TÜRKĠYE NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ BUĞDAY ORTAK PĠYASA DÜZENĠNE UYUMUNUN ĠÇ ANADOLU BÖLGESĠ ÜRETĠCĠLERĠNE OLASI YANSIMALARI. Dr.

Transkript

1 TÜRKĠYE NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ BUĞDAY ORTAK PĠYASA DÜZENĠNE UYUMUNUN ĠÇ ANADOLU BÖLGESĠ ÜRETĠCĠLERĠNE OLASI YANSIMALARI Dr. Hasan ARISOY Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ANKARA 2011

2

3 ÖNSÖZ Tarım ürünleri içinde buğday her zaman özel bir öneme sahip olmuģtur. Buğday, yüzyıllardır her toplumda beslenmenin temeli olmuģ ve tarımsal istikrarın esasını teģkil etmiģtir. Buğday gerek insan beslenmesinde gerek hayvan beslenmesinde temel bir gıda maddesidir. Ayrıca buğdayın son yıllarda bioetanol olarak kullanımının da yaygınlaģması önemini daha da artırmıģtır. Türkiye de tarım alanlarının yaklaģık üçte biri buğday üretimine ayrılmakta ve yıllık üretim yaklaģık yirmi milyon ton gerçekleģmektedir. Türkiye deki her dört çiftçiden üçünün buğday yetiģtirdiği de düģünülürse buğdayın ekonomik açıdan olduğu kadar, sosyal açıdan da taģıdığı önem daha iyi anlaģılır. AB katılım müzakerelerine 3 Ekim 2005 tarihinden itibaren resmen baģlayan Türkiye, yeni bir döneme girmiģtir. Türkiye de hem üreticiler hem de karar alıcılar, AB ile ortak bir tarım politikasına geçiģin etkileri hakkında yeterli veriye sahip değillerdir. Bu konudaki çalıģmaların, ilgili kesimlerin önünü görmesine katkı sağlayacağı açıktır. AB ile müzakere süreci devam eden Türkiye, uygun politikalar seçerek katılım sürecinin olumsuz etkilerini gidermeye çalıģmalıdır. Bu ve benzeri çalıģmalar ile karar alıcıların uygun politika seçimine katkı sağlanabilir. Eğer bu süreç, bu tür etki analiz çalıģmaları yapılmadan veya yapılan bilimsel çalıģmalara itibar edilmeden tamamen afakî politikalarla geçirilirse, telafisi olmayan sonuçlar doğabilecektir. Unutmamak gerekir ki, Türkiye deki buğday üreticilerinin bu süreçten göreceği zarar sadece üreticileri değil toplumun tamamını etkileyebilecektir. ÇalıĢmam süresince katkılarını esirgemeyen baģta Prof. Dr. Gülcan ERAKTAN olmak üzere Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümünde görev yapan değerli öğretim üyelerine, anket sorularına sabırla cevap veren cefakar çiftçilerimize ve çalıģmanın yayınlanmasına karar veren ve basımını üstlenen Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü çalıģanlarına sonsuz teģekkürlerimi sunarım. Dr. Hasan ARISOY

4

5 YÖNETĠCĠ ÖZETĠ Tarım insanlık varolduğu sürece önemini koruyacaktır. Buğday, gerek dünyada gerekse Türkiye de, besin arzı güvenliği ve sosyo-ekonomik özellikleri bakımından en önemli tarımsal ürünlerden biridir. Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü (TEAE), yapmıģ olduğu çalıģmalar ile tarım politikalarının belirlenmesinde önemli katkılar sağlamaktadır. TEAE nin çalıģma alanları arasında, Türkiye nin Avrupa Birliği ne olası üyelik durumundaki ekonomik etkilerin belirlenmesi de bulunmaktadır. Türkiye nin Avrupa Birliği ne üyeliğinin, ürünler itibariyle etkilerinin analiz edilmesi müzakerelerin daha doğru yönlendirilmesini sağlayacak ve olumsuz sonuçların ortaya çıkmasını engelleyecektir. Bu çalıģma, Ġç Anadolu Bölgesi nde buğday üretimi yapılan tarım iģletmeleri esas alınarak yürütülmüģtür. Ġç Anadolu Bölgesi nde buğday üretimi yapan tarım iģletmelerinin, AB buğday Ortak Piyasa Düzenine uyum durumunu ortaya koyan bu araģtırmanın ana materyalini, örneğe çıkan iģletmelerden anket yolu ile elde edilen birincil veriler oluģturmuģtur. Geleceğe ıģık tutan bu araģtırmayı yürüten ve ortaya koyan Dr. Hasan ARISOY a teģekkür ederiz. Bu konu ile ilgili olarak yapılan az sayıdaki çalıģmalardan biri olan bu araģtırmanın ilgili kiģi, kurum ve kuruluģlara yol gösterici olduğu inancındayız. Mine HASDEMĠR Enstitü Müdürü

