geliştirilen Suçluluk ve Utanç Ölçeği (SUTÖ) kullanılmıştır. Ölçek verileri, alt, orta ve üt olmak üzere üç oyo-ekonomik düzeyden 263 kız, 277 erkek toplam 540 lie ve üniverite öğrenciinden elde edilmiştir. Ölçek, iki ön çalışma ve bir ana çalışma onucu ortaya çıkarılmıştır. Birinci pilot çalışmada, Johnon ve Noel in Dimenion of Concience Quetionaire i oluşturan 28 madde ve iki açık uçlu oru 00 öğrenciye uygulanmıştır. Bu uygulama onucu elde edilen verilerden kişilerin uçluluk ya da utanç duyguları yaşadıkları ve en ıklıkla belirtilen 36 durum alınmıştır. İkinci pilot çalışmada ölçek, 3 kişiye uygulanmıştır. Frekan ayımı onraında, uçluluk ya da utanç boyutunda oranal olarak daha fazla işaretlenmiş maddeler eçilerek, bu kez derecelendirilmiş 24 maddelik ölçek geliştirilmiştir. Bu 24 maddeden 2 i uçluluk ölçeğini oluşturmaktadır (Özer, 20: 35-36). Anketin hazırlanmaında kullanılan Suçluluk ve Utanç Ölçeği (SUTÖ) 24 maddeden oluşmaktadır. Ölçeğin Cronbach Alfa değeri uçluluk alt ölçeği için 0.8, utanç alt ölçeği için 0.80 olarak bulunmuştur (Sığrı, Tabak, Sağır, 200:78). Bu çalışmada ie Cronbach Alfa değeri 0,88 olarak gerçekleşmiştir. Ankette örneklemin dindarlık eğilimini belirlemeye yönelik 35 oru (3 ten 48 e kadar olan orular) yöneltilmiştir. İtatitikel anlamlılığa ulaşanlar analize konu edilmiştir. Bunlar; aile dindarlık durumuyla ilgili tutum, dindarlık algıına göre tutum, namaz kılma tutum, inanç-mutluluk ilişkii tutum, din-anlam ilişkii tutum, dini yaaklarla ilgili tutum, özgürlüklerle ilgili tutum, ahlâki orunlarla ilgili tutum, İlâmi değerlerle ilgili tutum, kız-erkek ilişkileriyle ilgili tutum, içki-kumar gibi kötü alışkanlıklara yönelik tutum şeklinde kavramallaştırılabilir. Verilerin Analizi Anket verilerinin hem girilmeinde hem de verilerin itatitikel tekniklerle analiz edilmeinde SPSS (6.0) programı kullanılmıştır. İtatitikel analizde katılımcıların uçluluk duyguu puan ortalamaları (Xd) ve tandart apmaları (Sd) heaplanmıştır. Veriler çözümlenirken, yüzde (%), frekan dağılımı, Varyan Analizi (Tek Yönlü ANOVA) ve T-Tetinden yararlanılmıştır. Değişkenlerin olgual özellikleri ve demografik durum verilerinde frekan ve yüzdelik oranlar kullanılmış ve onuçlar tabloda göterilmiştir. Değişkenler uçluluk duyguu düzeyinin dinî eğilimlerle ilişkiine Varyan Analizi (Tek Yönlü ANOVA) ile bakılmıştır. Varyan analizi onucu önemli bulunan ortalamalar araındaki farkın hangi gruplar araında önemli olduğunun belirlenmeinde Pot-Hoc (Scheffe, Tukey ve LSD) tetleri kullanılmıştır. Veriler tet edilirken genellikle itatitikel olarak anlamlılık düzeyine ulaşanlar tablo olarak verilmiştir. Hipotezlerin tet edilmeinde önemlilik düzeyi.05 olarak alınmıştır. BULGULARIN ÇÖZÜMLENMESİ Araştırmada kullanılan bilgi toplama araçlarından elde edilen veriler bağımız değişkenlere uygun olarak tablolarda verilmiş ve daha onra bulgular yorumlanmıştır. 772

9 Tablolarda belirtilen yüzdelik oranlar, belirtilen kategori içindeki örneklem grubuna göre değerlendirilmektedir.. Dindarlık Eğilimine Göre Örneklemin Suçluluk Duyguu Düzeyleri a) Aile Dindarlık Durumuna Göre Suçluluk Düzeyi Tablo : Aile Dindarlık Durumuna Göre Suçluluk Düzeyi (Ailenizin dindarlık düzeyi nedir?)(tek Yönlü ANOVA) o Dindar lar 0 6,0 Biraz Dindarlar 5 5,6 Çok Dindarlar 4 5,3 Hiç Dindar Değiller, Topla m X df= 3/284 F= P=. 