Eski Mezopotamya da Kutsal Evlilik Metinleri ve Kutsal/Kült/Mabet Fahişe(Si) İbâresi

Transkript

1 Eski Mezopotamya da Kutsal Evlilik Metinleri ve Kutsal/Kült/Mabet Fahişe(Si) İbâresi Sebahattin Bayram * ORCID: X Öz Eski Mezopotamya da Kutsal Evlilik Metinleri nde geçen anlatımlar ya da daha çok edebi metinlerde kaydedilen bazı kelimeler için kullanılan Kutsal/Kült/Mabed Fahişe(si) ibâresi farklı uzmanlar tarafından değişik şekillerde yorumlanmaktadır. Metinler yeterli, kesin ve açık bilgi vermediğinden ibâre öteden beri tartışılagelmiştir. Bazıları bunu uygulamada yeri olan, diğerleri ise sadece sembolik olan ve pratikte yer almayan bir ibâre olarak değerlendirmektedir. Bu makalede, ilgili metinler ve kelimelerin de değerlendirilmesiyle gerçeğe uygun ya da en azından yakın sonuçlara ulaşmak hedeflenmektedir. Anahtar Kelimeler: Dumuzi, Eski Mezopotamya, Harīmtu, İnanna/İštar, Kezertu, Kutsal Evlilik Metinleri, Kutsal Fahişe, Qadištu, Šamhat Gönderme Tarihi: 15/02/2019 Kabul Tarihi:20/06/2019 * Prof. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri, Sümeroloji Anabilim Dalı, E-Posta: bayrams@ankara.edu.tr ATDD Tüm Hakları Saklıdır

2 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 Sacred Marriage Texts and the Expression Sacred/Cult/Temple Prostitute in Ancient Mesopotamia Abstract In ancient Mesopotamia, the expression "Sacred / Cult / Temple Prostitute" occurring in contexts of Sacred Marriage Texts and used for some words recorded in some literary texts is disparately interpreted by different researchers. Since the texts do not provide sufficient, definite and clear information, the term has been discussed for a long time. Some consider it applied in practice, others simply symbolic and not involved in practice. In this article, the relevant expression and words will be evaluated by considering transitions in the texts and will be tried to reach a realistic or at least close results. Keywords: Dumuzi, Harīmtu, İnanna/İštar, Kezertu, Old Mesopotamia, Qadištu, Sacred Prostitution, Sacred Marriage Texts, Šamhat Received Date: 15/02/2019 Accepted Date: 20/06/

3 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 Священные брачные тесты в Древней Месопотамии и понятие «Священный\Культ\храмовая жрица любви» Сабахаддин Байрам Резюме В священных брачных текстах древней Месопотамии или в литературных памятниках встречаются фразы со словами «священный\культ\храмовая жрица любви», которые различными учеными трактуются по-разному. Из-за того, что тексты не передают ясный и конкретный смысл, эти понятия являлись предметом постоянных споров. Некоторые считают, что подобные понятия применялись в жизни, другие склонны полагать, что они имеют символическое значение и на практике не применялись. Целью данной статьи является с помощью связянных с темой текстов и слов придти к истинному следствию, или как минимум приблизиться к нему. Ключевые слова: Думузи, древняя Месопотамия, Harīmtu, Инанна\Иштар, Kezertu, священные брачные тексты, священная Получено: 15/02/2019 Принято: 20/06/

4 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 Giriş Eski Mezopotamya sâkinlerine özellikle Sumerlilere izafe edilen kutsal/kült/mabet fahişe(si) ibâresi hakkında sağlıklı bir tespit yapmayı ve durumu olduğu gibi ortaya koymayı amaçlayan bu incelemede şu hususlar ele alınacaktır: A. Kutsal/Kült/Mabet Fahişe(si) İbâresi B. İlgili Metinler C. Kutsal Evlilik Metinlerinin Uzmanlarca Değerlendirilmesi D. İbâre ile İlgili Kelimeler ve Yorumlanmaları E. İbâreyi Kullananlar ve Gerekçeleri / Açıklamaları F. Tahliller ve Sonuçlar A. Kutsal/Kült/Mabet Fahişe(si) İbâresi: Çivi yazılı metinlerdeki anlatımlardan çıkarılan bazı kavram ya da kelimelere kutsal/kült/mabet fahişe(si) karşılığı verilmiştir. Bu makalede söz konusu kavram ya da kelimelerin nasıl değerlendirilmesi gerektiği analiz edilecek ve kendi cümlelerimizde kutsal/kült/mabet fahişe(si) yerine ibâre kelimesi kullanılacaktır. İbârenin; esas itibarıyla, özellikle tanrıça İnanna ile ilgili olan veya olduğu düşünülen yeni yıl kutlamaları hakkındaki metinlerin ilgili kısımlarının ve farklı dönemlerde, kavimlerde veya coğrafyalarda fahişe anlamında da kullanılan bazı kelimelerin dikkate alınarak, günümüz bazı uzmanları tarafından yapılan yorumlarla ortaya çıktığını ifade etmek gerekir. Daha sonraki bölümlerde konu ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır. Yeni yıl kutlamaları vesilesiyle yapılan Kutsal Evlilik Törenleri ile ilgili en eski metinlerde anlatılanlardan ortaya çıkan tabloda, tanrıça İnanna ile kutsallaştırılmış kral Dumuzi nin bulunması ve yine kutsal kabul edilen neslin devamını da temin etmek üzere, bolluk ve bereketin gelmesinin hedeflenmesi, İnanna yı ya da onu temsil eden kadın figürü kastetmek üzere ibârenin ortaya çıkmasının başlıca sebebi olarak kabul edilebilir. 549

5 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 Ayrıca šamhatu, kezertu, harīmtu ve qadištu gibi kelimelere, farklı dönemlerde, coğrafyalarda ya da kavimlerde fahişe anlamının da izafe edilmesi ve bunların İnanna ya da İštar ile ilişkisinin kurulması, ibârenin kullanılmasının bir diğer önemli sebebidir. Bununla birlikte ilk arkeoloji, antropoloji ve tarihi araştırmaları yapan uzmanların Tevrat ve antik Yunan-Roma kaynaklarını ele alarak çalışmalara başlamaları ve orijinal kabul edilen söz konusu kaynaklara atfen araştırmalarını din ve cinselliği başta olmak üzere kadınlar üzerinde odaklaştırmaları da meselenin farklı şekilde yorumlanmasına neden olmuştur. Bunlardan başka, kendi hayat, inanç ve düşünce sistematiği bu tür değerlendirmelere yatkın olup tartışmaya açık ifade ve kelimeler üzerinde fikir yürüten ve çalışma yapan birtakım kimseler de ibârenin ortaya çıkmasında ve yaygınlaşmasında önemli rol oynamışlardır. B. İlgili Metinler: İbârenin, bir kavramın ya da bazı kelimelerin kullanılmasıyla ortaya çıkmasına sebep olan başlıca metinleri, çok kısa olarak üç başlıkta toplayabiliriz: 1. Kutsal Evlenme Metinleri 1 : İbâredeki anlamı veren bir kelime geçmemekle beraber bu metinlerdeki anlatımlar onun kullanılmasının sebeplerinden biridir. a) Dumuzi ile İnanna nın Evlenmesi : Sumer şehirlerindeki yazarların, kendi şehirlerinin veya ülkelerinin bolluk ve berekete kavuşması için Sumer aşk ve bereket tanrıçası İnanna ile onun kutsadığı ve ilahlaştırdığı kendi krallarının evlenmesini, yaygın bir edebiyat türü olarak kaleme aldıkları anlaşılmaktadır. Bunlardan en iyi bilineni İnanna ile Uruk ta hüküm süren ve sonraları çoban tanrısı olacak olan Dumuzi arasındaki evlenme törenidir. Bu şiir tarzındaki mitolojide Dumuzi tanrıça tarafından güvey olarak seçilmekte ve bu tanrısal çiftin birleşmesi her tarafa bolluk ve bereket getirmektedir. Tanrıça çoban eşinden süt istemekte ve sarayı, yaşam evini, sonsuza dek koruyacağına söz vermektedir. Şiir tanrıçanın Dumuzi yi memleketin tanrılığına seçtiğini bildiren bir konuşma ile başlamaktadır. Ayrıca tanrıçanın ailesinin isteğine uygun bir şekilde kralın onunla evlendiği ve böylece kendisine de tanrısallık verildiği belirtilmektedir. Metnin sonunda İnanna, kralın sarayını sembolize ettiği düşünülen kutsal ağılı koruyacağına söz vermektedir. 1 Samuel N. Kramer, Tarih Sumer de Başlar, çev. Muazzez Çığ, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990, 240 vd. 550