6

7 ÖZET Türk tarımında hububatın çok önemli bir yeri vardır. Türkiye de iģlenen tarla alanının %72,8 inde hububat tarımı yapılmaktadır. Toplam hububat ekiliģi içerisinde Ġç Anadolu Bölgesi nin payı %40,2 dir. Hububat grubu içinde buğdayın özel bir önemi vardır. Türkiye de toplam buğday ekim alanları içerisinde Ġç Anadolu Bölgesi nin payı ise %38,0 dir. Buğday üretimi, baģta Ġç Anadolu Bölgesi üreticilerini olmak üzere Türkiye deki üreticilerin tamamına yakınını ilgilendirmektedir. Bu çalıģmanın temel amacı; Türkiye nin AB ye olası tam üyelik durumunda, üretim ve tüketim açısından büyük önem taģıyan bir ürün olan buğdayın üretiminde uygulaması gereken buğday ortak piyasa düzeninin, Türkiye deki buğday piyasalarına olası etkisini, Ġç Anadolu Bölgesi örneği ile ortaya koymaktır. Bu araģtırmanın materyali, araģtırma bölgesinde örneğe çıkan iģletmelerden anket yolu ile elde edilen birincil veriler ve çeģitli kurumlardan toplanan ikincil verilerden oluģmaktadır. Birincil verilerin toplanması aģamasında örnekleme yöntemi kullanılmıģtır. Ġkincil verilerin analizinde kısmi denge modeli kullanılmıģtır. ÇalıĢmada, Türkiye ve AB tarım politikaları karģılaģtırılarak, politika değiģikliklerinin buğday pazarına etkileri ortaya konmuģtur. Elde edilen verilere göre, Türkiye nin AB ye üye olması durumunda tüketici refahı ve sosyal refah artacak, buğday üreticilerinin refahı ise azalacaktır. AraĢtırma bölgesinde buğday üretim maliyeti 0,424 TL/kg ve buğday geliri /ha hesaplanmıģtır. Türkiye nin AB ye olası tam üyelik durumunda birim buğday maliyeti %29, birim buğday arazi geliri ise %46 azalacaktır. Sonuçta Türkiye deki buğday üreticilerinin refahı azalacaktır. Türkiye buğday üretimini artıracak politikalar izlemelidir. Anahtar Kelimeler: Buğday, etki analizi, Avrupa Birliği, Ġç Anadolu Bölgesi, kısmi denge analizi, refah analizi, buğday maliyeti, khi kare testi

8

9 ABSTRACT Cereals play a very important role in Turkish agriculture sector. 72,8% of the cultivated land in Turkey is occupied by cereals. 40,2% of the produced cereals are cultivated in the Central Anatolia Region. Rate of Central Anatolia Region in total wheat cultivation of Turkey is 38%. Wheat production is very important for Turkish agricultural producers, especially the ones in the Central Anatolia Region. The main purpose of the study is to search the possible effect of the wheat common market organization on wheat markets in Turkey after on probable full membership to the EU through scrutinizing Central Anatolia Region sample. The material of the study have consist of the primary data which has been collected from the surveys carried out with the local producers in the research area and the subsidiary data which has been gathered from the several institutions In the phase of primary data collection, sampling method was made use of. Partial Equilibrium Model was used for the analysis of the secondary data. The comparison of Turkish and EU agricultural policies and the impacts of policy changes on the wheat market were revealed in this study. According to the data obtained, consumer welfare and social welfare will increase in case of a full membership but welfare of wheat producers will decrease. Cost of wheat production and wheat income has been determined 0,424 TL/kg and /ha in the research area. Unit wheat cost and unit wheat income will be decreased 29% and 46% probable full membership of Turkey to EU. Eventually welfare level of the wheat producers in Turkey will decrease. Turkey should follow policy to increase the production of wheat. Key Words: Wheat, impact assessment, European Union, Central Anatolia Region, partial equilibrium analysis, welfare analysis, wheat cost, chi square test

10

11 ĠÇĠNDEKĠLER DĠZĠNĠ ÖNSÖZ YÖNETĠCĠ ÖZETĠ ÖZET ABSTRACT ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ...iii ġekġller DĠZĠNĠ...v SĠMGE VE KISALTMALAR DĠZĠNĠ...vi 1.GĠRĠġ AraĢtırmanın Önemi AraĢtırmanın Amacı AraĢtırmanın Kapsamı MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Model analizi sırasında uygulanan yöntem Projeksiyonların yapılması sırasında uygulanan yöntem Refah analizi sırasında uygulanan yöntem Örnek Ģehir, ilçe, köy ve iģletmelerin seçiminde uygulanan yöntem Anket aģamasında uygulanan yöntem Buğday maliyetinin hesaplanması sırasında uygulanan yöntem Verilerin analizinde uygulanan yöntem ARAġTIRMA BULGULARI Türkiye ve AB de Buğday Üretimi, Tüketimi ve DıĢ Ticareti Buğday üretimi Buğday tüketimi Buğday ticareti Buğday ithalatı Buğday ihracatı Buğday fiyatları Türkiye de 1980 sonrası buğday piyasalarında yaģanan geliģmeler Buğday Politikaları AB politikaları Hububat ortak piyasa düzeninden Tek Ortak Piyasa Düzeni ne geçiģ Günümüzde uygulanan politikalar Türkiye nin tarım politikası Mevcut durum Uyum durumu Ekonometrik Model Tahmini Buğday kısmi denge analizi Yapısal modeller Yapılan projeksiyonlar Buğday refah analizi AraĢtırmanın Yürütüldüğü Köylerin Genel Durumu Ġncelenen ĠĢletmelerden Elde Edilen Sonuçlar Sosyo ekonomik durum Nüfus ve yaģ durumu Eğitim ve çalıģma durumu Arazi durumu i