000 p<.05 S 2 heffe Tablo aile dindarlık durumuna göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre aileini dindar olarak tanımlayanların uçluluk ortalamaı 8.68, biraz dindar olarak tanımlayanların uçluluk ortalamaı 7., çok dindarlar şeklinde tanımlayanların uçluluk ortalamaı.27, hiç dindar değiller şeklinde ifade edenlerin uçluluk ortalamaı ie olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun aileini dindar olarak görenlerle (.Grup) dindar olmadığını ifade edenler araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. Dolayııyla ailedeki dindarlık arttıkça uçluluk düzeyinin azaldığı gözlenmektedir. b) Dindarlık Algıına Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 2: Dindarlık Algıına Göre Suçluluk Düzeyi (Dinî inanış ve uygulamalar bakımından kendimi dindar görüyorum.) (Tek Yönlü ANOVA) o Katıl ıyorum 76 Katıl mıyorum Kara rızım, 4,2 4,7 % X S 4 4 cheffe /2 Sc / 3/ S 773

10 Topl am df= 2/285 F= P=. 000 p<.05 Tablo 2 dindarlık algıına göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre kendiini dini inanış ve uygulamalar bakımından dindar görenlerin uçluluk ortalamaı 00.28, kendiini bu bakımdan dindar görmeyenlerin uçluluk ortalamaı 0.2 iken bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı ie 6.66 dır. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun kendiini dindar olarak görenler (.Grup) ile akini ifade edenler (2. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. c) Namaz Kılma Durumuna Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 3: Namaz Kılma Durumuna Göre Suçluluk Düzeyi (Namazlarımı ürekli kılarım) (Tek Yönlü ANOVA) o Katıl ıyorum 26 Katıl mıyorum 0 Kara rızım Topl am 88 3,8,2 4,7 00 % X df= 2/285 F= P=. 000 p<.05 S cheffe /2 S 774 Tablo 3 namaz kılma durumuna göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre ürekli namaz kılanların uçluluk ortalamaı 4.60, namaz kılmayanların uçluluk ortalamaı 4.60 ve bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı 7.45 tir. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun ürekli namaz kılanlar (. Grup) ile kılmayanlar (2 Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. d) Öğrenim Görülen Fakülteye Göre Suçluluk Düzeyleri Tablo 4: Fakülteye Göre Suçluluk Puanları (Tek Yönlü ANOVA) No Fakülte N % X S Scheff e Edebiyat 74 26, Fakültei 2 Müh Fakültei 7 24, İlahiyat 26, Fakültei /2 2/3

11 4 İktiat 23, Fakültei Toplam df= 3/284 F=4.58 P=.007 p<.05 Tablo 4 fakülteye göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre Edebiyat Fakültei öğrencilerinin uçluluk puan ortalamaı 00.04, Mühendilik Fakültei öğrencilerinin puan ortalamaı 3.0, İlahiyat Fakültei öğrencilerinin puan ortalamaı 00.0, İktiat Fakültei öğrencilerinin puan ortalamaı ie 7. dir. Tek yönlü anova analizinde itatitikel anlamda bir farklılaşma görülmektedir (p<.5). Buna göre İlahiyat Fakültei öğrencilerinin uçluluk ortalamaının diğer fakültelere göre daha yükek olduğu gözlenmektedir. e) İnanç-Mutluluk İlişkiine Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 5: İnanç-Mutluluk İlişkiine Göre Suçluluk Düzeyi (Sağlam dini inançları olmadan da inan mutlu bir hayat yaşayabilir) (Tek Yönlü ANOVA) o Katılı yorum 2 Katıl mıyorum 05 Karar ızım Topla m 88 4,6,2 4,2 00 % X df= 2/285 F= P=. 00 p<.05 S cheffe /3 S Tablo 5 inanç-mutluluk ilişkiine göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre ağlam dini inançları olmadan da inanın mutlu bir hayat yaşayabileceğini düşünenlerin uçluluk ortalamaı 4.5, bu şekilde düşünmeyenlerin uçluluk ortalamaı.6 iken bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı 3.02 dir. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun ağlam dini inançları olmadan inanın mutlu olamayacağını düşünenler (2. Grup) ile bu konuda kararız kalanlar (3. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklanmaktadır.

