YÜKSEK YOĞUNLUKLU POLİETİLEN ODUN KARIŞIMLARININ BİRLİKTE PİROLİZİ

Transkript

1 YÜKSEK YOĞUNLUKLU POLİETİLEN ODUN KARIŞIMLARININ BİRLİKTE PİROLİZİ Tuba ERŞEN*, Dursun PEHLİVAN Fırat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Kimya Mühendisliği Bölümü, Elazığ, *Fırat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Kimya Mühendisliği Bölümü, Elazığ, 23279, ÖZET Günümüzde yaygın bir şekilde ortaya çıkan atık plastiklerin geri dönüşüm dışı yollarla da değerlendirilmesi önemli konulardandır. Bu çalışmada evsel plastik atıklar arasından seçilen yüksek yoğunluklu polietilen (HDPE) ile biyokütle olarak seçilen çam odunu tozunun birlikte pirolizi araştırıldı. Bu materyallerin öğütülmüş örneklerinin belirli oranlarındaki karışımlarından hazırlanan pelletlerin sabit yataktaki pirolizi sonucu oluşan ürünlerin verimlerine farklı piroliz parametrelerinin (ısıtma hızı, son sıcaklık, süpürme hızı, karışım oranı) etkileri ortaya konuldu. Eşit oranda HDPE ve çam odunu bulunduran pelletler ile en yüksek katı ürün verimi 1 o C/dk ısıtma hızında, 1 ml/dk azot akışı altında ve 5 o C son sıcaklıkta elde edildi. En yüksek sıvı ürün veriminin ise 5 o C/dk lık ısıtma hızında, azotsuz ortamda ( ml/dk) ve 7 o C son sıcaklıkta elde edildiği belirlendi. Anahtar Kelimeler: Polietilen, odun, piroliz GİRİŞ Endüstri devriminin başlangıcından günümüze kadar geçen zaman içinde evsel ve endüstriyel enerji gereksinimi büyük ölçüde fosil yakıtlarla karşılanmıştır. Bu durum dünya atmosferindeki karbon dioksit ve diğer zararlı bileşenlerin sürekli olarak artmasına neden olarak, dünyamızı sonunda canlıları yok edebilecek küresel ısınma tehdidi ile yüz yüze getirmiştir. Günümüzde toplumların enerji gereksiniminin karşılanmasında fosil yakıtlar yerine yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılması bu tehdide karşı koymanın yollarından biri olarak görülmektedir. Karbon dioksit yönünden nötral olduğu kabul edilen bitkisel kökenli materyaller veya biyokütle de önemli bir yenilenebilir enerji kaynağıdır. Ormanların işletilmesi sırasında ortaya çıkan bitkisel enkazlar, tarımsal atıklar, orman ve tarım endüstrisi atıkları gibi pek çok biyokütle kaynağı vardır. Bu nedenle yakın zamanlarda biyokütle enerjisinin değerlendirilmesi ve kömürün biyokütle ile birlikte yakılması gibi konular üzerinde yoğun çalışmalar yapılmaktadır[1 5]. Diğer yandan günlük yaşamda plastiklerin önemli bir yeri vardır. Bu da yaygın bir şekilde plastik atıkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bunlar içinde polietilenler önemli bir yere sahiptir. Ülkemizde kişi başına plastik tüketimi gelişmiş ülkelerin hayli gerisindedir[6]. Ancak, ortaya çıkan plastik atıkların sadece üçte biri kadarı geri dönüşüm işlemleri ile kazanılabildiğinden dolayı artan tüketim eğilimi ile birlikte atık plastiklerin neden olduğu görüntü ve çevre kirliliği de artmaktadır. Plastiklerin doğadaki biyolojik bozunma hızlarının çok düşük olması nedeniyle, arazi doldurma gibi atık giderme yöntemleri sürdürülebilir