12 Arazi mülkiyet durumu Arazi kullanım durumu Buğday ekim alanı ve verimi Yıllık faaliyet sonuçları Buğday maliyeti Üretici gelir karģılaģtırması Buğday üreticilerinin tutum ve davranıģları Tarımsal konularda karar verme davranıģı Ekim kararı Tohumluk kullanımı Buğday fiyatları SatıĢ davranıģı Diğer üretici bilgileri TMO ile ilgili beklentiler Borsa ve tüccarlar ile ilgili beklentiler AB ile uyum konusundaki düģünceler SONUÇ VE ÖNERĠLER KAYNAKLAR AB de Buğday Ġle Ġlgili BaĢlıca Mevzuat Türkiye de Buğday Ġle Ġlgili BaĢlıca Mevzuat EKLER EK 1: ÜRETĠCĠ ANKETĠ EK 2: KÖY BĠLGĠ FORMU EK 3: BUĞDAY GELĠR ÇĠZELGELERĠ ii

13 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 2.1 Örneklemede populasyonu oluģturan iģletmelerin tabakalara göre dağılımı ve her bir tabakadan örneğe seçilen iģletme sayısı Çizelge 3.1 Dünya buğday üretimi ve baģlıca üretici ülkeler (bin ton) Çizelge 3.2 Dünya durum buğday üretimi ve önemli üretici ülkeler (bin ton) Çizelge 3.3 AB buğday üretimi ve önemli üretici ülkeler (bin ton) Çizelge 3.4 Türkiye de buğday ekim alanı, üretimi ve verimi Çizelge 3.5 AB nde buğday ekim alanları (bin ha) Çizelge 3.6 Dünya ve çeģitli ülkelerde buğday verimi (kg/da) Çizelge 3.7 AB ülkelerinde buğday verimi (kg/da) Çizelge 3.8 Türkiye nin AB üyesi olması durumunda buğday rakamlarındaki değiģim 22 Çizelge 3.9 Dünya buğday tüketimi ve baģlıca tüketici ülkeler (bin ton) Çizelge 3.10 Dünya ve bazı ülkelerde kapanıģ buğday stokları (000 ton) Çizelge 3.11 TMO nun peģin ve emanet alım miktarları (ton) Çizelge 3.12 Dünya buğday ithalatı ve baģlıca ithalatçı ülkeler (000 ton) Çizelge 3.13 Dünya buğday ihracatı ve baģlıca ihracatçı ülkeler (000 ton) Çizelge 3.14 Türkiye nin buğday mamulleri ihracatı (000 ton, 000 dolar) Çizelge 3.15 Türkiye nin buğday mamulleri ihracatının buğday karģılığı (000 ton)...29 Çizelge 3.16 Türkiye nin buğday ithalatındaki DĠR payı (%)...29 Çizelge 3.17 Dünya buğday fiyatları (fob/dolar/ton) Çizelge 3.18 TMO'nun buğday alım fiyatı Çizelge 3.19 AB nde 1992 reformu sonrası buğday fiyatları ( /ton) Çizelge 3.20 Ġthalat vergi/tarifelerini hesaplamada kullanılan referans hububatlar Çizelge 3.21 Müdahale alım dönemlerinde geçiģ süreci Çizelge 3.22 Üretim modeline yer alan değiģkenlerin durağanlıklarına ait ADF birim kök test sonuçları Çizelge 3.23 Buğday üretim modeline ait parametre ve istatistikler...49 Çizelge 3.24 Ġthalat modeline yer alan değiģkenlerin durağanlıklarına ait ADF birim kök test sonuçları Çizelge 3.25 Buğday ithalat modeline ait parametre ve istatistikler...51 Çizelge 3.26 Tüketim modeline yer alan değiģkenlerin durağanlıklarına ait ADF birim kök test sonuçları Çizelge 3.27 Buğday tüketim modeline ait parametre ve istatistikler...52 Çizelge 3.28 Buğday ihracat modeline ait parametre ve istatistikler...53 Çizelge 3.29 Stok modeline yer alan değiģkenlerin durağanlıklarına ait ADF birim kök test sonuçları Çizelge 3.30 Buğday stok modeline ait parametre ve istatistikler...54 Çizelge 3.31 Refah analizi temel verileri Çizelge 3.32 AB fiyatının Türkiye fiyatı olmasının refah etkileri Çizelge 3.33 Dünya fiyatının AB ve Türkiye fiyatı olmasının refah etkileri Çizelge 3.34 Köylerde zaman içinde yaģanan sosyal değiģim Çizelge.3.35 Köylerde zaman içinde yaģanan tarımsal değiģim Çizelge 3.36 Köylerdeki toprak mülkiyet durumu ve değiģimi Çizelge 3.37 Köylerde toprak hareketliliği Çizelge 3.38 Ġncelenen iģletmelerde aile geniģliği (%) Çizelge 3.39 Ġncelenen iģletmelerde iģletme sahiplerinin yaģı (%) Çizelge 3.40 Ġncelenen iģletmelerde iģletme sahiplerinin eğitim durumu (%) iii