12 f) Din-Anlam İlişkiine Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 6: Din-Anlam İlişkiine Göre Suçluluk Düzeyi (Din inanın hayatına bir amaç ve anlam kazandırır) (Tek Yönlü ANOVA) o Katıl ıyorum 6 Katıl mıyorum 7 Kara rızım 0 Topl am 88 0,6,,5 00 % X df= 2/285 F= 2.4 P=. 000 p<.05 S 2 cheffe /2 /3 S Tablo 6 din-anlam ilişkiine göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre dinin inan hayatına bir amaç ve anlam kazandırdığını düşünenlerin uçluluk ortalamaı.40, bu şekilde düşünmeyenlerin uçluluk ortalamaı iken bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı dır. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun dinin inan hayatına bir amaç ve anlam kazandırdığını düşünenlerle (.Grup) bu şekilde düşünmeyenler araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. 776 g) Dini Yaaklara Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 7: Dini Yaaklara Göre Suçluluk Düzeyi (Dinin bazı yaakları inanları hayatın güzelliklerinden alıkoyar) (Tek Yönlü ANOVA) o Katıl ıyorum 3 Katıl mıyorum 28 Kara rızım 7 Topl am 88,5,2,4 00 % X df= 2/285 F= 7.48 P=. 000 p<.05 S cheffe /3 S 2

13 Tablo 7 dini yaaklara göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre dinin bazı yaaklarının inanları hayatın güzelliklerinden alıkoyduğunu düşünenlerin şuçluluk ortalamaı 4.72, bu şekilde düşünmeyenlerin uçluluk ortalamaı.6, bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı ie 88.6 olarak karşımıza çıkmaktadır.. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun dinin bazı yaaklarının inanları hayatın güzelliklerinden alıkoyduğunu düşünmeyenler ile (2. Grup) bu konuda kararız kalanlar (3. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. h) İçki-Kumar Gibi Kötü Alışkanlıklara Bakış Durumuna Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 8: İçki-Kumar Gibi Kötü Alışkanlıklara Bakış Durumuna Göre Suçluluk Düzeyi (Devletin içki, kumar gibi alışkanlıkları yaaklamaını iterim) (Tek Yönlü ANOVA) No N % X S Scheffe Katılıyorum 20 72, Katılmıyoru m 50 7, /2 3 Kararızım 28, Toplam df= 2/285 F= P=. 000 p<.05 Tablo 8 içki-kumar gibi alışkanlıkların yaaklanmaı konuundaki tutuma göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre devletin içki, kumar gibi alışkanlıkları yaaklamaını iteyenlerin uçluluk ortalamaı 00.56, yaaklanmaını itemeyenlerin uçluluk ortalamaı 8.34, bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı ie 4.82 olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun devletin içki, kumar gibi alışkanlıkları yaaklamaını iteyenler ile (. Grup) akini düşünenler (2. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. 777 ı) Ahlâkî Sorunlara Göre Suçluluk Düzeyi Tablo : Ahlâkî Sorunlara Göre Suçluluk Düzeyi (Toplumumuzdaki kapkaç, rüşvet, hortumculuk gibi birçok ahlâki orun dinî değerlerin yaygınlaştırılmaıyla çözülebilir) (Tek Yönlü ANOVA) No N % X S Scheffe Katılıyorum 23 74, Katılmıyoru 46 6, m /2 3 Kararızım 2 0, Toplam df= 2/285 F= P=. 000 p<.05