değildir. Bu nedenle atık plastiklerin geri dönüşüm dışı yollarla da değerlendirilmesi veya giderilmesi üzerinde durulmaktadır [7]. Hızlı termal parçalanmaya uğratıldıklarında geride çok az katı artık bıraktıkları için atık plastiklere bir sıvı yakıt kaynağı olarak bakılmaktadır. Dünyada ve ülkemizde çeşitli ticari plastik atıkların değişik yöntemlerle değerlendirilmesi ile ilgili pek çok çalışma bulunmaktadır. Çoğunlukla atık plastiklerin geri dönüşümü ve piroliz ile sıvılaştırılması üzerine yapılan yaygın çalışmalarla endüstriyel olarak uygulanabilir genişlikte bir bilgi birikiminin ortaya çıktığı

2 görülmektedir[8 9]. Plastiklerin biyokütle ile birlikte bir enerji kaynağı olarak değerlendirilmesi de önemli bir seçenek olup günümüzde bu konuda da çalışmalar yapılmaktadır. Bugüne kadar çeşitli polietilenlerin değişik koşullardaki pirolizi de incelenmiştir. Bu çalışmalarda yüksek oranlarda elde edilen sıvı piroliz ürünlerinin, sıvı yakıt olarak değerlendirilme potansiyeli yüksek geniş bir aralıktaki parafinik, olefinik ve aromatik hidrokarbonları kapsadığını ve ağırlıklı olarak alifatik hidrokarbonlardan oluştuğunu göstermektedir. Polietilen veya polipropilenin odun ile karışımlarının başarılı bir şekilde sıvı ürünlere dönüştürülebildiği ve aralarında olumlu etkileşim olduğu gösterilmiştir. Odunun aktif termal bozunması 2 o C/dk ısıtma hızlarında 25 o C dolaylarında başlamakta ve 45 o C ye kadar devam etmektedir. Benzer şekilde, LDPE nin aktif termal bozunması 35 o C dolaylarında başlamakta ve 45 o C ye kadar devam etmektedir. HDPE nin aktif termal bozunması 45 o C dolaylarında başlamakta ve 55 o C ye kadar devam etmektedir. Buna karşılık PP gibi plastiklerin aktif termal bozunması 4-5 o C gibi daha dar bir aralıkta sürmektedir. Ancak, ısıtma hızının azalması ile bu sıcaklık aralıkları genişlemekte ve ayrıca belirli ısıtma hızlarında bozunma hızı tane büyüklüğü ile azalmaktadır[1]. Hem biyokütle hem de plastiklerin hızlı piroliz ile sıvı ürünlere dönüşümü ve gazlaştırılmaları üzerine pek çok çalışma olmasına karşın [11], plastik-biyokütle karışımlarından uçucu maddelerin ayrılma hızını yavaşlatmaya, birincil piroliz ürünlerinin kalma süresini artırmaya odaklanmış ve esas amacın katı ürün elde etmeye yönelik olduğu fazla çalışma yoktur. Bu nedenle bu çalışmada HDPE ile çam odununun birlikte pirolizleri sırasındaki etkileşiminin anlaşılması ve katı ürün verimini özendiren koşulların ortaya konulması amaçlanmıştır. MATERYAL VE YÖNTEM Deneysel çalışmalarda kullanılan çam odunu Elazığ Sanayi Bölgesi odun işletmelerinden farklı tane büyüklüklerinde toz halinde temin edildi. Atık HDPE olarak evsel atıklar arasından şampuan şişeleri kullanıldı. Çam odunu tozu 75 o C sıcaklıktaki etüvde azot atmosferinde 48 saat kurutulduktan sonra elenerek boyutlandırıldı. HDPE den yapılmış atık plastikler ise parçalanıp öğütüldükten sonra elenerek boyutlandırıldı. Her iki materyalin de mesh lik tane büyüklüğündeki örnekleri belirli oranlarda karıştırıldı. Bu