14 Çizelge 3.41 Ġncelenen iģletmelerde iģletme sahiplerinin çalıģma durumu (%) Çizelge 3.42 Ġncelenen iģletmelerde arazi mülkiyet durumu Çizelge 3.43 Ġncelenen iģletmelerde ortalama parsel sayısı ve büyüklüğü Çizelge 3.44 Ġncelenen iģletmelerde arazi kullanım durumu Çizelge 3.45 Ġncelenen iģletmelerde buğday ekim alanı ve verimi Çizelge 3.46 Ġncelenen iģletmelerde buğday cinsine göre ekim alanı ve verimi Çizelge 3.47 Ġç Anadolu Bölgesinde buğday üretim masraflarının dağılımı (TL/da) Çizelge 3.48 Ġncelenen iģletmeler ortalamasına göre buğday geliri...74 Çizelge 3.49 Ġncelenen iģletme gelirlerinin Türkiye ve AB ile karģılaģtırılması...75 Çizelge 3.50 Türkiye nin AB ne üye olması durumunda buğday üretim masraflarının dağılımı (TL/da) Çizelge 3.51 Türkiye nin AB ne üye olması durumundaki üretici gelir karģılaģtırması Çizelge 3.52 Üretim planlaması kararı (%) Çizelge 3.53 Tarımla ilgili karar almada yararlanılan bilgi kaynağı (%) Çizelge 3.54 Ġncelenen iģletmelerin buğday tarımı yapma nedeni (%) Çizelge 3.55 Buğday fiyatlarının düģmesi durumundaki üretici davranıģı (%) Çizelge 3.56 Devletin buğday üretiminden vazgeçen üreticinin mevcut gelirini Çizelge 3.57 Ġncelenen iģletmelerde sertifikalı tohumluk kullanım sıklığı (yıl) Çizelge 3.58 Ġncelenen iģletmelerde tohumluk temin yeri (%) Çizelge 3.59 Buğday fiyatını belirlemesi gereken kuruluģlar (%) Çizelge 3.60 Buğday fiyatının açıklanma zamanı (%) Çizelge 3.61 Devletin buğdayda fiyat açıklamasını bırakması karģısındaki üretici tutumu (%) Çizelge 3.62 Ġncelenen iģletmelerde buğday satıģ yeri (%) Çizelge 3.63 Ġncelenen iģletmelerde buğdayın ilk satıģ zamanı (%) Çizelge 3.64 Ġncelenen iģletmelerde ürünü erken satıģ nedeni (%) Çizelge 3.65 Ġncelenen iģletmelerde göç durumu Çizelge 3.66 ĠĢletme sahiplerinin kendilerinden sonra iģletmelerini devretme eğilimi(%) Çizelge ĠĢletmecilerin tarımsal kayıt tutma durumu (%) Çizelge 3.68 ĠĢletmecilerin tarımsal örgütlere üyelik durumu (%) Çizelge 3.69 Üreticilerin kooperatiften beklentileri (%) Çizelge 3.70 Üreticilerin tarım sigortası yaptırma durumu (%) Çizelge 3.71 Üreticilerin politika tercihi (%) Çizelge 3.72 Üreticilerin tarımsal faaliyetten vazgeçme düģüncesi (%) Çizelge 3.73 Üreticilerin tarımı bırakmak zorunda kalmaları durumundaki beklentileri (%) Çizelge 3.74 Buğday alım ve iģlemesini yapması gereken kuruluģlar (%) Çizelge 3.75 TMO nun destekleme alımına son vermesi halindeki üretici tutumu (%). 86 Çizelge 3.76 Üreticilerin TMO dan Ģikâyetleri (%) Çizelge 3.77 Üreticinin ürününü borsada satma nedeni (%) Çizelge 3.78 Üreticinin ürününü tüccara satma nedeni (%) Çizelge 3.79 Tüccara karģı güçlü olabilme yolları (%) Çizelge 3.80 Üreticilerin AB nin asgari buğday alım uygulaması karģısındaki tutumları (%) Çizelge 3.81 Üreticilerin AB üyeliğinden beklentileri (%) iv

15 ġekġller DĠZĠNĠ ġekil 2.1 AB fiyatının Türkiye fiyatı olmasının refah etkisi...11 ġekil 3.1 Dünya buğday üretiminde ülkelerin payı (%) (2008)...17 ġekil 3.2 Dünya durum buğday üretiminde ülkelerin payı (%) (2008)...18 ġekil 3.3 AB buğday üretiminde ülkelerin payı (%) (2008)...19 ġekil 3.4 AB ülkelerinin buğday ekim alanları payı (%) (2008)...20 ġekil 3.5 Dünya buğday tüketiminde ülkelerin payı (%) (2008)...23 ġekil 3.6 Dünya buğday stokunda önemli ülkelerin payı (%) (2008)...24 ġekil 3.7 Dünya buğday ithalatındaki önemli ülkelerin payları (%) (2008)...26 ġekil 3.8 Dünya buğday ihracatındaki önemli ülkelerin payları (%) (2008)...28 ġekil 3.9 Türkiye de yıllar itibariyle buğday üretimi...31 ġekil 3.10 Türkiye de yıllar itibariyle buğday ekim alanı...32 ġekil 3.11 Türkiye de yıllar itibariyle buğday verimi...33 ġekil 3.12 Buğday fiyatları...33 ġekil 3.13 Türkiye de yıllar itibariyle buğday ithalat-ihracat miktarı...34 ġekil 3.14 Türkiye de yıllar itibariyle buğday ithalat-ihracat fiyatları...35 ġekil 3.15 Türkiye nüfusu...35 ġekil 3.16 Türkiye de yıllar itibariyle buğday stoku...36 ġekil 3.17 Buğday üretimi...50 ġekil 3.18 Buğday ithalatı...51 ġekil 3.19 Yurtiçi buğday tüketimi...52 ġekil 3.20 Buğday ihracatı...53 ġekil 3.21 Buğday stoku...55 ġekil 3.22 Buğday arzı...56 ġekil 3.23 Buğday talebi...56 ġekil 3.24 Buğday denge fiyatı...57 ġekil 3.25 Üretim projeksiyonu...58 ġekil 3.26 Arz projeksiyonu...58 ġekil 3.27 Yurtiçi tüketim projeksiyonu...59 ġekil 3.28 Talep projeksiyonu...59 v