6 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 b. Šulgi nin Kutsanması adlı ilahide, söz konusu kralın Ur dan Uruk a gidişi anlatılmaktadır. Metinde anlatılanlara göre kral Uruk yakınındaki Kullab limanına gemisini getirmekte ve İnanna nın mabedi Eanna ya götürmek üzere hayvanları doldurmaktadır. Oraya gidince tören elbisesini giymekte, başına bir taç koymakta, bu muhteşem görünüşü ile tanrıçayı etkilemekte ve tanrıça, Dumuzi nin adının da geçtiği metinde Šulgi yi eş olarak kabul edip ve ona tatlı kader vermektedir. c. Šulgi nin babası Ur-Nammu dan da İnanna nın sevgili kocası olmakla övündüğü kutsal evlilik töreni metni kalmıştır. d. İddin-Dagan da Dumuzi nin yerine geçerek kutsal evlenme töreni yaptığına dair bir metin bırakmıştır. e. Hangi kralın yazdırdığı belirlenemeyen bir başka metin de bulunmaktadır. f. Konu hakkında bir diğer metin de Šu-Sin den kalmıştır. İnanna nın Uruk taki mabedinde bulunan yazılı gerdanlık üzerindeki Šu-Sin in lukur-rahibesi ifadesi içerisinde geçen lukur, kutsal evlenme töreninde İnanna ya bağlı olan ve onu sembolize eden birinin unvanıdır. Metinlerde, taraflardan birinin bir tanrıça, diğerinin ise tanrılaştırılmış bir kral olması ile evlilik sonrası ülkeye bolluk ve refahın geleceği ve neslin devamının mümkün olacağı düşüncesi; metnin kutsal evlenme, metindeki bolluğu ve gönenci sağlayan kadın unsurun da kutsal fahişe olarak algılanmasına ya da adlandırılmasına sebep olmuştur. 2. Gilgameš Destanı : I. tabletin satırları 2 şu şekilde tercüme etmiştir: Gel, Šamhat, beni yanına al, Anu ve İştar'ın kutsal ikametgâhı olan kutsal tapınağa, Gilgameš'in güç bakımından mükemmel olduğu yere. I. Tabletin 140. satırında ve VII. Tabletin iii 35vd.daki satırlarda da yine harīmtu ve šamhat kelimeleri geçmekte ve Šamhat, şahıs adı olarak, harīmtu ise, fahişe karşılığında alınmaktadır. Bu metinde Enkidu ya ritüelde sıklıkla kullanılan bir çeşit kaliteli birayı ifade eden kurunnu veren Šamhat ın, harīmtu kelimesi ile tavsif edildiği ve kültle bağlantısının açık olduğu belirtilmiştir. 3 VI. Tabletin 166. satırında geçen ifade ise; İštar, (Göğün Boğasının 2 Morris Silver, Temple/Sacred Prostitution in Ancient Mesopotamia Revisited: Religion in the Economy, Ugarit Forschungen 38 (2006): 638; Andrew R. George, The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts, Vol. 1, Oxford: Oxford University Press, 2003, 550 vd. Metnin ilgili satırları ileride İlgili Kelimeler bahsinde transkripsiyon ve tercümeleri ile birlikte ele alınacaktır. 3 R. A. Henshaw, Female- Male, the Cultic Personnel: The Bible and the Rest of the Ancient Near East. Allison Park, PA: Pickwick, 1994, 215 vd. 551

7 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 mateminde buluşmaları için) harīmtu, kezertu ve šamhat fahişelerini 4 topladı ya da CAD Š/I s. 311 de kezertu-kadınlarını, šamhat-kadınlarını ve fahişeleri topladı şeklinde tercüme edilmiş, kitapta her üç kelime, lügatte sadece harīmtu için fahişe karşılığı verilmiştir. 3. Erra Destanı: Kelimelerin bu metinde geçişi CAD H s. 101 de harīmtu kelimesi altında (a) da verilmiş ve şu şekilde değerlendirilmiştir: Eşleri İštar ın götürdüğü ve teslim aldığı kezertu-kadınlarının, šamhātu-kadınlarının ve harīmtukadınlarının şehri Uruk (BA ii 6, Irra.) C. Kutsal Evlilik Metinlerinin Uzmanlarca Değerlendirilmesi İbârenin esas itibarıyla yeni yıl kutlamalarındaki kutsal evlilik metinlerinin, İnanna ve Dumuzi ya da onlarla özdeşleştirilen karakterler ile ilgili kısımları hakkında farklı uzmanların yazdıklarını aşağıda özet halinde aktarıyoruz: 1. S. N. Kramer in yeni yıl kutlamaları hakkında yazdıklarından 5 : Sumer mitoloji yazarlarının en çok erotik ilham ve benzetmeleri, Sumer aşk ve bereket tanrıçası İnanna ile ilgili olanlardır. Sumer dinsel inanışına göre büyük bir seks çekiciliği olan bu tanrıça ile bir kralın yaptığı kutsal evlenme töreni sonucu toprak bereketleniyor ve dölyatağı verimleşiyor, bu da ülkenin zenginleşmesine ve halkın daha iyi yaşamasına neden oluyordu. Bu töreni ilk yapan İ.Ö. üç bin yıllarında Sumer'in büyük yerleşim merkezi olan Uruk'da hüküm süren ilk krallardan çoban Dumuzi (Tevrat'daki Tammuz) idi. En azından bu tören o zamandan sonra gelenek haline gelmiştir. Bu şiir tarzındaki mitolojide Dumuzi tanrıça tarafından güvey olarak seçiliyor ve bu tanrısal çiftin birleşmesi, her tarafta bitkileri fışkırtıyor. Tanrıça çoban eşinden süt istiyor ve sarayı "yaşam evi"ni sonsuza dek koruyacağına söz veriyor. Şiir, tanrıçanın Dumuzi'yi "memleketin tanrılığına" seçtiğini bildiren bir konuşması ile başlıyor. Tanrıçanın ailesinin isteğine göre kral onunla evleniyor, kendisine de tanrısallık geliyor. Dumuzi İnanna "kutsal evlenmesi" ihtimal ilk olarak Dumuzi'nin kral olduğu Uruk'ta yöresel olarak başladı. Yüzyıllar boyunca evvela Sumer, daha sonra Sumer ve Akad kralları Dumuzi'nin mistik olarak yerini alıp ulusal bir eğlence haline dönüştü. Şimdiye kadar Dumuzi'nin yerine ilk geçerek bu töreni yapan hangi kral olduğu 4 George, The Babylonian Gilgamesh Epic, 628 vd. 5 Kramer, Tarih Sumer de, 242 vd. 552

