21 OCAK Prof. Dr. A. Emel Önal

Transkript

1 Prof. Dr. A. Emel Önal 21 OCAK Prof. Dr. A. Emel Önal 1

2 Doğru beslenme çocukların normal büyüme ve gelişmesini sağlar ve daha sonra da yaşamı sağlıklı sürdürmek için gereklidir. Protein, yağ, karbonhidratlar, sıvılar Vitaminler, eser elementler, mineraller normal büyüme, gelişme ve sağlıklı yaşam için gereklidir Prof. Dr. A. Emel Önal 2

3 Sağlıklı beslenme için aşağıdaki evrensel yaklaşımların bilinmesi gerekmektedir 1. Besin çeşitliliği önemlidir. Hayvansal gıdalar yerine bitkisel gıdalar tercih edilmelidir. 2. Her gün ekmek, tahıl, pirinç ya da patates tüketilebilir. 3. Her gün en az 400 gram taze meyve ve sebze tüketilmelidir. 4. Beden Kitle İndeksi değerinin arasında tutulması önerilmektedir. Bunun için her gün düzenli bedensel aktivite yapılmalıdır. 5. Günlük alınan yağın kontrol edilmesi (toplam enerjinin %30 unu geçmemesi) gerekmektedir. Doymamış yağ tüketimi doymuş yağ içerikli gıdalar yerine tercih edilmelidir Prof. Dr. A. Emel Önal 3

4 Sağlıklı beslenme için aşağıdaki evrensel yaklaşımların bilinmesi gerekmektedir 6. Yağ içeriği fazla olan kırmızı et yerine baklagiller, balık, beyaz et, vb. tüketilebilir. 7. Süt ve kefir, yoğurt, peynir gibi süt ürünlerinin yağsız ve tuzsuz olarak tüketilmesi önerilmektedir. 8. Şekerli içeceklerden, yiyeceklerden kaçınmak gerekmektedir. 9. Tuz içeriği düşük gıdaların tüketilmesi önerilmektedir. Günlük toplam tuz alımı 6 gramı geçmemelidir. Bu da bir çay kaşığı kadar tuz anlamı taşımaktadır. İyot eksikliği olan bölgelerde tuzun iyotlanması genel bir yaklaşım olmalıdır. 10. Gıdaların hijyenik ve güvenli olmalarına dikkat etmek gerekmektedir. 11. İlk 6 ay sadece anne sütü en temel beslenme önerileri arasındadır. Bu dönemde su dahil hiçbir gıda bebeğe verilmemelidir Prof. Dr. A. Emel Önal 4

5 Ülkemizde dört yapraklı yonca modeli yaklaşımı yukarıdaki önerilerle paraleldir. Bu modele göre dört temel besin grubu olan süt ve süt ürünleri, et-yumurta-baklagiller, sebze ve meyveler, ekmek ve tahıllardan yeterli ve dengeli bir biçimde tüketilmesi önerilmektedir. Yaş, gereksinim, hastalık varlığı gibi durumlar özel olarak değerlendirilmesi gereken süreçler olarak akılda tutulmalıdır Prof. Dr. A. Emel Önal 5

6 SU Vücudun düzenli çalışabilmesi için lt. su içmek gereklidir. Bu da günde 8-10 su bardağı su içmek gerekiyor demektir Prof. Dr. A. Emel Önal 6

7 Mineral içeriği yüksek olan sert suların içilmesi tercih edilmelidir. (Sert sularda mg/lt kalsiyum vardır) Aşırı tuz alımından kaçınılmalıdır (3-5g/dl). Çünkü aşırı tuz idrarla kalsiyum atılımını artırır Prof. Dr. A. Emel Önal 7