14 Tablo ahlâki orunlara göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre toplumda meydana gelen kapkaç, rüşvet, hortumculuk gibi birçok ahlâki orunun dini değerlerin yaygınlaştırılmaıyla çözülebileceğini düşünenlerin uçluluk ortalamaı.63, bu şekilde düşünmeyenlerin uçluluk ortalamaı 2.58 ve bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı ie 5.0 olarak görülmektedir. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun toplumda meydana gelen kapkaç, rüşvet, hortumculuk gibi birçok ahlâki orunun dini değerlerin yaygınlaştırılmaıyla çözülebileceğini düşünenler ile (. Grup) buna katılmayanlar (2. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. i) İlâmi Değerlere Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 0: İlâmi Değerlere Göre Suçluluk Düzeyi (İlâmi değerler toplumun problemlerine olumlu çözüm getirebilir) (Tek Yönlü ANOVA) No N % X S Scheffe Katılıyorum 24 83, Katılmıyoru 20 6, m /3 3 Kararızım 27, Toplam df= 2/285 F= 5.83 P=. 000 p<.05 Tablo 0 İlâmi değerlere göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre ilâmi değerlerin toplumun problemlerine olumlu çözüm getirebileceğini düşünenlerin uçluluk ortalamaı.34, akini düşünenlerin uçluluk ortalamaı 2.30, bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı ie 0.8 olarak görülmektedir. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun ilâmi değerlerin toplumun problemlerine olumlu çözüm getirebileceğini düşünenler ile (. Grup) bu konuda kararız kalanlar (2. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. 778 j) Kız-Erkek İlişkiine Göre Suçluluk Düzeyi Tablo : Kız-Erkek İlişkiine Göre Suçluluk Düzeyi (Cinel açıdan evlilik öncei kız-erkek ilişkiini normal karşılıyorum) (Tek Yönlü ANOVA) No N % X S Scheffe Katılıyorum 35 2, Katılmıyoru 27 75, m 2/3 3 Kararızım 36 2, Toplam df= 2/285 F= P=. 000 p<.05 Tablo kız-erkek ilişki durumuna göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre cinel açıdan evlilik öncei kız-erkek ilişkiini normal karşılayanların uçluluk ortalamaı 4.82, bu tarz bir ilişkiyi normal görmeyenlerin uçluluk ortalamaı.65, bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı ie.55 tir. Bu onuçlara göre Tek Yönlü

15 Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun cinel açıdan evlilik öncei kız-erkek ilişkiini normal karşılamayanlar ile (2. Grup) bu konuda kararız kalanlar (3. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. k) Özgürlüklere Göre Suçluluk Düzeyi Tablo 2: Özgürlüklere Göre Suçluluk Düzeyi (Bence özgürlükleri din dâhil hiçbir kurum ınırlamamalıdır) (Tek Yönlü ANOVA) No N % X S Scheffe Katılıyorum 45 6, Katılmıyoru m 24 74, /2 3 Kararızım 28, Toplam df= 2/285 F= 7.22 P=. 000 p<.05 Tablo 2 özgürlük-din ilişkiine göre uçluluk düzeyini götermektedir. Buna göre özgürlüklerin din dahil hiçbir kurumun ınırlamamaı gerektiğini düşünenlerin uçluluk ortalamaı.63, bu durumun akini düşünenlerin uçluluk ortalamaı.2 ve bu konuda kararız kalanların uçluluk ortalamaı ie 4.32 olarak görülmektedir. Bu onuçlara göre Tek Yönlü Varyan Analizinde (ANOVA) de itatitikel anlamda bir farklılaşma bulunmuştur (p<.5). Pot-Hoc (Scheffe) ie bu durumun özgürlüklerin din dahil hiçbir kurumun ınırlamamaı gerektiğini düşünenler ile (. Grup) buna katılmayanlar (2. Grup) araındaki farklılıktan kaynaklandığını götermektedir. 