8 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 bilinmiyor. İhtimal Sumer'de üçüncü binin başlarında ulusal olma yoluna girdikleri zaman başlamış olabilir. Bizim bugün elimizde ancak üçüncü binin sonlarına doğru yaşamış olan kral Şulgi zamanında ulusallaşmış bu törene ait ayrıntılı bilgiler bulunuyor. Şulgi'ye ait Şulgi'nin kutsanması ismini verebileceğimiz bir ilahide onun başkenti Ur'dan İnanna'nın kenti olan Uruk'a gidişi anlatılmaktadır. Şaire göre, Şulgi gemisini Kullab limanına getiriyor ve İnana'nın mabedi Eanna'ya götürmek üzre kurbanlık hayvanları dolduruyor. Şulgi zamanından itibaren her Sumer ve Akad kralı, hatta Şulgi'nin babası Ur- Nammu da, kendilerinin İnanna'nın sevgili kocası oldukları ile öğünmüşlerdir. Şulgi'den yüz yıl kadar sonra hüküm süren kral İddin-Dagan da, bir ilahiden öğrendiğimize göre, Ama-Uşumgalanna adı altında Dumuzi'nin yerine geçerek kutsal evlenme törenini yapmış. Bu (kutsal evlenme ile ilgili) metinlerden birinde tanriçenin tapınağı Eanna'da "verimli" yatak yapıldıktan sonra, "keten-giyen" olarak tanımlanan tören rahibi, önüne yiyecek ve içecek konan Dumuzi'ye, İnanna'nın varlığını bildiriyor ve bilmece gibi cümlelerle onu İnanna'ya yaklaşması için davet ediyor. Tanriçe İnanna tarafından Dumuzi'nin kısa bir kutsanmasından sonra, kompozisyon İnanna'ya ihtimal Dumuzi tarafından yapılan ve ona göğsünü, bol sebze fışkıran "tarlasını" vermesi için yaptığı rica ile bitiyor. İkinci British Müzesi metni, Şulgi ve İddin-Dagan kutsal evlenme töreni metinlerine paralel olmakla beraber ayrıntıları bir hayli değişik. Onda, şair-rahip, tanriçeye tanrı Gibil'in (ateş tanrısı) "lâpis lâzuli ile kaplı verimli yatağı"nı arıttığını, ismi verilmeyen kralın onun için temizleme törenlerini yaptığını bildirmekle başlıyor. Arkasından aşk gecesinde tanriçenin kralı kutsaması için bir rica geliyor ve şair, kralın büyük bir şehvetle evlilik yatağını istediğini ve tanriçenin "kalbini sevinçle tatlılaştıracak yatak" için bir örtü hazırladığını yazıyor. Yatağın yapılması ile tanriçe güveyi kabul etmeğe hazırdır. Bu defa İnanna'nın sadık veziri Ninşubur araya giriyor. O, kralı gelinin kucağına götürüyor ve o arada tanriçeye, kralın mutlu olması için gerekli olan, unutulmayacak bir saltanatı, Sumer ve komşu ülkelerin siyasal kontrolunu, bereketli toprak, verimli dölyatağı, bütün halka bolluk ve zenginlik vermesi için rica ediyor. 553

9 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June S. N. Kramer in bir başka kitabında yeni yıl tatili hakkında yazdıklarından 6 : Bütün tatillerin en önemlisi, belki de günlerce süren özel bayramlar ve törenlerle kutlanan Yeni Yıl tatiliydi. Yeni Yılın en önemli ayini hieros-gamos, yani Sümer ülkesinin ve halkının gönencini ve bolluğunu etkili bir şekilde güvence altına almak amacıyla tanrı Dumuzi yi temsil eden kralla tanrıça İnanna yı temsil eden rahibelerden biri arasında gerçekleştirilen kutsal evlilik ayiniydi. Bu ayinin nasıl ve ne zaman ortaya çıktığı belli olmamakla birlikte belki olayları aşağıdaki gibi yeniden kurabiliriz: İÖ üçüncü binyılın başlarında, Dumuzi Sümerdeki önemli kent devletlerinden Erek in seçkin bir hükümdarıydı; yaşamı ve eylemleri dönemindeki ve sonraki kuşaklar üzerinde derin bir etki bırakmıştı. Erek in koruyucu ilahı İnanna ydı. İnanna, bütün Sümer tarihi boyunca, öncelikle cinsel aşk, doğurganlık ve üretkenlikten sorumlu tanrıça olarak görülmüştür. Kuşkusuz Dumuzi ve İnanna nın isimleri Erek in erken dönemine ait mitlerle ve törensel ayinlerle iç içe geçmiştir. Ne var ki, Sümerlerin giderek daha fazla ulusal yönelimli olduğu ve teologların Sümer panteonunu buna uygun olarak sistematize edip sınıflandırdığı üçüncü binyılın ortalarına doğru, görünüşte oldukça akla yakın ve pek çekici bir fikir ortaya çıktı; bu fikre göre Sümer kralı, kim olursa olsun ya da hangi kentten gelirse gelsin, eğer ülkesinin ve halkının gönencini ve bolluğunu etkili bir şekilde güvence altına alacaksa, yaşam verici aşk tanrıçasının, yani Erek li İnanna nın kocası olmalıydı. Bu ilk fikir kabul edilmiş dogma haline geldikten sonra ritüel uygulamalarında yürürlüğe kondu; ritüel, kral ile İnanna nın Erek teki tapınağından özel olarak seçilmiş bir cariye arasında büyük olasılıkla her Yeni Yılda tekrarlanan evlilik töreninin cinsel birleşmeyle tamamlanması biçiminde yapılıyordu. Gelgelelim hem inanca hem de ayine önem ve saygınlık kazandırılması için bunların kökeninin daha eski zamanlara götürülmesi gerekiyordu; böylece Erek in en çok saygı duyulan ilahı İnanna nın kocası olan ilk ölümlü hükümdar olma onuru, doğal olarak, yüzyıllar boyunca Sümer efsanelerinde ve halk inançlarında unutulmaz bir kişilik haline gelen Erek hükümdarı Dumuzi ye nasip oldu. 3. M. Çığ ın yazdıklarından 7 : 6 Samuel N. Kramer, Sümerler, çev. Özcan Buze, İstannbul: Kabalcı Yayınevi, 2002, 187 vd. 7 Muazzez İlmiye Çığ, İnanna nın Aşkı, Sumer de İnanç ve Kutsal Evlenme, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006a, 13 vd. 554

10 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 (İnanna) Sumer şairlerine, ozanlarına bitmez, tükenmez bir ilham kaynağı olmuş, onun için yazılan öyküler, çiviyazısıyla ölmez kilden tabletler üzerine yazılarak zamanımıza kadar ulaşmıştır. Bu hikâyelerden en önemlisi ve yaygın olanı, İnana ile Çoban Tanrısı Dumuzi nin, ülkeye bereket sağlayan evlenmesidir. Sumer de bereket kültü nasıl ve niçin doğmuştu? Sumer ekonomisi tarım ve hayvancılık üzerine kurulmuştu. Ürünler ne kadar bol olursa halkın zenginliği ve rahatı o kadar çok olacaktı. Ürünlerin bolluğu toprağın ve dölyatağının verimli olmasına bağlıydı. Bu da cinsel istek ve güç ile olabilecekti. Sumerliler cinsel güce kalbin suyu demişlerdi. İÖ 3000 yıllarında, Sumer düşünür ve din bilimcileri, Sumer in önde gelen şehirlerinden Uruk un baş tanrıçası olarak kabul ettikleri sevgi kaynağı, çekici ve fettan İnanna yı kralları ile evlendirirlerse, onların verimlilik gücünün ülkelerine bolluk ve bereket getireceğini düşünmüşlerdir. Bunun için Sumer kral listesine göre, Uruk un dördüncü kralı Dumuzi yi Çoban Tanrısı yaparak Tanrıça İnanna ile evlenmek üzere seçmişlerdir. Bundan sonra Sumer in şair ve ozanları bu konuyu, bazıları açık saçık olan yüzlerce satırlık şiirlerle anlatarak, çalgılar eşliğinde söyleterek dinlerinin önemli bir töresi haline getirmişlerdir. Bu birleşmeyi, ülkenin kralıyla yüksek düzeydeki bir rahibeyi her yeni yılda büyük şenliklerle evlendirerek sembolize etmişlerdir. Törenlerde Tanrıça yerine geçen rahibe, Tanrı yerine geçen kralın birbirlerine söyleyecekleri sevgi, aşk, tutku dolu şiirler yazılmış, bunlar çeşitli çalgılar eşliğinde çalınmış, söylenmiştir. 4. G. Çağırgan ın yazdıklarından 8 : Yaygın olan ve kabul edilen genel anlayış, ölmek ve dirilmek, üreme, bolluk bereket gibi ortak tarafları bulunan aşk ve savaş tanrıçası İnana ile çoban tanrı Dumuzi nin, ülkenin o sene bolluk bereket içerisinde bulunması için senenin belirli bir zamanında bir araya gelmeleridir. Bu birleşmenin bilhassa III. Ur döneminde Dumuzi yi sembolize eden kralla belki de İnanna yı temsil eden mabedin baş rahibesi arasında temsilî ve fizikî olarak meydana geldiğini ele geçen çivi yazılı metinlerden anlamaktayız. 8 Galip Çağırgan, Mezopotamya da Kutsal Evlilik, X. Türk Tarih Kongresi Bildirileri IX/10a, (1990):