8 Besin Grupları ve Besleyici Değerleri 1. Süt ve süt ürünleri: Kalsiyum, B vitaminleri, proteinden zengindir. 2. Et, tavuk, balık, yumurta, kuru baklagiller: Protein, B vitaminleri, demir ve çinkodan zengindirler. Kuru baklagiller potasyum ve magnezyumdan zengindir. Fındık, ceviz..e vitamini, magnezyum ve potasyumdan zengindir Prof. Dr. A. Emel Önal 8

9 3. Taze sebze ve meyvelerden yeşil yapraklılar C, E vitaminleri ve karotenoidlerden, turunçgiller, domates, C vitamininden, havuç ve kayısı karotenoidlerden zengindir. 4. Tahıllar ve ürünleri B vitamini, E vitamini içerir. Tereyağında A vitamini, margarin, zeytinyağı ve bitkisel yağlarda E vitamini vardır. Pekmezde demir, kalsiyum, potasyum vardır Prof. Dr. A. Emel Önal 9

10 20-59 yaşta kişi başı günlük ortalama alınması gereken enerji miktarı kilokaloridir kcal/kg/gün Erkeklerde günlük alınması gereken ortalama enerji miktarı biraz daha fazla ( kilokalori), kadınlarda biraz daha azdır ( kilokalori) Prof. Dr. A. Emel Önal 10

11 İş faaliyetleri için harcanan kalori arttıkça günlük gereksinim kilokaloriye kadar çıkabilir Prof. Dr. A. Emel Önal 11

12 Kişi başına önerilen enerji miktarları 2100 kilokalori/kişi/gün Yaş (yıl) Enerji (kilokalori) Erkek Kadın Genel Gebe Emzikli Ortalama Değer Prof. Dr. A. Emel Önal 12

13 25 yaşında, 65 kg ağırlığında, yıllık ısı ortalaması 10 derece olan bir iklimde bir kadının enerji tüketimi 8 saat iş faaliyeti: Evde ya da iş yerinde çoğu zaman ayakta 880 kkal/gün 8 saat iş dışı faaliyetler: 1 saat yıkanma, giyinme-150 kkal, 1 saat yürüme-220 kkal, 1 saat eğlence-210 kkal, 5 saat oturma 420 kkal, toplam 1000 kkal/gün 8 saat yatak istirahati: 420 kkal/gün Toplam 2300 kkal/gün Prof. Dr. A. Emel Önal 13

14 Bu enerjinin % ını karbonhidratlardan, % unu yağlardan, % sini proteinlerden almalıyız Prof. Dr. A. Emel Önal 14

15 A vitamininin, görme ve üremede olumlu etkisi var. Antioksidan etkisi olduğu için damar tıkanıklığı ve sertliğini önlüyor. B1 vitamini, vücutta glikoz ve karbonhidratların yakılmasında rol oynar Prof. Dr. A. Emel Önal 15

16 B12 vitamini, kemik iliğinde kan yapımını sağlayan vitamindir. C vitamini, hücrelere oksijen sağlar, serbest radikalleri düzenler, antioksidan özelliğindedir Prof. Dr. A. Emel Önal 16

17 TEKHARF çalışmasına göre bir günlük besin tüketiminden hesaplanan genel beslenme örüntüsü enerjinin Türkiye de % 53 ünün karbonhidratlardan, % 14 ünün proteinden, % 33 ünün yağlardan sağlandığını ortaya koymuştur. Yağları biraz fazla tüketmekteyiz, AZALTMALIYIZ Proteinleri az tüketiyoruz, ARTIRMALIYIZ Prof. Dr. A. Emel Önal 17

18 Türkiye de tahıllar %36, görünür yağ %14, süt ve süt ürünleri %14, tavuk ve kırmızı et % 9, meyveler %10, şeker % 7, sebzeler % 5, kuru baklagiller % 3, balık % 2 oranında enerji kaynağıdır Prof. Dr. A. Emel Önal 18