karışımlardan hidrolik baskı ile 1 ton basınç altında 13 mm çap ve 8,3 mm yükseklikte yaklaşık 1, g. lık silindirik pelletler hazırlandı. Hazırlanan pelletler piroliz deneylerinde kullanılmak üzere desikatörde muhafaza edildi. Piroliz deneyleri, 22 mm çaplı 275 mm uzunluğunda kuvars bir boru içine yerleştirilmiş paslanmaz çelikten bir elek sepet üzerinde gerçekleştirildi. Kuvars boru, içinde direnç telleri bulunduran refrakter tuğladan yapılmış dikey bir fırın kullanılarak ısıtıldı. Fırının sıcaklık kontrolü değişken voltaj transformatörü ve otomatik kontrol sistemi kullanılarak yapıldı. Piroliz ortamı sıcaklığını ölçmek için fırının içine kontrol sistemine bağlı bir termoçift (NiCr) yerleştirildi. Piroliz sırasında oluşan sıvı ürünün toplanması amacıyla buz banyosu içine yerleştirilmiş U biçimli cam borular tuzak olarak kullanıldı. Piroliz deneylerine başlamadan önce kuvars boru ile U boruları tartıldı ve ilk ağırlıkları belirlendi. Ağırlığı bilinen kuvars boru dikey fırın içine yerleştirilerek, alt kısmına buz banyosu içerisindeki soğutucular(u boruları) takıldı. Sistem ısıtılmaya başlanmadan önce azot gazı geçişi sağlandı. Kuvars boru içindeki sepet üzerine ağırlığı bilinen bir pellet atıldı ve kapağı kapatıldı. Sonra otomatik kontrol sistemi yardımıyla ısıtma başlatıldı. Sistem öngörülen son sıcaklığa ulaşıp bu sıcaklıkta 1 dakika bekledikten sonra otomatik olarak soğumaya başlamaktadır. Soğuma tamamlanınca, piroliz borusunun kapağı açılarak, sepet üzerindeki karbon içeriği yüksek katı ürün (char) alınıp tartıldı ve katı ürün verimi hesaplandı. Sıvı ürün verimini belirlemek için kuvars boru ile U boruları sökülerek tartıldı. Son ağırlıkları ile deney öncesi ağırlıkları arasındaki farktan sıvı ürün miktarları belirlendi. Gaz ürün miktarı ise toplam miktar

3 ile katı ve sıvı ürün miktarları toplamının farkı olarak alındı. Belirli bir deney en az iki kez tekrarlanarak elde edilen sonuçların tutarlı olup olmadığı denetlendi. Şekil 1. Piroliz deney düzeneği: 1. azot girişi, 2. piroliz düzeneği kapağı, 3. pellet, 4. sepet, 5. kuvars boru, 6,7. U borusu, 8. buz banyosu, 9. voltaj değiştirici, 1. sıcaklık programlama cihazı, 11. akış ölçer, 12. azot tüpü. Piroliz deneyleri dört farklı aşamada gerçekleştirildi. İlk aşamada, piroliz işlemi 2 ml/dk azot akış hızı altında 7 o C son sıcaklığa kadar yürütüldü. Bu sıcaklık için farklı ısıtma hızlarının (1, 5, 1 o C/dk ve Flash) etkisi belirlendi. İkinci aşamada katı ürün veriminin en yüksek bulunduğu iki ısıtma hızı uygulayarak (5 o C/dk, 1 o C/dk) azot akış hızının (1 ml/dk, ml/dk) etkisi araştırıldı. Üçüncü aşamada ürün dağılımı üzerine son sıcaklığın (5 o C, 6 o C) etkisi incelendi. Son aşamada ise yukarıdaki üç parametrenin incelenmesinden ortaya çıkan sonuçların ışığı altında karışım oranının ürün dağılımı üzerine etkisi belirlendi SONUÇLAR VE TARTIŞMA Bu çalışmada odun ve HDPE karışımlarının birlikte pirolizi farklı parametreler için gerçekleştirildi ve bu karışımların pirolizinden elde edilen