16 SĠMGE VE KISALTMALAR DĠZĠNĠ AB Avrupa Birliği ABD Amerika BirleĢik Devletleri ABGS Avrupa Birliği Genel Sekreterliği ADF Augmented Dickey Fuller Birim Kök Testi AKP Afrika Karayip ve Pasifik Ülkeleri APK AraĢtırma Planlama ve Koordinasyon Birimi CIF Mal bedeli, sigorta ve navlunu ödenmiģ teslim fiyatı ÇATAK Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması ÇKS Çiftçi Kayıt Sistemi da Dekar DB Dünya Bankası DGD Doğrudan Gelir Desteği DĠATK DıĢ ĠliĢkiler ve Avrupa Topluluğu Koordinasyon Daire BaĢkanlığı DĠR Dahilde ĠĢleme Rejimi DPT Devlet Planlama TeĢkilatı DTM DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı DTÖ Dünya Ticaret Örgütü Euro EAGF Avrupa Tarımsal Garanti Fonu (European Agricultural Guarantee Fund) EAFRD Avrupa Kırsal Kalkınma Ġçin Tarım Fonu (European Agricultural Fund for Rural Development) ESIM Avrupa Simülasyon Modeli (European Simulation Model) EUROSTAT Avrupa Birliği Ġstatistik Ofisi (Statistical Office of the European Commission) FAO BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization of the United Nations) FAPRI Gıda ve Tarım Politikaları AraĢtırma Enstitüsü (Food and Agricultural Policy Research Institute) FEOGA AB Tarımsal Garanti ve Yönverme Fonu (European Agricultural Guidance and Guarantee Fund) GAMS Genel Cebirsel Modelleme Sistemi (General Algebraic Modelig System) GHDT Genel Hizmet Desteği Tahmini GV Gümrük Vergisi ha Hektar IGC Uluslararası Tahıl Konseyi (International Grains Council) IMF Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund) KDV Katma Değer Vergisi Kg Kilogram KHK Kanun Hükmünde Kararname KĠT Kamu Ġktisadi TeĢebbüsü KKGM Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü KOB Katılım Ortaklığı Belgesi kr KuruĢ MISS BasitleĢtirilmiĢ Dünya Ticaret Modeli (Simplified World Trade Model) OECD Ekonomik ĠĢbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organisation for Economic Cooperation and Development) OGT Ortak Gümrük Tarifesi OJL AB Resmi Gazetesi (Official Journal of the European Union) OKK Ortaklık Konsey Kararı OLS En Küçük Kareler Yöntemi (Ordinary Least Square) OPD Ortak Piyasa Düzenleri OTP Ortak Tarım Politikası RG Resmi Gazete TAGEM Tarımsal AraĢtırmalar Genel Müdürlüğü vi

17 TASM-AB TBMM TEAE TĠGEM TKB TKK TL TMO TR TSE TTT TÜĠK TÜGEM UP USDA ÜDT VAR ZMO Türkiye Bölgesel Tarım Sektör Modeli Türkiye Büyük Millet Meclisi Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Tarım Kredi Kooperatifleri Türk Lirası Toprak Mahsulleri Ofisi Türkiye Türk Standardları Enstitüsü Toplam Transfer Tahmini Türkiye Ġstatistik Kurumu Tarımsal Üretim ve GeliĢtirme Genel Müdürlüğü Ulusal Program Amerika BirleĢik Devletleri Tarım Bakanlığı (United States Department of Agriculture) Üretici Destek Tahmini Vektör Otoregresif Regresyon Analizi Ziraat Mühendisleri Odası vii