19 Kuru baklagillerin ve tahılların glisemik indeksi düşüktür ayrıca tahıl ve kuru baklagillerde bulunan steroller kan kolesterol düzeyini düşürür. Net Protein Kullanım Değeri yüksek, hayvansal gıdaların tüketimini (süt, peynir, yoğurt, balık, tavuk..) ARTIRMALIYIZ Prof. Dr. A. Emel Önal 19

20 Posadan zengin bir diyet kalp hastalıkları, kalın bağırsak kanseri, diyabet ve obesite gibi pek çok hastalığa karşı koruyucudur. Ama aşırı posa tüketiminden de kaçınılmalıdır (25-50 g/gün). Çünkü çinko ve kalsiyum emilimini azaltır Prof. Dr. A. Emel Önal 20

21 Posa içeren besinler Suda çözünebilir posa içerenler Elma Turunçgiller Soğan Enginar Patates Muz Suda çözünemeyen posa içerenler Kepek Lahanagiller Baklagiller Tahıllar Prof. Dr. A. Emel Önal 21

22 Suda çözünen posa kolesterolü düşürür, kan glikozunu düzenler, şeker hastalığı, kanser, koroner kalp hastalığı riskini azaltır. Suda çözünmeyen posa ise kabızlığı önler, kolon kanseri riskini azaltır Prof. Dr. A. Emel Önal 22

23 Karbonhidratlı besinlerin glisemik indeksi ve glisemik yükü Glisemik İndeks Pirinç 98 Spagetti 38 Bulgur 48 Nohut 28 Mercimek 28 Patates 88 Süt 27 Elma 38 Kola 63 Bal 55 Glisemik Yük Prof. Dr. A. Emel Önal 23

24 Ülkemizde, Margarinler; A,D,E, B6 vitaminleri, folik asit, omega-3, omega-6, Makarna; B1, B2, niasin, demirle, Pirinç unu; B1, B2 vitaminleri, demirle, Meyve suları; beta karoten, B2 vitamini, kalsiyumla, Bisküviler B grubu vitaminler, kalsiyum, folik asitle, Kutu sütleri kalsiyumla zenginleştirilmektedir. Un; Demir, çinko, folik asit, B vitaminleri (tiamin, riboflavin ve niasin) ile zenginleştirilmektedir Prof. Dr. A. Emel Önal 24

25 Bazı çocuklarda ve erişkinlerde de doğuştan olan bazı hastalıklar özel diyetlerle beslenmeyi gerektirirken Bazı beslenme hataları da birçok hastalığın edinsel olarak sonradan ortaya çıkmasında önemli rol oynar. Yanlış ve eksik beslenme ile demir yetersizliği anemisi gelişebilirken, fazla beslenme sonucu obesite gelişir Prof. Dr. A. Emel Önal 25

26 Anne sütü Isıtılması gerekmez Kullanıma hazırdır Ek temiz bir su kaynağı gerekmez Mikroorganizma içermez Temiz bir mama tabağı gerektirmez Anne-bebek arasındaki bağı güçlendirir Ig A ve makrofajları içerir, allerji ve enfeksiyonlardan korur Demiri düşüktür ancak biyoyararlılığı yüksektir Laktoferrin içerir (E.Colinin üremesini durduran) Kolesterol, taurin, nekleotidleri içerir Prof. Dr. A. Emel Önal 26