ürünlerin verimlerinin değerlendirilmesi aşağıda yapıldı. Yapılan deneylerde ilk olarak ısıtma hızının piroliz ürün verimi üzerine etkisi incelendi. Bunun üzerine literatürde yapılan araştırmalarda ısıtma hızının artmasıyla birlikte gaz ürün veriminin arttığı, sıvı ürün veriminin azaldığı, katı ürün veriminin ise ısıtma hızından bağımsız olduğu söylenmektedir. Ancak düşük ısıtma hızlarında dikkate değer bir katı ürün elde edildiği de göze çarpmaktadır. Dolayısıyla yaptığımız deneyler bazı küçük farklılıklar dışında literatür ile uygunluk göstermektedir. Bu farklılıkların en belirgin olanı katı ürün veriminin ısıtma hızıyla birlikte flash deneylere kadar artması ve flash deneylerde tekrar azalmasıdır. Bunun sebebi olarak da düşük ısıtma hızlarında ve yüksek sıcaklıklarda termal bozunma süresinin uzaması, buna bağlı olarak da yavaş bir şekilde oluşan ürünlerin yüksek azot akışıyla süpürülüp götürüldüğü söylenebilir. Tüm bu farklılıkların uygulanan reaktöre ve parametrelerin farklılığına bağlı olduğu öngörülebilir[1]. Azot akış hızının ürün verimi üzerine etkisi ise Şekil 3 de gösterilmektedir. Yapılan deneylerde 2 ml/dk ile 1 ml/dk hızlardaki piroliz ürünleri verimleri arasında çok küçük bir değişim gözlenirken, 1 ml/dk ile ml/dk arasında önemli bir fark gözlenmemiştir. Literatürde

4 yapılan araştırmalarda ise yüksek azot akış hızlarının yapıdan kopan moleküllerin, pellet etrafında ikincil reaksiyonlarına izin vermeyip, daha hızlı süpürüp götürmesine neden olduğu söylenmektedir. Dolayısıyla kraking ve char oluşumu gibi ikincil reaksiyonlar minimize edilmektedir. Sonuçta farklı azot akış hızı eğrilerinin birbirleriyle uyum içinde olduğu ve bu proses hızında azot akış hızının önemsiz etkilere sahip olduğu söylenebilir[1] Flash(2) Isıtma Hızı Şekil 2. Eşit oranda çam odunu ve HDPE içeren karışım pelletlerin piroliz ürünleri üzerine ısıtma hızının( o C/dk) etkisi Azot Akış Hızı Şekil 3. Eşit oranda çam odunu ve HDPE içeren karışım pelletlerin piroliz ürünleri üzerine azot akış hızının(ml/dk) etkisi Şekil 4 de ise son sıcaklığın piroliz ürünleri üzerindeki etkisi incelenmiştir. Şekilde sıcaklıktaki artışla birlikte katı ürün veriminde pek bir değişim gözlenmezken sıvı ürün veriminde önemli artışlar gözlenmiştir. Bu sonuçta literatür ile paralellik göstermektedir. Literatürde; odun-hdpe karışımının pirolizinde odun, 25 o C civarında aktif olarak termal parçalanmaya başlamakta ve yüksek oranda odun kaynaklı katı ürün oluşumuna neden olmaktadır. 4 o C ve üzerinde ise artık odunun aktif termal parçalanması yavaşlamakta ve HDPE daha hızlı bir şekilde aktif termal parçalanmaya başlamaktadır. Sonuçta odunun yapısındaki bağlar parçalanarak serbest radikaller oluşmakta ve bu radikallerin HDPE den sağlanan hidrojenle kararlı hale dönüşmesi ile sıvı ürünlere dönüşüm yüzdesi ve sıcaklığın artışı ile de bu ürünlerin daha küçük mol kütleli ürünlere parçalanarak gaz ürünlere dönüşümü artmaktadır. Buda sıvı ve gaz ürün miktarının nasıl arttığının bir göstergesidir[1].