18

19 1. GĠRĠġ 1.1 AraĢtırmanın Önemi Sosyo-ekonomik özellikleri bakımından hububat, Türkiye tarımının en önemli ürün grubu niteliğindedir yılı itibariyle Türkiye de 4,3 milyon hektar nadas alanı ayrı tutulduğunda, 16,5 milyon hektar iģlenen tarla alanının 12 milyon hektarı hububata ayrılmıģtır (TÜĠK 2008). BaĢka bir deyiģle, ülkenin iģlenen tarla alanının %72,8 inde hububat tarımı yapılmaktadır. Toplam hububat ekiliģi içerisinde, Ġç Anadolu Bölgesi nin (Tarım bölgeleri sınıflandırmasına göre Orta Kuzey ve Orta Güney Bölgelerini kapsayan 18 il) payı ise %40,2 dir. Tarım ürünleri içinde buğday her zaman özel bir öneme sahip olmuģtur. Buğday yüzyıllardır her toplumda beslenmenin temeli olmuģ ve tarımsal istikrarın esasını teģkil etmiģtir. Türkiye de buğday ekim alanı 8,2 milyon hektar olup (TÜĠK 2008), toplam ekim alanları içerisindeki payı %49,7 dir. Türkiye de toplam buğday ekim alanları içerisinde tek baģına Ġç Anadolu Bölgesi nin payı ise %38 dir. Türkiye Ġstatistik Kurumu nun (TÜĠK) 2008 yılı verilerine göre Türkiye deki hububat üretimi 29,3 milyon tondur. Bu rakamın 17,8 milyon tonluk kısmı buğday üretimine aittir. Türkiye deki toplam hububat üretim miktarı içinde Ġç Anadolu Bölgesi nin payı %38,1, Türkiye deki toplam buğday üretim miktarı içinde Ġç Anadolu Bölgesi nin payı ise %36,2 dir (TÜĠK 2008). Rakamlardan da açıkça anlaģılacağı gibi hububat sektörü Türk çiftçilerinin büyük çoğunluğunu ilgilendiren bir faaliyet alanıdır. Bu nedenle hububat sektöründe izlenen politikalar, üretici iģleyici tüccar - tüketici konumundaki büyük bir kitleyi çok yakından ilgilendirmektedir. Rakamlardan da anlaģılacağı üzere, özellikle Ġç Anadolu Bölgesi üreticileri için, hububat tarımının ayrı bir önemi vardır. Avrupa Birliği nde (AB) de gerek ekim alanı gerekse üretim miktarı açısından buğday üretiminin önemi büyüktür. AB Ġstatistik Ofisi nin (EUROSTAT) 2008 yılı verilerine göre, AB-27 de toplam iģlenen tarım alanı 178,8 milyon ha, toplam hububat ekim alanı 60 milyon ha ve toplam buğday ekim alanı da 26,5 milyon hektardır. BaĢka bir deyiģle AB-27 deki toplam tarım alanının yaklaģık %34 ü hububat tarımına ayrılmıģtır. Ayrıca toplam tarım alanının %15 i de sadece buğday tarımı için ayrılmıģtır. Aynı yıl AB-27 toplam hububat üretim miktarı yaklaģık 314 milyon ton, buğday üretim miktarı ise 149 milyon ton olmuģtur (EUROSTAT 2008). AB buğday ekim alanı Türkiye deki buğday ekim alanının 3,2 katıdır. Buna karģılık AB buğday üretimi Türkiye buğday üretiminin 8,4 katıdır. AB katılım müzakerelerine 3 Ekim 2005 tarihinden itibaren resmen baģlayan Türkiye, yeni bir döneme girmiģtir. Tarım konusunda tanıtıcı ve ayrıntılı tarama süreci Ocak 2006 itibariyle tamamlanmıģtır. AB ye tam üyelik durumunda diğer tüm konularda olduğu gibi, tarım alanında da ilgili tüm yasal düzenlemelerin kabul edilmesi gerekecektir. AB müktesebatının üstlenileceği ve uygulanacağı bu dönem, son derece kapsamlı bir dönüģümü de beraberinde getirecektir. Bu dönüģümün baģarıyla tamamlanması için sürecin doğru yönetilmesi amacıyla kullanılacak en etkili araç düzenleyici etki analizleridir. Türkiye de hem üreticiler hem de karar alıcılar, AB ile ortak bir tarım politikasına geçiģin etkileri hakkında yeterli veriye sahip değillerdir. Ancak yapılacak etki analizleri ile ilgili kesimlerin önünü görmesi mümkün olabilir. Etki analizi ile uygulanacak politika seçenekleri belirlenmekte, bunlar arasında bir karģılaģtırma yapılabilmekte ve sakıncaları ortaya konulmaktadır. Nitekim son yıllarda etki analizleri büyük önem kazanmıģtır. Etki analizi, AB müktesebatında ilk kez 2002 yılında yayımlanan bir Avrupa Komisyonu Tebliği ile düzenlenmiģ ve bu tarihten itibaren AB kurumları için zorunlu tutulmuģtur. Türkiye de de 15 Temmuz 2004 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından kabul edilen Kamu Yönetiminin Temel Ġlkeleri ve Yeniden Yapılandırılması hakkındaki kanuna Mevzuat Etki Değerlendirmesi yapılmasına iliģkin bir hüküm konmuģtur. Ancak bu etki analizleri çok zaman isteyen bir çalıģma takvimi gerektirmektedir. Türkiye de, AB ye özellikle tarımsal uyumunun sağlanması açısından gerekli çalıģmaların eksikliği hissedilmektedir. 1