27 Türkiye de Ana ve Çocuk Beslenmesi Programları Anne Sütünün Özendirilmesi, Sürdürülmesi, Desteklenmesi ve Bebek Dostu Sağlık Kuruluşları Programı Türkiye de emzirmenin desteklenmesi Anne Sütünün Teşviki ve Bebek Dostu Sağlık Kuruluşları Programı adı altında sürdürülmektedir. Bu kapsamda, doğum yapılan bütün hastanelere ulaşılması hedeflenmiştir. Programın amacı eğitimli sağlık personeli yardımıyla annelerin bebeklerini erken emzirmeye başlamalarını sağlamak ve emzirmeyi sürdürmeleri için desteklemektir. Emzirmenin Korunması, Özendirilmesi, Desteklenmesi ile Demir Yetersizliği Anemisinin Önlenmesi ve Kontrolü Programı Demir Gibi Türkiye Projesi : Nisan 2004 te başlatılan bu proje kapsamında; toplumun demir yetersizliği konusunda bilinçlendirilmesi, bebeklerin ilk altı ay anne sütü almasının ve altıncı ayın sonunda uygun ve yeterli miktarda ek besine geçilerek, emzirmenin iki yaşına kadar sürdürülmesi, 4-12 ay arası her bebeğe profilaktik amaçlı ücretsiz demir desteği sağlanması, ay anemisi olan bebeklere demir tedavisi önerilmesi çalışmaları yer almıştır. Bebeklerde D Vitamini Yetersizliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının Geliştirilmesi Programı: Ülkede D vitamininin subklinik yetersizliği yaygın olarak gözlenmekte ve sonuçları bebek ve çocuk sağlığını olumsuz etkilemektedir. Sorunun çözümüne yönelik olarak Mayıs 2005 tarihinde Bebeklerde D Vitamini Yetersizliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının Korunması Projesi başlatılmış, sağlık kuruluşlarında ücretsiz olarak D vitamini desteği sağlanmıştır Prof. Dr. A. Emel Önal 27

28 Ana ve Çocuk Beslenmesi Programları İyot Yetersizliğinin Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı: İyot Yetersizliği Hastalıklarının Önlenmesi ve Tuzun İyotlanması Programı 1994 yılından beri yürütülmektedir. İyot yetersizliğinin en olumsuz ve yıkıcı etkilerinin gözlendiği risk grupları, doğurganlık çağındaki kadınlar, gebeler, bebekler ve çocuklardır. Tamamlayıcı Beslenme : Bu programla beş yaş altı çocuklarda akut ve kronik malnütrisyonun önlenmesi amaçlanmaktadır. Program kapsamında amaç eğitimli sağlık personeli ile birinci basamakta annelere uygun ve kişiye özel beslenme danışmanlığı verilmesini sağlamak ve sağlıklı beslenme ilkelerini çocukların yaşamına erken dönemde yerleştirebilmektir Prof. Dr. A. Emel Önal 28

29 Yenidoğan bebekte vücut kalsiyumunun % 98 i, fosforun % 80 i, magnezyumun % 60 ı kemiklerde bulunur. Adolesanın büyüme döneminde bir erkekte 12 kg protein, 1,2 kg kalsiyum, 0,7 kg fosfor, 26 gram magnezyum, 4 gr. demir ve 1,5 gr çinko birikir Prof. Dr. A. Emel Önal 29

30 Kalsiyum Prof. Dr. A. Emel Önal 30

31 Fosfor Prof. Dr. A. Emel Önal 31

32 Magnezyum Prof. Dr. A. Emel Önal 32

33 Manganez Prof. Dr. A. Emel Önal 33

34 Çinko Prof. Dr. A. Emel Önal 34

35 Krom Prof. Dr. A. Emel Önal 35

36 Selenyum Prof. Dr. A. Emel Önal 36

37 Bebek ve adolesanlarda günlük besin gereksinimi günlük minimum gereksinimin 2-6 katı olarak saptanır. Kalori gereksinimi ilk 10 kg için 100 kcal/kg, kg için 50 kcal/kg, 20 kg ın üstünde 20 kcal/kg dır Prof. Dr. A. Emel Önal 37

38 Şişmanlık: Gelişim eğrisinde % 85 in üstündeki değerler şişmanlık lehine kabul edilir. Anoreksia Nervosa: Saç dökülmesi, yüz ve gövdede ince lanugo benzeri kıllar, deri kaba, pullu ve peteşilidir. Bradikardi, osteopeni, gecikmiş mide boşalması, lenfopeni, elektrokardiogramda düşük voltaj, FEV1 de azalma, hipotermi, miyopati, nöropati, ileri dönemde organik beyin sendromu gelişir Prof. Dr. A. Emel Önal 38