77 TARTIŞMA A. Örneklemin Dindarlık Eğilimine Göre Suçluluk Duyguu Düzeyi İle İlgili Bulguların Tartışılmaı A. Ailei dindar olanların uçluluk düzeyi dindar olmayan ailelere göre daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Araştırma onucunda ailei dindar olanların uçluluk düzeyleri daha yükek çıkmıştır. Tanrı algıı, bireyin Tanrı ya yönelik tüm atıfları, duygu ve düşüncelerinden ibarettir. Tanrı algıı çocuklarda oluşmaya başlayan, bireyin çevrei, dini ve kişiliği tarafından şekillenen bir yapıdır. Tanrı algıı oluşurken bireye öğretilen dini temiller o bireyin Tanrı ya yönelik algıının olumlu veya olumuz yönde gelişmeine etki edebilir (Güler, 2007: 24). Bireyin hayatında ailenin rolü göz önüne alındığında Tanrı algıının oluşumundaki etkiinin çok fazla olduğu öylenebilir. Dindar bir ailede yetişen bir çocuğun ürekli dini uyarıcılarla karşılaşmaı, günah işlememeye veya iyi işler yapmaya yönelik taviyede bulunulmaı bireyde uçluluk duyguunu tetikleyebilir. Ya da aileinin dindar olduğunu gören birey, kendi dindarlığıyla kıyalama yaptığında uçluluk hiine kapılabilir. Tanrı algıı zayıf olan bireyde zaten öz konuu uçluluk meydana gelmeyecektir. Dolayııyla ailei dindar olan bireylerin hem kendiinin dindar olmaı hem de ürekli dinî uyarıcılarla karşı karşıya gelmei uçluluk düzeylerini arttırıcı etkenler olarak karşımıza çıkmaktadır. A2- Dini inanış ve uygulamalar bakımından kendiini dindar görenlerin uçluluk düzeyi akini düşünenlere göre daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Araştırma

16 onucuna göre kendiini dini inanış ve uygulamalar bakımından dindar görenlerin uçluluk düzeyleri daha yükektir. Erich Fromm, dindar inanın uçluluğunu açıklarken Tanrı nın kölei olan bireyi paif konuma okarak evgiizliğinin bir onucu olarak kendini günahkâr hiettiğinden baheder. Ona göre evgi ve akıl gücünden kendini yokun bırakmış olan inan, kaybolmuş güçlerine ulaşabilmek için Tanrı ile iletişime geçmeye çabalar; bağışlanmayı diler. Bağışlanmayı beklemei ona günahını hatırlatır ve böylece inan Tanrı yı yüceleştirdikçe kendii küçülür. Küçüldükçe günahkâr hieder ve günahkâr hiettikçe Tanrı ya daha çok tapar (Güler, 2007:68). Fromm un vurguladığı döngüellik önemlidir. Nitekim inan bir takım ibadetlerle Tanrı karşıındaki hiç liğini hatırlar. Bu durum inanda tarifi mümkün olmayan manevî bir coşkunluk yaratır ve bu hazzı yaşayabilmek için daha çok ibadete yönlendirir. Söz konuu coşkunluk, güçlü bir inanca ahip dindar bireylerin tamamında meydana gelir veya gelmei beklenir. Zira imanın ürünü olan davranış, geri dönerek kendiini üreten imanın diğer unurlarını beleyerek onları ekiinden daha güçlü hale getirir (Karaca, 205: 3). Allah ın karşıında ibadetler vaıtaıyla dünya içeriinde ne kadar küçük olduğunu fark eden inanın onuz güç karşıındaki hayranlığı ve evgii artar. Bu durum kuuruz ve onuz kudret karşıında inanı uçluluk duyguuna iter. Nitekim her ne kadar ibadetler ekikiz ola da kuuruz olan Allah karşıında her zaman bir şeyler ekiktir. Bu ekiklik inanda dindarlıkla paralel bir şekilde uçluluk hiini de artırmaktadır. Nitekim Hz. Muhammed in ibadetler konuunda Ben izin Allah tan en çok korkanınız ve O na en aygılı olanınızım (Buhari, Nikâh, ) şeklindeki ifadeleri dindarlığın bir takım duygularda artmalar meydana getirdiğini götermektedir. Luyten, Corvelyen ve Fontaine nin üniverite öğrencileri ile yaptıkları çalışmalarında dindar bireylerin daha fazla uçluluk duyguu yaşadıklarını ve diğer katılımcılardan daha empatik olduklarını tepit etmişlerdir (Luyten, Corvelyen, Fontaine, 8:80). Dolayııyla örneklemin farklı olmaına rağmen onucun değişmemei uçluluğun dindarlıkla paralel bir şekilde arttığı tezini güçlendirmektedir. 