11 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 Kutsal evliliğin nerede yapıldığına gelince, şüphesiz burası İnanna nın kült şehri ve kral listelerinden bildiğimiz üçüncü binlerin ilk yarısında kendisi Uruk lu olmamasına rağmen Dumuzi nin krallığını yaptığı Uruk şehridir. Fakat evliliğin bu dönemlerine âit elimize geçmiş hiçbir yazılı belge olmamakla beraber Post-Sumer çağındaki konuyla ilgili metinler bu dönemden önce kutsal evlikle ilgili, hiç olmazsa sözlü bir edebiyatın varlığını bize gösterir niteliktedir. Dumuzi, Sumer-Babil panteonundaki asıl önemini İnanna ile yapmış olduğu evlilikten ve Sumerli mütefekkirlerce bu evlilik neticesi yer aldığı zannedilen olaylarla ilgili mitolojilerden almaktadır. Kutsal evliliğin ne gibi safhalarda vuku bulduğu konusunda en bol filolojik malzeme III. Ur devri krallarından Šulgi dönemine âit olup bu metinlerde kutsal evliliğin bütün safhalarını görmek mümkündür. İnanna ile Dumuzi nin birleşmesi sonucu yeni evli çiftin etrafı yeşilliklerle dolar ve evli çift hayat evi, kral evi olarak tanımlanan bir yerde mutlu bir şekilde ikamet ederler. 5. Y. Kılıç H. H. Duymuş un yazdıklarından 9 : Çoban Tanrısı Dummuzi, panteondaki asıl önemini Tanrıça İnanna ile yapmış olduğu evlilikten ve Sumerli mütefekkirlerce bu evlilik neticesi yer aldığı zannedilen olaylarla ilgili mitolojilerden almaktadır. Gerçekten, Sumer çağında Tanrıça İnanna ile Tanrı Dummuzi nin evliliği sadece bolluk ve bereketi simgeleyen bir semboldü ve bunun bir kutsal evlilik olduğuna inanılıyordu. Tanrıçanın tanrı ile senenin belirli bir zamanında bir araya gelmesi, toplumda baharın gelişini kutlamaya, bolluk ve bereketin artmasını temenni etmeye yönelikti. Bu inanç ve düşünce sonraki dönemlerde de devam etmiş ve tanrıyı temsil eden kral ile tanrıçayı temsil eden baş rahibe nin birleşmesi sembolik olarak varlığını sürdürmüştür. Bolluk ve bereketi getirmesiyle toplumun mutluluğunu temin ettiğine inanılan kutsal evlilik töreni, ilk kez Sumerler de M.Ö lerden daha erken bir dönemde gerçekleştirilmiş ve Mezopotamya toplumlarında yaklaşık 2000 yıl boyunca her yıl tapınaklarda sembolik olarak yeniden canlandırılmıştır. M.Ö. I. Binyıla gelindiğinde ise, farklı bir uygulama şekli ile kutsal evlilik in, yapıldığı anlaşılmaktadır. Burada tanrı ve tanrıça heykelleri bir araya getirilmek suretiyle aynı amaç gerçekleştirilmeye 9 Yusuf Kılıç ve Hanım Hande Duymuş, Eski Mezopotamya da Din Kadınları (Rahibeler), TSA 13, sy. 1, (2009): 160 vd. 556

12 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 çalışılmıştır. Buna göre heykeller önce süslenmiş sonra da bütün bir geceyi bir arada geçirecekleri özel bir odaya götürülmüşlerdir 10. Bununla birlikte, kuraklık ve verimsizlik, tanrının ölümü olarak algılanmış buna karşın bolluk ve bereketin gelmesi için kutsal evlilik çoğu defa zorunlu bir uygulama olarak görülmüştür. Bu inanç sistemi, zaman içerisinde bir gelenek halini alarak Mezopotamya nın dışına taşmış özellikle Yunan ve Roma dünyasına da sirayet ederek; Attis, Adonis, Baal, Osiris vb. tanrıların varlığında sembolleşerek diğer toplumlarda da yaşamaya devam etmiştir. 6. S. Akkuş-Mutlu nun yıllık törenler hakkında yazdıklarından 11 : Bütün kutlamalar içerisinde en önemlisi Aşk Tanrıçası İnanna ile Çoban Tanrısı Dumuzi nin evlenme törenidir. Bu kutsal evlilik âyini ilk olarak M.Ö. III. Binyılda Sumerlilerin önemli bir yerleşim yeri olan Uruk şehrinde gerçekleştirildi. M.Ö. III. Binyılın başlarında Sumer deki önemli kentlerden Uruk şehrinin hükümdarı olan Dumuzi, hem yaşadığı dönemde hem de sonraki kuşaklar üzerinde derin izler bırakmıştır. Uruk un koruyucu tanrıçası İnanna ise Sumer tarihi boyunca aşk ve üretkenlikten sorumlu olarak görülüyordu. M.Ö. III. Binyılın ortalarına doğru ilgi çekici bir fikir ortaya çıktı. Tabletlerden öğrendiğimiz kadarıyla Sumer din adamları ve bilginleri Uruk şehrinin baş tanrıçası İnanna ile krallarını evlendirirlerse ülkelerine bolluk ve bereketin geleceğine inanmışlardı. Bu nedenle Uruk un IV. kralı Dumuzi yi tanrılaştırarak İnanna ya eş olarak seçmişlerdi. Sonraki dönemlerde Sumer şair ve ozanları bu evliliği şiirler ve şarkılarla anlatarak dinlerinin önemli bir kültü haline getirmişlerdi. İnanna ile Dumuzi mitosunu bir ritüel mitosu olarak sınıflandırmak yanlış olmaz. Bu mitolojide anlatılanlar, sonraları Sumerliler tarafından insan neslinin çoğalması, ekinlerin bol ve bereketli olması için kutsal evlilik ritüellerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bununla birlikte Mezopotamya da Sumerlilerden önce yaşayan toplumlar vardı ve bu toplumlar da baharın gelişini kutlamışlardı. Zira arkeolojik bulgular insanoğlunun tarih öncesi dönemlerde de törenler düzenlediklerini kanıtlamaktadır. 10 Jean Bottéro, Mezopotamya, Yazı, Akıl ve Tanrılar, çev. M. Emin Özcan - Ayten Er, İstanbul: Dost Kitabevi, 2003, Suzan Akkuş-Mutlu, Eski Mezopotamya da Bayramlar, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016,