39 Z Skoru Büyüme durumunun yaş ve cinsten bağımsız olarak ve çok küçük değişikliklerin gösterilmesinde kullanılan bir skorlama sistemidir. -2 SDS ve +2 SDS arası değerler normal olarak değerlendirilir. Hem kısa hem de uzun dönem beslenme bozukluğunun değerlendirilmesinde kullanılır. Boy, ağırlık ve baş çevresi gibi antropometrik ölçümlerin değerlendirilmesinde kullanılır Prof. Dr. A. Emel Önal 39

40 Boy Z skoru: (Bireyin boyu - yaş ve cinse göre ort. boy)/normal standart sapma Ağırlık Z skoru: (Bireyin Ağırlığı - yaş ve cinse göre ort. ağırlık)/normal standart sapma Prof. Dr. A. Emel Önal 40

41 Prof. Dr. A. Emel Önal 41

42 Prof. Dr. A. Emel Önal 42

43 Çocuk ve adolesanlarda antropometrik ölçümlerin değerlendirilmesine bireyin değerlendirilmesi için persentil değerlerinin, toplum değerlendirilmeleri için de özellikle Z-skor ve gerektiğinde persentil değerlerinin kullanılması önerilmektedir. Ülkemizde ise; Bundak ve arkadaşları (2006) ve Neyzi ve arkadaşları (2006), 6-18 yaş grubu 1100 erkek ve 1019 kız çocuk ve adolesan için vücut ağırlığı, boy uzunluğu ve BKI değerlerini oluşturmuşlardır Prof. Dr. A. Emel Önal 43

44 Prof. Dr. A. Emel Önal 44

45 Arterioskleroz: LDL kolesterolün <110 mg/dl olması istenir. Kalp hastalığını önlemek için sigara alışkanlığı, hipertansiyon, obesite, diabetes mellitus ve fiziksel hareketsizlik gibi risk faktörlerini en aza indiren yaşam şekli seçilmelidir Prof. Dr. A. Emel Önal 45

46 Çocuk ve adolesanlarda çinko, kalsiyum, demir yetersizliği yaygındır. Protein-enerji Malnütrisyonu: Beş yaş altındaki çocuklarda önde gelen ölüm nedenlerindendir. Birincil olarak sosyal ve ekonomik yoksunluktan kaynaklanır. İkincil olarak infeksiyon, kanser gibi nedenlerle kalori gereksiniminin artması, malabsorbsiyon, kistik fibrozis gibi nedenlerle kalori kaybının artması, anoreksia, kanser gibi nedenlerle kalori alımının azalması ile oluşabilir Prof. Dr. A. Emel Önal 46

47 Marasmus: İleri derecede kalori azlığına bağlıdır. Yaşa göre vücut ağırlığı beklenenin % 60 altında, Boya göre vücut ağırlığının % 70 inin altındadır. Kwashiorkor: Kalori alımı iyidir, protein alımı düşüktür. Ödem vardır Prof. Dr. A. Emel Önal 47

48 Scorbüt: Ascorbik asit (C vitamini) yetersizliği İnfantil beriberi: Tiamin (B1 vitamini) yetersizliği Ariboflavinoz : Riboflavin (B2 vitamini) yetersizliği Pellegra: Niasin yetersizliği B6 vitamini yetersizliği Biotinidaz: Biyotin yetersizliği Prof. Dr. A. Emel Önal 48

49 Kseroftalmi: A vitamini yetersizliği Raşitizm: D vitamini yetersizliği Yenidoğanın hemorajik hastalığı: K vitamini yetersizliği Megaloblastik anemi: Folat ve B 12 vitamini yetersizlği Prof. Dr. A. Emel Önal 49

50 İLKÖĞRETİM ÇOCUKLARINDA BESLENME 6-13 yaş grubudur. En hızlı büyüme kızlarda yaşta, erkeklerde yaştadır Prof. Dr. A. Emel Önal 50