20 Bu çalıģmada, etki analizi kısmi denge modelleri ile ortaya konmuģtur. Kısmi denge modeli ile ilgili olarak literatür kısmında bir çok çalıģmaya yer verilmiģtir. Elbette bu araģtırmalar hem bu çalıģmaya hem de ilgili kurumlara katkı sağlamaktadır. Ancak bu çalıģmalar, tarım konusunda Türkiye nin AB ye uyum kapsamında alacağı kararları belirlemede yeterli değildir. Özellikle yapılmıģ çalıģmalarda, saha çalıģmalarına yeterince yer verilmediği görülmüģtür. Bu çalıģma ile sadece model sonuçlarına değil üreticilere uygulanan anket sonuçlarına da yer verilmiģtir. Anket analizleri ile beraber daha somut veriler ortaya konulmuģtur. AB ile müzakere süreci devam eden Türkiye, uygun politikalar seçerek katılım sürecinin olumsuz etkilerini gidermeye çalıģmalıdır. Bu ve benzeri çalıģmalar ile karar alıcıların uygun politika seçimine katkı sağlanabilir. Ayrıca AB den gerçekçi geçiģ süreleri veya mali/teknik yardım talep edilebilmesi için bu taleplerin bilimsel, kantitatif ve güncel araģtırma sonuçlarına dayandırılması gereği de, bu ve benzeri çalıģmaların önemini artırmaktadır. Eğer bu süreç, bu tür etki analiz çalıģmaları yapılmadan veya yapılan bilimsel çalıģmalara itibar edilmeden tamamen afakî politikalarla geçirilirse, telafisi olmayan sonuçlar doğabilecektir. Unutmamak gerekir ki, Türkiye deki buğday üreticilerinin bu süreçten göreceği zarar sadece üreticileri değil toplumun tamamını etkileyebilecektir. 1.2 AraĢtırmanın Amacı Türkiye nin AB ye tam üyeliği tarım sektörü ve ürün bazında alt sektörler itibariyle bir takım etkiler yapacak, sektör ve alt sektörler bu üyelikten olumlu veya olumsuz yönde etkileneceklerdir. Bu alt sektörlerden birisi hububattır. Bu üretim alanında tam üyelik sonrasının getirebileceği değiģiklikleri incelemede, Türk tarımı açısından büyük önem taģıyan bir ürün grubunun geleceği hakkında bilgi sahibi olmayı sağlar. Bu ürün grubu içinde yer alan buğday araģtırma için temel alınmıģtır. Bu çalıģmanın temel amacı, Türkiye nin AB ye tam üyelik durumunda, uygulaması gereken buğday ortak piyasa düzeninin, Türkiye deki buğday piyasaları ile birlikte Ġç Anadolu Bölgesi ndeki buğday iģletmelerine olası etkilerini ortaya koymaktır. Bu nedenle AB Hububat Piyasa Düzeni Uygulamaları ile Türkiye deki uygulamalar ele alınarak; AB de ve Türkiye de buğday politikalarında geçmiģten günümüze kadar yaģanan geliģmeler ve politika değiģiklikleri ortaya konmuģtur. Tam üyelik durumunda, Ġç Anadolu Bölgesi ndeki buğday üreticilerinin üretim, tüketim, ticaret, fiyatlar gibi temel ekonomik konularda nasıl etkileneceği hesaplanmıģtır. Bunun yanında üretim koģulları, üretim istekliliği, üretime devam etme durumları gibi sosyal sonuçlar irdelenmiģtir. AB Buğday Piyasa Düzeni uygulaması süreci ile Ġç Anadolu Bölgesi buğday üreticilerinin nasıl etkileneceği ekonometrik modeller ile tahmin edilerek, bu etki değerlendirmesine göre öneriler sunulmuģtur. 1.3 AraĢtırmanın Kapsamı Altı ülke tarafından kurulan AB, geçtiğimiz yarım asırlık dönemde sürekli geniģleyerek üye sayısını 27 ye çıkarmıģtır. Türkiye neredeyse ilk günden beri bu birliğin içinde yer almak istemesine rağmen, çeģitli sebeplerden beklenen hedef gerçekleģmemiģtir. Ancak Türkiye ile AB arasında 3 Ekim 2005 de alınan müzakerelere baģlama kararı, adeta bir milat olmuģtur. Bu tarihten itibaren Türkiye, yeni bir heyecan ile üyelik yolundaki çalıģmalarını hızlandırmıģtır. Buğday tarımı, Türkiye nin sosyo-ekonomik koģulları düģünüldüğünde nüfusun tamamına yakınını ilgilendirmektedir. Buğday Türkiye nin her bölgesinde yetiģtirilen ve en fazla tarımı yapılan üründür. Kapsamı böylesine geniģ olan bu stratejik ürün için araģtırma alanı olarak üretiminin en yoğun olarak yapıldığı, yetiģtiricilik alternatiflerinin su ve iklim kısıtları nedeniyle sınırlı olduğu bir bölge olarak Ġç Anadolu Bölgesi seçilmiģtir. Bu çalıģmada üreticilere yönelik olarak hazırlanan anket formları, araģtırma alanında uygulanmıģtır. Anket uygulamasının yanı sıra uzun zaman verileri kullanılarak ekonometrik modeller kurulmuģ ve kısmi denge analizi yapılmıģtır. Anket ve model analizleri neticesinde AB buğday piyasa düzenine 2

21 uyumun Türkiye deki buğday üreticileri üzerindeki etkisi, sosyal ve ekonomik boyutları ile değerlendirilmiģtir. ÇalıĢmanın anket uygulaması üretim dönemini kapsamaktadır. 3