780 A3- Namazlarını ürekli kılan bireylerin uçluluk düzeyleri kılmayanlara göre daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Araştırma onucuna göre namazlarını ürekli kılan bireylerin uçluluk düzeyleri daha yükektir. Kur an-ı Kerîm de Korku ve ümit içeriinde Rablerine dua ederler (Secde, 32-6) ayeti bağlamıyla ele alındığında gecenin derinliklerinde yataklarından kalkıp Allah a derin bir aygı ve telimiyet ile ecdelere kapanıp yakaran müminlerin halini tavir etmektedir. Ayetteki havf (korku) kelimei ile ilgili yapılan yorumların genelinden kişinin kendi durumuna bakarak hatalarından dolayı Allah tan gelebilecek ceza beklentiiyle hiettiği korkunun ifade edildiği anlaşılmaktadır (Erkaya, 205: 40). Yani korku kavramı alında uçluluk hiine ebebiyet veren bir duygu olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayııyla ayetteki ifade inanın ecdeyle uçluluk, korku gibi duygularının arttığını ve bu durumun Allah ın hoşnut olduğu bir hal olduğu onucu ortaya çıkmaktadır. A4- İlahiyat Fakültei öğrencilerinin diğer fakültelerde okuyan öğrencilere göre uçluluk düzeyleri daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Araştırma onuçlarına göre İlâhiyat Fakültei öğrencilerinin uçluluk düzeyleri diğer fakülte öğrencilerine göre daha yükek çıkmıştır. Bu durum İlahiyat Fakültei öğrencilerinin dindarlık düzeyleriyle ilişkili bir onuç olarak ele alınabilir. Nitekim çalışmada dindarlığın uçluluk duyguu üzerinde etkii olduğu tepit edilmiştir.

17 Dinel farkındalığın yükelmei, inanan inanı davranışlarının inancına uygun olmaı açıından uyarmaktadır. Dini emir ve taviyelere uygun davranmadığını düşünen birey uçluluk duyguu hietmektedir (Karaca, 206: 83). Söz konuu dinel farkındalık arttıkça uçluluk düzeyi de artmaktadır. Çünkü bu şekilde dindarlıkta hem bilgi hem de duygu boyutunda bir takım değişimler meydana gelmektedir. Örneğin bu devirde içki içmek haram mı olur? şeklinde yorum yapan biri alkol kullandığında muhtemelen herhangi bir uçluluk duymayacaktır. Bu tavır dinel farkındalığın ekikliği ebebiyledir. Bu bakımdan İlahiyat Fakültei öğrencilerinin daha fazla uçluluk hietmeinin daha fazla uçlu/günahkâr oldukları anlamına gelmediği ifade edilmelidir. Nitekim uçluluk, bir duygu olarak kişinin kendine yönelik algıı ve bilgii ile ilişkilidir. İlâm dini açıından birey her ne kadar dindar ola da oyal hayat içeriinde bir takım ilişkiler kurmakta ve bunun onucunda hata yaptığını veya yapabileceğini düşünmektedir. Ayrıca ibadetlerindeki bir takım ekiklikler veya hakkıyla yerine getirme konuundaki endişeler, kişinin uçluluk duyguuna kapılmaına ebebiyet vermektedir. Dindarlık arttıkça omut olarak günahkârlık/uçluluk azala da bireyin iç dünyaında öz konuu uçluluk duyguu artış götermektedir. Dolayııyla bireyin dindarlığı derinleştikçe uçluluk haaiyeti artmaktadır. Bu bağlamda dindarların uçluluk