5 Son Sıcaklık Şekil 4. Eşit oranda çam odunu ve HDPE içeren karışım pelletlerin piroliz ürünleri üzerine son sıcaklığın( o C) etkisi Çam odunu ve HDPE karışımlarının, farklı karışım oranlarında gerçekleştirilen pirolizleri sonucu belirlenen ürün verimleri Şekil 5 de verilmiştir. Literatür taramasında katı ürün miktarının artması için odun içeriğinin yüksek olması, sıvı ürün miktarının artması içinde piroliz şartlarında oluşan radikallerin kararlı hale gelmesi ve odun ile HDPE yapısında yer alan bağların ise azalması gerekmektedir. Ancak odunun yapısında yer alan ve piroliz ortamında oluşan hidrojen miktarı, bu radikallerin doyurularak kararlı hale getirilmesinde yeterli olmamaktadır. Bu durumda da devreye HDPE girmektedir. HDPE den sağlanan hidrojen odundan oluşan radikalleri doyurmakta ve bir hidrojen verici gibi davranarak sıvı ürün veriminin artmasına katkıda bulunmaktadır. Bu durum karışımdaki HDPE miktarının artmasıyla daha belirgin bir hal almaktadır. Deneysel verilerimizle de bu sonuçlar doğrulanmaktadır[1] Karışım Oranı Şekil 5. Farklı oranlarda çam odunu ve HDPE içeren karışım pelletlerin piroliz ürünleri üzerine etkisi Son olarak da odun ile HDPE arasındaki sinerjik etkinin katı ürün açısından belirgin olarak sadece %7 HDPE karışım oranında mevcut olduğunu ve genel olarak aralarında herhangi bir sinerjik etkinin görülmediğini Şekil 6 ya bağlı olarak söyleyebiliriz.

6 % HDPE Deneysel Teorik Şekil 6. Katı ürün için sinerjik etkinin karışımın HDPE içeriği ile değişimi Sonuç olarak elde edilen sıvı ürüne ek olarak katı ürünün de, yanmadaki davranışının ortaya konulması koşulu ile, alternatif bir enerji kaynağı olabileceği değerlendirilmesi yapılabilir. KAYNAKLAR 1. Hartmann, D., Kaltschmitt, M., Electricity generation from solid biomass via cocombustion with coal: Energy and emission balances from a German case study, Biomass and Bioenergy, Cilt 16 No 6, , Collot, A.G., Zhuo, Y., Dugwell, D.R., Kandiyoti, R., Co-pyrolysis and co-gasification of coal and biomass in bench-scale fixed bed and fluidized bed reactors, Fuel, Cilt 78, No 6, Cliffe, K.R., Patumsawad, S., Co-combustion of waste from olive oil production with coal in a fluidised bed, Waste Management, Cilt 21, No 1, 49-53, Skodras, G., Grammelis, P., Samaras, P., Vourliotis, P., Kakaras, P., Sakellaropoulos, G.P., Emissions monitoring during coal waste wood co-combustion in an industrial steam boiler, Fuel, Cilt 81, No 5, , Armesto, L., Bahillo, A., Cabanillas, A., Veijonen, K., Otero, J., Plumed, A., Salvador, L., Co-combustion of coal and olive oil industry residues in fluidized bed, Fuel, Cilt 82, No 8, 993-1, DPT, PAGEV, ÖİK Raporu 7. Türkiye ve Dünyada Petrokimya Sanayii, Petkim Araştırma Merkezi. 8. Ballice, L., A kinetic approach to the temperature-programmed pyrolysis of low and high-density polyethylene in a fixed bed reactor: Determination of kinetic parameters for n- paraffins and 1-olefins evolution, Fuel, Cilt 8, , Demirbaş, A., Recovery of chemicals and gasoline-range fuels from plastic wastes via pyrolysis, Energy Sources, Cilt 27, , Encinara, J.M., González, J.F., Pyrolysis of synthetic polymers and plastic wastes Kinetic study, Fuel Processıng Technology, Cilt 89, , Williams, P.T., Slaney, E., Analysis of products from the pyrolysis and liquefaction of single plastics and waste plastic mixtures, Resources, Conservation and Recycling, Cilt 51, , 27.