13 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 İnsanın yaşamını devam ettirebilmesi için su, toprak ve bitkiye ihtiyacı vardır. İnsanın varoluşundan itibaren bu maddelere verilen önem nedeniyle doğanın mevsimlere göre değişimi mitolojinin konusu olmuştur. Kış sonunda doğanın yeniden canlanmasını sağlamak için çeşitli törenler düzenlemişler ve bunlar için tapınaklar yapmışlardır. Bu inanışı Sumerlilerin Dumuzi ve İnanna mitosunda da görmekteyiz. Dumuzi nin bahar ayında yeryüzüne çıkarak İnanna ile birleşmesi sonucu her tarafa bolluk ve bereket geldiğine inanan Sumerliler bu günü yeni yılın başlangıcı olarak kabul etmişlerdir. Sumerliler Yeni Yıl Bayramı na á-ki-ti adını veriyorlardı. Bu kutlamalar Sumer- Akad sentezi içinde de yer aldı. Sumer medeniyetinin temel kavramlarını alarak sahiplenen Sami kavimlerinin ardından bölgeye gelen kavimler Mezopotamya da kutlanan bu Yeni Yıl Bayramı nı benimseyip kutladılar. Tapınağın içerisinde yapılan törenlerde tanrıların heykelleri gibi; tapınaktaki din görevlileri ve krallar da yıkanır, yağlanır, giyinir, süslenirdi. Kral tacını takar ve tören tanrının huzurunda başlardı. Dahası Yeni Yıl töreni boyunca metinler okunurdu. Tapınaklar, sosyal düzen, şehirler, kozmosun kuruluşu ve yaratılış bir baş tanrı tarafından yönetilen dünyevi bir savaş dramatik bir şekilde tasvir edilirdi. Kutsal evlilik töreni de bu zamanda yapılırdı. Tanrıçanın giyimi Enki tarafından Nisaba nın kutsanmasında tasvir edilirdi. 7. J. Stuckey nin kutsal evlenme ile ilgili yazdıklarından 12 : Kutsal Evlilik", eski doğu Akdeniz'de iki bin yıldan uzun bir süre "neşeli ve coşkulu bir şekilde" kutlanmıştı. "Kutsal Evlilik", Zeus ve Hera'nın evliliği ile ilgili olan Klasik Yunan hieros gamos ifadesini karşılar, ancak Klasikçiler, özellikle ritüel tarafından işaretlendiğinde, terimi diğer tanrılar veya tanrılar ve insanlar arasındaki ilişkiler için kullandılar. The Golden Bough'un yazarı Sir James Frazer ( ), doğurganlıkla/bereketle bağlantılı "efsanevi ve ritüel cinsel eylemler" anlamındaki terimi genişletti. Her ne kadar eski Mezopotamya için, terim "iki tanrının ya da bir insanın ve bir tanrının evliliğinin ritüel olarak yürürlüğe girmesi" anlamını işaret etse de, taraflar tanrı olarak anlaşıldı: özellikle İnanna-İştar ve Dumuzi-Temmuz. Tarihi zamanlarda, asıl amaç kral ve ülkesi için iyi bir kader/gelecek kararlaştırmak idi. Bununla beraber, 12 Johanna Stuckey, Inanna and the "Sacred Marriage", Imbolc, Vol 4-2 (2005) ( ): 558

14 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 daha sonra speküle edeceğim gibi, ilk rahipler, aslında, çok farklı bir işlevi olan bu ayini menfaatleri için kendilerine mal etmiş olabilirlerdi. Mevcut ilahilerden, ritüelde olanları bir araya getirebiliriz. İlk olarak, Dumuzi ve onun maiyeti onun (İnanna nın) tapınağına doğru yönelirken İnanna yıkandı, parfümlendi ve süslendi. Ünlü Uruk vazosu bu alayı temsil edebilir. Bu süre zarfında, tapınak personeli, çoğu mevcut olan aşk şarkıları söylediler. Muhteşem İnanna, Uruk vazosundaki (İnanna nın) mühür/imza standartlarıyla/sembolleriyle (kapıdikmeleri) kuşatılan kapıdaki Dumuzi'yi selamladı ve (Dumuzi İnanna ya) orada görkemli hediyeler sundu. Daha sonra, yalnızca cinsel birlikteliğin tamamlanmasından sonra bazan taç giydirme programı gerçekleştiyse de, çift kendilerini tahtlara oturttular. Tanrılar, baharatlarla mis kokulu ve pahalı perdelerle süslenmiş bir odaya girdi. Bu vesileyle yapılan bir tören yatağında uzanırken cinsel ilişkide bulunmuşlardır. Daha sonra, sevgilisi tarafından memnun edilen ve onu memnun eden İnanna, onun için uzun ömür ve egemenlik, toprağın doğurganlığı ve refahını emretti. Ayrıca İnanna kendisine (Dumuzi ye) yüzük, âsâ ve çizgi? ile kraliyet gücünün amblemlerini de sunmuş olabilir. Ayin bitti, insanlar (bu töreni) dev bir festivalde kutladılar. Ritüelin en eski ayrıntılı doğrudan kanıtı, Ur'un Kralı Šulgi ( ) dönemine aittir, ancak "İnanna'nın sevgilisi" adlı 2700'lerde Uruk'ta hüküm süren ilk yönetici, ritüel'in o zamana kadar bulunduğuna dair bir ipucu olmuştur. Ritüelin gerçekten meydana geldiğini nasıl bilebiliriz? Bazıları bu soruyu kanıtların yetersizliğini göz önüne alarak "tartışmalı" olarak nitelendiriyor. Ne zaman ve ne sıklıkta gerçekleştiği de tartışmalıdır. Bununla birlikte, bazı şiirler ritüeli ayrıntılı olarak tanımladığından ve bazı ayrıntıların "kraliyet yazıtları, ekonomik metinler, vb." gibi "önemli ve güvenilir kanıtlar"ın ile desteklemesi ile, Sümerlilerin Kutsal Evliliği kutladıklarını varsayabiliriz. Katılımcılar gerçekten cinsel ilişkide bulundu mu? Yine, konu tartışmalıdır, bazı âlimler yaptıklarını iddia eder, bazıları da eylemin "tamamen sembolik" olduğunu söyler. Tarım toplumu olan Sümerliler metaforik/mecazi olarak toprağın sürülmesini cinsel ilişki ile eşitlediler. Dolayısıyla, bedeni ekilebilir topraklarla özdeşleşmiş olan Dünyadaki Tanrıça İnanna'nın, en azından potansiyel olarak verimli olana kadar toprağın verimliliğini sağlayamayacağı teorisini vermek makul görünüyor. Bu nedenle, "Kutsal Evlilik" metnindeki nin-dingir in / entu'nun İnanna olarak algılanması 559

15 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 tamamlayıcı olabilirdi, çünkü toprak gibi, verimli olması ve Sumer'e doğurganlık ve refah getirmesi için "sürülmüş" olması gerektiğini düşünüyorum. Muhtemelen, o zaman, "Kutsal Evlilik" ayini başlangıçta hiç kral yapımı ile değil, "tanrıça yapımı", belki de aktivasyonu ile ilgiliydi; Dünyadaki Tanrıça yı verimli kılmak için bir ayindi. Bu amaçla, tören, entu-tayin edilmişi ile bir tapınak rahibinin arasındaki ritüel çiftleşmeyi gerektirdi, çünkü Mezopotamyalılar için, cennetteki gibi, dünyadaki doğurganlık, erkek ve dişi birlikteliğinden doğdu. Ritüel, rahibeyi İnanna olarak tasdik etmiş - kalıcı olarak ve, kısa bir süre için rahip, ilahi bir sevgiliyi cisimlendirmiş olmalı kanaatindeyim. Bununla birlikte, bir tanrıyı somutlaştırmak, yalnızca geçici olarak olsa bile, onu ayrı olarak belirleyecekti: bir süredir o bir tanrıydı! Bir noktada, bir rahip, tanrıçanın sevgilisini cisimlendirmeye devam etmenin, toplumdaki gücü elde etmek için rolün karizmasını kullanma avantajını görmüş olabilir. Nitekim o ilk en olabilirdi! Kramer'e göre, "Kutsal Evlilik", Sümerlilerin Dumuzi'yi onunla ilişkilendirmesinden önce birkaç kuşak boyunca kutlanıyordu (1969: 57-8). Dahası, Dumuzi, Sümer "Kral Listesi" nde Uruk un ilk dönemlerinde bir en olarak ortaya çıkar. Krallığın geçerliliği için çiftleşme ritüelini bu şekilde ayarlayan Dumuzi olabilir mi? En olarak, tapınak kompleksi ve mülklerinin ana idari memuru olmalıydı, gerçekte kentin yöneticisi. Muhtemelen ayrıca yetenekli bir general, kentin ihtiyacındaki askeri faaliyetlerle rolünün önemini yavaşça arttırabilirdi. Bununla birlikte, İnanna ile olan ilişkisini sürdürmenin ve bu bağlantıyı belirtmek için en unvanını muhafaza etmenin öneminin farkındaydı. Başarılı erkek en ler, şimdi belki de aynı zamanda lugal "büyük adam" unvanını kullanarak, yavaş yavaş kendi başlarına kral olana kadar aynı şeyi yapabilirlerdi. Steinkeller in, en lik, görünüşte Sümer krallığının orijinal şekliydi düşüncesi bu teoriyi desteklemektedir (1999: 112). Bununla birlikte, daha sonra çok sayıdaki Mezopotamya kralının yaptığı gibi, erken dönem en / lugal leri hâlâ krallıklarını doğrulamak/kuvvetlendirmek için İnanna ile ilişkilerine güvenmek zorunda kalacaklardı. Sonunda Mezopotamya kralları bir entu veya "Kutsal Evlilik" ayinine atıfta bulunmadan hükmetmelerine rağmen, çoğu İnanna veya (Akadca) karşılığı İštar'ın "sevgilisini" veya "eşini" şekillendirmeye/temsil etmeye devam etti. 560