düzeylerinin yükek olmaı, ahip oldukları dinel haaiyet ile ilişkilendirilebilir. A5- Mutluluğun ancak ağlam bir dini inanca ahip olmakla mümkün olabileceğini düşünenlerin uçluluk düzeyleri bu şekilde düşünmeyenlere göre daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Araştırma onucundan mutluluğun ancak ağlam bir dini inanca ahip olmakla mümkün olabileceğini ifade edenlerin uçluluk düzeylerinin daha yükek olduğu gözlenmektedir. Bütün dinler inanlara bir takım vaatlerde bulunur. Birçok din, inananlarının dünya ve ahiret mutluluğunu ağlamak iter. Hatta İlam bilginleri, dini tarif ederken mutluluk kavramı üzerinden bir tanım yapmaktadırlar. Bu bağlamda mutlak mutluluğa erişmenin şartı dinin emirlerine adık kalmak olarak ifade edilmektedir. Bu durum pikolojik olarak da deteklenebilir. İnanın bir takım arzu ve iteklerine ınır koymaı, kendine (nefine) hâkim olmaı mutluluk için gerekli erdemler olarak ifade edilmektedir. Bireyden aklıyla bu görevi yerine getirmei ve nihai mutluluğa erişmei beklenmektedir. Dolayııyla aklın zevkinin en ütün mutluluğu verdiği öylenebilir ki zaten önemli olan da en ütün mutluluk olan ruhi mutluluktur (Acaboğa, 2007: 6). Akgül tarafından yapılan dinmutluluk ilişkiini ele alan bir araştırmada kendiini mutlu olarak gören yaşlıların oranı %57,3 olarak tepit edilmiştir. Kımen mutlu olarak ifade edenlerin oranı ie %30, dir (Akgül, 2004: 43). Acaboğa tarafından yapılan bir çalışmada ie Genel olarak hayatınızda mutlu olduğunuza inanıyor muunuz? oruuna örneklemin %53.3 ü evet cevabı vermiş ve örneklemin %3.3 ü mutluluklarının ebebini Allah a inanmak olarak ifade etmişlerdir (Acaboğa, 25). Yapılan araştırmalar dindarların daha mutlu olduğuna dâir bir takım veriler unmaktadır. Dolayııyla dindarlık-uçluluk ilişkii de bu bağlamda değerlendirilebilir. Ayrıca uçluluk duyguunun inanların mutluluklarına engel teşkil etmediği de ifade edilebilir. 78 A6- Dinin inan hayatına bir amaç ve anlam kazandırdığını düşünenlerin uçluluk düzeyi bu şekilde düşünmeyenlere göre daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Frankl a göre hayatı anlamlandırma, yaşamın alî ve birinci güdüü olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bakımdan inanın cevaplamaktan kaçamayacağı orulardan biri de hiç şüpheiz hayatın anlamı problemidir. Günümüzde inanın her şeyi kontrol edebileceğine dair inancı ebebiyle kendiini, kontrol etmeye yetkin gördüklerinin kontrolüne bıraktığı görülmektedir. Dolayııyla inanın hayatı anlamlandırma noktaında ciddi zorluklarla karşı

18 karşıya olduğu gözlenmektedir (Akgül, 204:28). Yine de inanların anlam arayışı içeriinde cevap aradıkları alan genelde din kurumu olmaktadır. Bu bağlamda Pargament ve çalışma grubunun 586 kişi üzerinde yaptıkları çalışmada dini inançların bazı olayları anlamlandırmada yardımcı olduğu aptanmıştır. Katılımcıların %78 i, kendi hayatlarında karşılaştıkları ciddi boyutlu olumuz olayları anlama ve başa çıkmada dini inançların bu üreçlere etki ettiğini belirtmişlerdir (Küçükcan ve Köe, 2000:72). A7- Dinin bazı yaaklarının inanları hayatın güzelliklerinden alıkoyduğu düşünceine katılanların uçluluk düzeyi katılmayanlara göre daha düşüktür. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Araştırma onucuna göre dinin bazı yaaklarının inanları hayatın güzelliklerinden alıkoyduğunu düşünenlerin uçluluk düzeyleri daha düşüktür. B8- Devletin içki, kumar gibi alışkanlıkları yaaklamaını iteyenlerin uçluluk düzeyleri itemeyenlere göre daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Elde edilen bulgulara göre devletin bir takım kötü alışkanlıkları yaaklamaı gerektiği düşünceinde olanların uçluluk düzeylerinin yükek olduğu görülmektedir. Apaydın ın 470 öğrenciden oluşan örneklemle üniverite öğrencilerinin dinî yaaklarla ilgili tutumları üzerine yaptığı araştırmada belirlenen bazı dinî yaaklarla ilgili tutumlarının genelde olumlu olduğu ve din eğitimi almamış öğrencilerin dinî yaaklarla ilgili olumuz bir tutuma ahip olduğu tepit edilmiştir (Apaydın, :238). Bu bağlamda din tarafından hayatın güzelliklerinden alıkonulacağını düşünenlerin uçluluk düzeylerinin daha düşük olmaı şaşırtıcı değildir. Çünkü dini hayatının merkezinde hietmeyen, dini orumluluk duymayan bireylerin uçluluk duyguuna ahip olmaı çok zordur. Dolayııyla dindarlıkla paralel yükelen uçluluk düzeyi öz konuu bireylerde daha düşüktür. A- Toplumda yaşanan (kapkaç, rüşvet, hortumculuk gibi) birçok ahlâki orunun dini değerlerin yaygınlaştırılmaıyla çözülebileceğini düşünenlerin uçluluk düzeyi bu şekilde düşünmeyenlere göre daha yükektir. hipotezi doğrulanmıştır (p<.5). Araştırma onucuna göre dini değerlerin yaygınlaştırılmaıyla ahlâki orunların çözülebileceğini düşünenlerin uçluluk düzeyleri daha yükektir. B0- İlâmi değerlerin toplumun problemlerine olumlu çözüm getirebileceğini düşünenlerin uçluluk düzeyi akini düşünenlere göre daha yükektir. hipotezi de aynı şekilde doğrulanmıştır (p<.5). Buna göre İlâmî değerlerin toplumun problemlerine çözüm unabileceğini düşünenlerin uçluluk düzeyleri daha yükektir. Dünyada ekonomi, teknoloji, bilim gibi birçok alanda kayda değer bir ilerleme öz konuudur. İnani değerler, toplumal problemlerin çözümü gibi oyal hayatı ilgilendiren alanlarda da ie aynı ilerlemenin devam ettiğini öylemek neredeye imkânızdır. Bu bağlamda günümüz inanının en önemli orununun ahlaki değerler üzerine olduğu ifade edilmektedir. Küreelleşme, modernleşme ve bunların değişik formları, inanlığı daha eküler ve daha bireyci bir yaşama maruz bırakmıştır. Bu yaşam inanlar araında vazgeçilmez bir kurum olan dini değerleri geri planda bırakmıştır. Günümüzde başta batı toplumları olmak üzere inanlığın büyük bir kımının ilahi dinlerin getirdiği kutal meajlardan uzaklaşmakta olduğu ifade edilmektedir (Köylü, 2007: 63). Araştırmaya katılanlar öz konuu yozlaşmanın, ahlâki orunların ancak dinî değerlerin (örneklem grubunun tamamına yakını Mülüman olduğu için katedilen İlâmî değerlerdir) yaygınlaştırılmaıyla engellenebileceğini ifade etmektedirler. Nitekim dindar inan gelenekel ve dinî değerleri ön planda tutmaktadır (Özdoğan, 2005: 66). Söz konuu dinî değerlerin toplumun problemlerine olumlu çözüm getirebileceğini ve bu değerlerin yaygınlaştırılmaı gerektiğini düşünenlerin uçluluk düzeylerinin daha yükek olmaı, ahip oldukları dindarlıktan kaynaklanmaktadır. Ayrıca dini değerleri yaşama noktaındaki ekikliğin uçluluk duyguuna yol açtığı da öylenebilir. 782