51 Prof. Dr. A. Emel Önal 51

52 kalsiyum ihtiyacı 1300 mg/gün iki su bardağı süt, bir su bardağı yoğurt ve iki kibrit kutusu peynir ile karşılanır. Ispanak ve roka gibi yeşil yapraklı sebzeler, ceviz ve badem gibi kuruyemişler, kuru incir ve kuru üzüm gibi kuru meyveler kalsiyum içerir Prof. Dr. A. Emel Önal 52

53 DEMİR Et, Yumurta, Kuru Fasulye, Nohut, Mercimek, koyu yeşil yapraklı sebzelerle alınır. Kuru baklagiller ve sebzelerde bulunan demirin, vücudumuzda daha iyi kullanılabilmesi için C vitamini gereklidir. Bu nedenle her öğünde sebze ve meyve grubundan bir besini tüketmek gerekir Prof. Dr. A. Emel Önal 53

54 Örnek Menü Sabah: 1 bardak süt, 1 adet yumurta, 1-2 dilim ekmek, 1 adet domates veya portakal 455 Kkal Öğle: 1 porsiyon et veya kurubaklagil yemeği, 1 porsiyon pilav ya da makarna, yoğurt veya ayran, salata, 1 dilim ekmek 620 Kkal Akşam: 1 porsiyon etli sebze yemeği, 1 porsiyon yoğurtlu pilav ya da makarna, 1 adet meyve, 1 dilim ekmek 670 Kkal Prof. Dr. A. Emel Önal 54

55 1 porsiyon süt veya yoğurt: 240 ml 170 Kkal ½ porsiyon peynir: gr. 105 Kkal 1 porsiyon dondurma: 240 gr. 287 Kkal 1 porsiyon et, tavuk, balık: gr Kkal ½ porsiyon yumurta: 1 adet 75 Kkal 1 porsiyon pişmiş kurubaklagil: 120 gr. 70 Kkal Prof. Dr. A. Emel Önal 55

56 Büyük boy bir hamburger menü, yaklaşık 1000 kalori içermekte ve 10 yaşındaki bir çocuğun günlük ihtiyacının yarısını karşılamaktadır. Fazla kaloriye, televizyon ve bilgisayar karşısında geçirilen hareketsiz saatler de eklenirse, obesite çocukluk çağlarında karşımıza çıkan bir problem olmaktadır Prof. Dr. A. Emel Önal 56

57 Beslenme Alışkanlıkları ve sık görülen kanserler arasındaki ilişki Prof. Dr. A. Emel Önal 57

58 Beslenme Alışkanlıkları ve yaşlılıkta sık görülen bazı hastalıklar arasındaki ilişki Prof. Dr. A. Emel Önal 58

59 Yaşlılarda zayıflık Enfeksiyon hastalıklarında artışa neden olur Kas kaybını arttırır Düşme ve buna bağlı kırık riskinde artışa neden olur Kemik mineral yoğunluğu azalır Bilişsel fonksiyonda azalmaya neden olur Anemi (kansızlık) gelişebilir Hastalıklara bağlı olarak ölüm riskinde artışa neden olmaktadır Prof. Dr. A. Emel Önal 59

60 Menopozda bir günde tüketilecek besinler ve miktarları Az tuzlu, az yağlı, (rafine) şekeri az, sebze ve meyvesi yeterli bir diyet olmalıdır. Süt ve ürünleri Süt, yoğurt: 2 su bardağı Peynir: 1 kibrit kutusu büyüklüğünde Et, kuru baklagil, yumurta 2 porsiyon et veya 1 porsiyon (16 kaşık) kurubaklagil Haftada 3 gün bir adet yumurta Tahıllar Ekmek:3-6 dilim Tahıllar:1 porsiyon Sebze-Meyve 5-7 porsiyon tüketilmelidir Prof. Dr. A. Emel Önal 60