16 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 Gördüğümüz gibi, Mary Wakeman "Kutsal Evliliğin" erkeklerin iktidarı kullanmalarına yönelik dini yaptırımlar sağlamak için Uruk'un başlarında ortaya çıktığını savunuyor. Her ne kadar bu açıklama giderek daha erkek egemen bir kentin ritüelden nasıl faydalanabileceğine ışık tutsa da, kentin neden bu azınlığı daha az güçlendiren başka birini geliştirmek yerine bu özel töreni kullanması gerektiğini açıklamıyor. Gerçekten de ritüelin kökeni ile de konuşmuyor. Bununla birlikte, "Kutsal Evliliğin", (İnanna nın) topraklarının verimliliğini sağlamak için bir nin-dingir/entu'yu harekete geçirme ritüeli olduğunu varsaymıştım. Bu öneri yalnızca Kutsal Evliliğin entu ların atamasıyla ilişkilendirilmesine ilişkin tarihsel olarak onaylanmış referansları açıklamaz, aynı zamanda ritüeldeki güçlü doğurganlık öğelerini aydınlatır. Dini geleneğin dokunulmazlığı, giderek daha erkek egemen bir toplumun neden kendi amaçlarına ulaşmak için onurlu bir ritüeli kullanmaya devam etmek zorunda kaldığını açıklayacaktır; ritüel neden bu kadar uzun süre hayatta kaldı; ve neden, entu arşiv metinlerinden kaybolduktan sonra bile, Mezopotamya nın çoğu kralı kendilerini İnanna-İştar ın eşi / sevgilisi olarak adlandırmaya devam etti. Aynı metinler ayrı ayrı uzmanlar tarafından ele alınarak konu hakkında farklı açıklama ve değerlendirmeler yapılmıştır. Gelinen noktada ibare ile ilgili olan kelimeler ve bu kelimelerin kimler tarafından niçin kullanıldığı hakkında değerlendirme yapma gereğini zorunlu kılmıştır. D. İbâre ile İlgili Kelimeler ve Yorumlanmaları İbarenin karşılığı olan kelimelere geçmeden önce genel bir fikir vermesi için kelimeler hakkında görüş belirten uzmanların açıklamalarına da kısaca değinelim: Tanrıça İnanna ile Dumuzi nin birleşmesini sembolik olarak kralla gerçekleştiren bir baş rahibe nin etrafında toplanmış olan bu din kadınlarının her biri farklı görevler üstlenmişlerdi. Günümüzde bu din kadınları için kullanılan kutsal fahişe deyimi, tarihî gerçeklerle uyuşmadığı gibi haksız bir yakıştırma kalmaktadır. Zira bazıları evlenip çocuk sahibi olabilen ve vasiyetnamelerde varis olarak öne çıkan bu kadınların aynı zamanda fahişelik yapmaları akla pek yatkın gelmemektedir. Bütün bunlara rağmen, sadece qadištum adı verilen rahibelerin kutsal evlilik törenine katıldığı anlaşılmakta, diğer sınıf rahibelerle ilgili böyle bir bilgiye rastlanılmamakta ve diğer rahibeler için farklı ideogramlar kullanılmaktadır. Diğer taraftan, her tarihî olay, ortaya çıktığı döneme ve o dönemin şartları çerçevesinde şekillenen düşünce sistemine göre değerlendirilmelidir. Dolayısıyla, bu tür bir kutsal 561

17 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 birleşme, bolluk ve bereketin artması, kuraklık ve verimsizliğin ülkeyi terk etmesi inancıyla sembolik olarak gerçekleştirilmiştir. 13 Šamhatu ve kezertu: CAD Š/I s. 311 vd.da, šamhatu için genel olarak bir fahişe, tapınakla ilişkili bir kadın açıklaması yapıldıktan sonra a) da İnanna nın kezertu, šamhatu ve harīmtu kadınları ile birlikte anıldığını ya da bu sıfatlarla da nitelendirildiğini ortaya koyan metnin ilgili satırları ve tercümesi şu şekilde verilmiştir: uptahhir Ištar kezrēti SAL šam-ha-a-ti u harīmāti İštar, k.-kadınlarını, š-kadınlarını ve fahişeleri birleştirdi/topladı Gilg VI 166. Konunun uzmanlarından biri tarafından 14 iki satır ve satır numaraları farklı olarak ele alınan metin 158 up-tah-hi-ir d ištar ke-ez-re-e-ti f šam-haa-ti u f harīmāti(kar.kid) meš 159 ina muhhi(ugu) i-mit-ti alê(gu 4.an.na) bi-ki-ta iš-kun şeklinde verilmiş ve İštar, (kendisiyle) Göğün Boğası nın mateminde birleşmeleri için h., k. ve š.-fahişelerini topladı. diye tercüme edilmiştir. Henshaw 15 Gilgameš Destanı VII iii 35vd.da Šamhat ın Enkidu ya ritüelde sıklıkla kullanılan bir çeşit kaliteli birayı ifade eden kurunnu verdiğini ilave ve Šamhat ın, harīmtu nitelemesiyle kültle bağlantısının açık olduğuna işaret eder. Gilgameš Destanı nın I. tabletinin 140. satırında da konu ile ilgili bir ifade bulunmaktadır. Destanın tamamını ele alan bir kitapta 16, söz konusu satır: [Git oğlum, fahişe Šamhat ı beraberinde] götür şeklinde, CAD Š/I s. 311vd.da šamhatu kelimesi ile ilgili c2 de yapılan açıklamada ise fahişe Šamhat ı yanına al şeklinde tercüme edilmiştir. Transkripsiyonun verilmediği ve Ninive versiyonunun ele alındığı destanın 136. satırı için (yukarıda verilen yerlerdeki 140. satıra karşılıktır) bir diğer kitapta 17 ise: Aşk tapınağının yosması ile birlikte git oraya şeklinde bir tercüme söz konusudur. Metinde tapınak kelimesi bulunmamasına rağmen, diğer metinlerdeki yorumları buraya uyarlamak ya da cümledeki diğer kelimelere kendi yüklediği anlamı vermek üzere, yazarın metni bu şekilde tercüme etmeyi tercih ettiğini ifade edebiliriz. CAD Š/I s. 311 vd.da c) de ise Gilgameš Destanı nda fahişenin adı olarak tahsisi yapıldıktan sonra üç metin ve bunların tercümesi şöyle verilmiştir, 1 de: illak [ d Enkidu ina pani] u Ša-am-ka-at [wa]rkišu Enkidu önde yürüdü ve Š. onun 13 Kılıç ve Duymuş, Eski Mezopotamya da, George, The Babylonian Gilgamesh Epic, 628 vd. 15 Henshaw, Female & Male the Cultic Personnel, 215 vd. 16 George, The Babylonian Gilgamesh Epic, 546 vd. 17 Jean Bottéro, Gılgamış Destanı, Ölmek İstemeyen Büyük İnsan, çev. Orhan Suda, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006,

18 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 arkasında, izzakkaram ana harīmtim Ša-am-ka-at ukkiši awīlam o harīmtu ya söyler: Š., adamı buraya getir ve 2 de: ittika harīmtu f Šamhat urūma fahişe Š. ı seninle al. CAD Š/I de kelimenin türetildiği šamāhu fiili için güzellik veya boy/endam itibarıyla olağanüstü hâle gelmek, gelişmek, büyümek, ilerlemek karşılıkları verilmiş, Enūma Eliš Destanı, I. tabletin 87. satırında Marduk u tanımlamak için statif hâlde fiil olarak da kullanılmıştır: CAD Š/I 289 da šamāhu 2b de ve CAD N/I 28 de nabnītu 4a da verilen šam-hat nab-nit(var. ni)-su ṣarrir nīši īnīšu ifadesi, lügatlerde, Onun boyu olağanüstüdür, onun bakışı dehşet vericidir., Lambert tarafından ele alınan kitapta 18 ise Onun şekli iyi gelişmiş idi, gözlerinin bakışı göz kamaştırıcıydı. şeklinde tercüme edilmiştir. CAD de šamāhu fiiline verilen yukarıda belirttiğimiz anlamların yanında, nabnītu nun, Marduk için kullanılan şekil, vücut, boy, endam karşılıkları, šamhatu nun iddia edildiği gibi fahişe kelimesine karşılık gelmediğini ya da en azından bu durumun geçtiği her metinde söz konusu olmadığını göstermektedir. Nitekim yukarıdaki paragrafta harīmtu ile birlikte geçmesi ve ona fahişe anlamı verilmesi sebebiyle şahıs adı olarak alınmıştır. Ancak şüphesiz o da tartışmaya açık bir değerlendirmedir. CAD H s. 101 de harīmtu kelimesi ile ilgili (a) da verilen metin ise şu şekilde değerlendirilmiştir: Uruk āl kezrēti šamhātu u ha-rim-a-t[i] ša Ištar mutu īṭirušinātima imnû qāušš[a(?)] Eşlerini İštar ın götürdüğü ve teslim aldığı kezertukadınlarının, šamhatu-kadınlarının ve harīmtu-kadınlarının şehri Uruk (BA ii 6, Irra). Assante, kelimeler ile ilgili olarak şu açıklamaları 19 yapmaktadır: Özetle, kezertu ve šamhatu'nun cinsel yaşamına dair hiçbir kayıt yoktur. Kezertu'ların bazılarının evli olduğu belgelenmesine rağmen, bir kimse genellikle bekâr oldukları sonucuna varabilir. Kezertu ve šamhatu nun harīmtu ile ilişkilendirilip ilişkilendirilmeyeceği, onların yalnızca tek kişilik statülerinden dolayı belirsizdir. İštar'ın bu üç kadın kategorisine Erra ve Gilgameš Destanlarında özel ilgi gösterdiği 20 doğru olsa da, bu onların fahişe olduğu anlamına gelmez. Tanrıçanın kendisi bazen bir harīmtu olduğundan - nadir, Mezopotamya panteonunda tekil bir oluşum olmasa bile - onu popüler veya edebi hayal gücündeki ölümcül bekâr kadınlarla tanımlamak oldukça 18 W. G. Lambert, Babylonian Creation Myths, Mesopotamian Civilizations 16, Winona Lake, IN: Eisenbrauns, 2013, 54 vd. 19 Julia Assante, The kar.kid/[kh]arimtu, Prostitute or Single Woman? A Reconsideration of the Evidence, Ugarit-Forschungen 30, (1998): Yukarıda söz konusu destanlardaki ifadeleri kaydetmiş bulunuyoruz. 563

19 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 anlaşılır. Son olarak, iki kelimenin başka bir şehrin değil, sadece Uruk un kadınlarına gönderme yaptığı unutulmamalıdır. CAD K 314 vd.da kezertu için fahişe karşılığı verilmiş, (lit. Kıvırcık saçlı kadın, bir statünün özelliği olan saç şekli). Sumercesi için SAL.SUHUR.LÁ karşılığı belirtilmiştir. Kezēru fiilinin (saçı) bukle yapmak, kıvırmak anlamında olduğunun belirtildiği CAD K s. 316 daki ilgili örnek metinlerin sonundaki açıklamada özel statüdeki erkeklerin ve kadınların saçlarını bukleler halinde tuttukları, kezertu nun, Eski Babil de İštar ın koruması altındaki kadın sınıfının üyelerini kastettiği ve sıklıkla harīmtu-kadınları ile birlikte geçtiği ifade edilmektedir. Kelimenin ayrıca insan saçının tabii hâlini göstermesi gerektiği de ifade edilmektedir. Harīmtu: CAD H 101 de kaydedilen harīmtu kelimesi fahişe anlamında verilmiş ve Eski Babil de geçtiği ve (SAL.)KAR.KID Sumerogramı ile yazıldığı da belirtilmiştir. Bottéro Gilgameš Destanı nın I. tabletinin satırlarını kitabının sayfalarında şu şekilde tercüme etmiştir 21 : Şöyle dedi Enkidu Yosma ya: Gel gidelim, götür beni Anu ile İštar ın kutsal tapınağı na. (En) yiğitleri bile alt eden bir boğa gibi güçlü Gılgamış ın (yaşadığı) yere. Bu tercümeden harīmtu için yosma karşılığı kullanıldığı tahmin edilebilir. Ancak šamhatu için herhangi bir anlam verilmemiş, belki de o kelime her ikisini karşılamak üzere kullanılmıştır. Jackson ise ilgili satırları şu şekilde tercüme etmiştir 22 : O güzel aşkından şuydu tek ricası: Lütfen benimle gel ve aşkım ol Anu yla İştar ın yaşadığı, her büyük kral gibi sürüsüne hükmeden Gılgamış ı göreceğimiz o kusursuz konakta. Bu çeviride kelimeye ne fahişe ne de yosma karşılığı verilmemiş, aşk ya da âşık anlamı tercih edilmiştir. Dahası Kramer, Çığ ın tercüme ettiği kitabında 23, söz konusu kadın için Uruktan seçilen bir kadın demektedir ve onu mabetle irtibatlı görmediği gibi, ona ibâredeki nitelemeyi de atfetmemektedir. İnanna nın ben fahişeyim dediği yerlerde harīmtu geçmektedir. Cümle içerisinde İštar geçmemekte fakat metnin tanrıçayla ilgili olmasından ben ile İnanna nın ifade edildiği düşünülmektedir. Nitekim CAD H s. 101 de iki dilli metinlerin verildiği kısımda: [kar].kid mu.lu.mu.zu me.e ši.in.ga.mèn : ha-ri-im-tum rā imtum 21 Jean Bottéro, Gılgamış Destanı, D. P. Jackson Gılgamış Destanı, çev. Ahmet Antmen, İstanbul: Arkadaş Yayınevi, 2005, Kramer, Tarih Sumer de,

20 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 anāku[ma] Ben (İštar) seven bir h. yum (Sum. Ben gerçekten penisi bilen bir fahişeyim açıklama olarak varyantına dikkat ediniz ka.ar.ní.zu : šar-ra-qí-tum bir kadın hırsız SBH p. 106: 51 ff. İbâre ile nitelendirilen kelimelerden harīmtu için şu açıklamalar yapılmıştır 24 : Kar.kid/harīmtu hakkındaki bu yazı, Mezopotamya bekar/yalnız yaşayan kadınını yalnızca fahişe söylemi içinde belirleyen ısrarcı 19. yüzyıl düşüncelerinden kurtarmaya çalıştı. Her ne kadar birçok soru cevapsız kalsa da, az bir kısmı kesin olan bir takım öneriler yapılabilir. Kesinlikle, kar.kid/harīmtu profesyonel bir kategori/sınıf değil yasal bir sınıflandırmaydı. Artık onun yasal statüsünde iki ana belirleyici olduğu aynı derecede belli: Yasal statü elde ettiği yaşa geldiğinde o, ne bir adamın kızıydı ne de karısı. Harīmūtu'nun doğasında var olan toplumsal anlam, genellikle zaman içinde değeri azalarak bölgeden bölgeye ve bir dönemden diğerine değişmiştir. Bir kadının harīmtu olması yolunda bir miktar katılık vardı. Bir erkeğin kızı olarak, evlenmeden önce babasının veya erkek atalarının evini terk etmek suretiyle harīmtu olabilirdi. Ayrıca, yaşı elverişli olduğunda babası olmayan, ölmüş olan, bilinmeyen ya da babası onu bir erkek tarafından işletilen bir evde yaşamayan bir kadına evlatlık olarak veren evlenmemiş bir kadın, harīmtu statüsü ile tanımlanırdı. İštar ın harīmtu ve šamhat ile beraber geçtiği 25 tercümesini yukarıda verdiğimiz Gilgameš Destanı nın aşağıda transkripsiyon ve tercümesi aktarılan I tabletin satırlarında harīmtu nun, İštar ve kült ile bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır 26 : 215 d en-ki-dù a-na šá-ši-ma izakkara(mu) ra ana f ha-rim-[t]i 216 al-ki f šam-hat qí-ri-i[n-n]i ia-a-ši 217 a-na bīti(é) el-lim qud-du-ši mu-šab d a-nim d i š-tar 218 a-šar d GIŠ-gím-maš git-ma-lu e-mu-qí Enkidu fahişeyle konuştu: Gel, Šamhat, beni yanına al. Anu ve İštar'ın kutsal ikametgâhı olan kutsal tapınağa, Gilgameš'in güç bakımından mükemmel olduğu yere. Šamhatu kelimesi için de fahişe 27 anlamı verilmesine rağmen gerek bu makalede gerekse aşağıda verilen metinde ve ifadeyi ele alan diğer çalışmalarda özel bir isim gibi değerlendirilmesi, açıklanması gereken bir durumdur. Acaba šamhatu ve harīmtu ikisi birden bir tek nitelemeyi mi ifade etmekteydi? 24 Assante, Prostitute or Single Woman?, Silver, Temple/Sacred Prostitution, George, The Babylonian Gilgamesh Epic, Silver, Temple/Sacred Prostitution, 637 (B.1.i.). 565

21 Academic Journal of History and Idea Vol.6 /Num.2 Bayram/ pp June 2019 Gilgameš Destanı nda yukarıda verdiğimiz bir metin hariç, transkripsiyonlarını da verdiğimiz diğer metinlerde söz konusu kadının mabetle ilgisi olmadığı açıktır. İlk metindeki ifadeninse, kutsal evlenme metinlerinde temsili olarak kaydedilen unsurları - tanrıça, kutsallık verilmiş kral ve kutsal bir amaç olarak bolluk ve bereketin hedeflenmesi için tapınakta yapılan kutsal evlilik töreni- dikkate alarak karşılaştırma yapıldığı şeklinde açıklayabiliriz. Uzmanların çoğunun temsili olduğunu kabul ettikleri bir anlatımla kıyaslanan bu metindeki ifadelerin de temsili olduğunu düşünmek gerekir. Qadištu: Çığ 28, Tevrat ta geçen qadeşah ile qadištu arasında bağlantı kurar, kutsal kadın veya adanmış kadın anlamına geldiğini belirttikten sonra kült fahişesi karşılığında olması gerektiğini belirmiş ancak hangi gerekçelerle kelimeye bu anlamı verdiğini veya verenlere iştirak ettiğini açıklamamıştır. CAD Q cildinin 48. sayfasında Sumerce nu.gig, Akadca qadištum kelimesi hakkında şunlar kaydedilmiştir: Eski Babil referanslara göre, mülk ve çocuk sahibi olabilmekte ve evlenebilmektedir. Sütanne olarak hizmet ettiği, Adad ve Annunitu adlı tanrı(ça)lara kendini adamış kadın olarak nitelenir. Onun fahişe olduğuna dair bir delil yoktur. Ebeliğinin zikredilmesinin yanı sıra Sumer metinlerinde bereket ve çocuk doğumunda rol oynadığı görülür. Qadištum ların statü ve fonksiyonları zaman ve mekâna göre değişiklik göstermektedir. Ebe, doğum esnasında kadınların ihtiyaç duydukları fizikî yardımı yaparken, qadištum lar manevî ve dinî bir fonksiyon üstlenmiş olabilirler. Çocuklardan kötülükleri uzaklaştırmak için görev yaptığı, sütanne olarak vazife aldığı, dini törenlerde yer aldığı da bilinmektedir. Sumerogramı olan nu.gig in başta İnanna, bazı ilah(e)ler için de kullanılması bu insanların ayrıcalıklı yerini göstermktedir. Belki bu sebeple İnanna ile karıştırılır ya da karşılaştırılır. J. Cooper, qadištum ların tanrıça İnanna nın yerine geçerek kral ile birlikte kutsal evliliği gerçekleştirenler olduğunu söylemektedir. 29 Qadištum ların fahişelik yapmadıkları bilinmesine, CAD de fahişe olduklarına dair herhangi bir delil olmadığı belirtilmesine ve Çığ tarafından Tevrat taki qadeşah kelimesi ile karşılaştırılarak kutsal kadın ya da adanmış kadın karşılığına geldiği belirtilmesine rağmen yine aynı yazar tarafından bir adım daha ileri gidilerek 28 Muazzez İlmiye Çığ, Bereket Kültü ve Mabet Fahişeliği, Kaynak Yayınları, 2006b, Kılıç ve Duymuş, Eski Mezopotamya da, 172 vd. 566

22 Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:6 / Sayı:2 Bayram / ss Haziran 2019 tapınaklarda kutsal amaçlarla erkeklerle beraber olan kült fahişesi olarak tanımlanması akademik, gerçekçi ve iyi niyetli bir değerlendirme değildir. E. İbâreyi Kullanılmasının Gerekçeleri İbâre, yeni yıl kutlamaları hakkındaki metinlerin İnanna ya da onunla özdeşleştirilen karakterler ile ilgili kısımları için günümüzün bazı araştırmacıları tarafından kullanılmıştır. Bu hususta yukarıda aktardığımız gibi en eski belgede tanrı ve tanrıçanın söz konusu olması ayrıca bolluk ve bereketin temininin amaçlanması, kutsallık izafe edilen bu anlatımlarda İnanna için ibârenin kullanılmasına sebep olmuştur. Sembolik olduğu belli olan ya da bir uzmanların önemli bir kısmının öyle olduğunu kabul ettiği bir ritüeldeki tanrıça ya da onu temsil ettiği düşünülen kadın figür için kutsal fahişe karşılığını verdikten sonra, bunların tapınaklarda genel kadın görevi yaptığı iddiası gerçeği yansıtmamaktadır. Bazı kutsal evlilik töreni metinlerindeki anlatımların, diğer kültürlerle karşılaştırılıp yorumlanması ve zorlamayla, böyle bir değerlendirmeye elverişli olduğunu düşünmekle beraber konu ile ilgili olarak şu açıklamaları dikkatlere sunmakta fayda görüyoruz 30 : 1941'de Beatrice Brooks, [Mezopotamya ve Suriye-Kenan] nüfusunun kabul edilemez bir yüzdesi ya laik ya da bazı türden dini fahişeler olmalıydı diye yazdı. O, "Kutsal, kült ya da tapınak fahişeleri" kavramını sorgulamadan kabul eden, ağırlıklı olarak erkek bilim adamlarının yazılarından sonuçlar çıkarıyordu, kadın tapınak görevlileri, tapınaklarına yapılan ödemeler karşılığında düzenli olarak cinsel ilişkide bulunmayı sürdürdüler. Mezopotamya'daki cinsellik ve aşk tanrıçası İnanna / İštar'ın kadın adanmışları bu tür davranışların "doğrudan" şüphelisi idi. Yakın zamana kadar, birçok bilim adamı bu görüşü olmuş gibi kabul etti ve bazıları hâlâ ediyor. On dokuzuncu yüzyılda, uzmanlar Mezopotamya'nın "saf ve ilkel cinsel özgürlük" yatağı olduğunu düşünüyorlardı. Golden Bough şöhretinin/rivayetinin Sir James Frazer ı gibi o zamanki yeni antropoloji disiplininin üyeleri, okurlar için doğurganlık/bereket kültlerinin sefahet/seks ayinlerinin zevk verici tanımlarını sahneleyerek konuyu daha da kötüleştirdiler. Sonuç, bilginler arasında yer alan bir doğurganlık / bereket kültü efsanesiydi. Neticede "kutsal fahişe" kavramından bir takım 30 Stuckey, Inanna and Sacred, web: 567