22 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Materyal Ġç Anadolu Bölgesi nde buğday üretimi yapan tarım iģletmelerinin, AB buğday Ortak Piyasa Düzenine (OPD) uyum durumunu ortaya koyan bu araģtırmanın ana materyalini, örneğe çıkan iģletmelerden anket yolu ile elde edilen birincil veriler oluģturmuģtur. Anketlerden elde edilen yatay kesit verileri dıģında kısmi denge modelinde kullanılmak üzere dönemini kapsayan zaman serisi veri grubundan yararlanılmıģtır. Model aģamasında kullanılan bu 28 yıllık veri seti, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı (TKB), TÜĠK, DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı (DTM), TMO, EUROSTAT, OECD, Amerika BirleĢik Devletleri Tarım Bakanlığı (USDA), Gıda ve Tarım Politikaları AraĢtırma Enstitüsü (FAPRI), Uluslararası Tahıl Konseyi (IGC), BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) gibi kuruluģların kayıtlarından temin edilmiģtir. Ayrıca konu ile ilgili olarak yurt içinde ve yurt dıģında yapılmıģ araģtırmalar ve çeģitli kuruluģların çalıģmalarından da yararlanılmıģtır. ÇalıĢmada kullanılan anket formları (EK1, EK2) konunun amacına uygun olarak hazırlanmıģtır. Anket uygulaması, her köyde iģletme sahipleri ile bizzat görüģmek suretiyle yapılmıģtır. AraĢtırmada toplanan veriler üretim dönemine ait olup, anketler Aralık 2009 Nisan 2010 tarihleri arasındaki dönemde yapılmıģtır. 2.2 Yöntem Tezde Türkiye nin AB ye üye olması durumunda hububat konusunda uygulayacağı politikaların Ġç Anadolu daki buğday yetiģtiricilerine etkisi iki Ģekilde incelenmek istenmiģtir. Bunlar, AB politikalarının Türkiye de geçerli olması halinde Türkiye nin buğday alanındaki üretim, tüketim, dıģ ticaret ve refah üzerindeki etkilerinin genel olarak ortaya konulması (ki Ġç Anadolu çiftçisi de aynı koģullardan etkilenecektir), bunun dıģında Ġç Anadolu daki yetiģtiricilerin AB deki buğday yetiģtiricileri karģısındaki durumu ve tam üyeliğin getireceği değiģikliklere karģı zamanımızdaki görüģ ve tepkilerinin neler olabileceğinin belirlenmesidir. Yöntem de bu iki arayıģ çerçevesinde 1) modellerin oluģturulması, 2) çiftçilerle yüzyüze görüģmelerle birinci elden buğday tarımı konusundaki durumlarını ve AB tam üyeliğinden olası beklentilerini saptama yönünde belirlenmiģtir Model analizi sırasında uygulanan yöntem Ekonomik bir modelde, modele alınmıģ birbirinden bağımsız değiģkenlerin belirli andaki durumlarının analiz edilmesi ve model içindeki ve dıģındaki değiģkenlerden dolayı modelde herhangi bir değiģmenin söz konusu olup olmadığının incelenmesine denge analizi denir (Ağılı 1987). Tarım politikalarına yönelik etki analizi çalıģmaları incelendiğinde; ağırlıklı olarak iki tür model yaklaģımı ortaya konulmaktadır. Bu modeller, Kısmi Denge Modeli ve Genel Denge Modelidir. Bu modellerde piyasaların dengelenmesini gözeten bir iģleyiģ ele alınmaktadır. Amaç, her hangi bir değiģim sonrası piyasalarda denge fiyat ve miktarların oluģturulmasıdır. Genel tanımıyla ekonomi biliminde denge, seçilmiģ ve aralarında mantıksal iliģki bulunan değiģkenlerin, mevcut durumu değiģtirme yönünden kendilerinden herhangi bir eğilim göstermedikleri durumdur. Denge durumunda model dıģındaki dıģsal (egzojen) faktörler ve parametreler sabit kalır, değiģmez. Aksi durumda, içsel (endojen) değiģkenler değiģir ve yeni bir denge konumuna ulaģır. Dolayısıyla denge meydana gelmiģ ise değiģme olmaz ve statik bir durum ortaya çıkar (Karluk 1998). Genel denge modelleri, ekonominin tümünü içerir ve küresel ölçekte ekonomiler arasındaki ticari iliģkileri belirler. Sektörler arası faktör hareketleri, uluslararası ticaretin etkileri, gelir ve harcama akımları ve sektörler arası iliģkiler genel denge modellerinde çıktı olarak elde edilebilmektedir. Uluslararası ticaretin fiyatlarda yarattığı değiģim sonucu, ekonominin kaynaklarının alternatif kullanım alanları arasında nasıl değiģtiğinin incelenmesi, bu modellerin belli baģlı özelliğidir. Ayrıca, 4

23 kısmi dengede dıģsal kabul edilen nüfus, gelir ve teknolojik değiģiklik gibi bazı değiģkenler, genel denge modellerinde içsel olarak bulunabilmektedir (Çağatay 1996, Tongeren and Meijl 1999). Kısmi denge modelleri ise sadece ticarete konu bazı ürünleri modele dahil ederken, sistemi ekonominin diğer unsurlarına kapalı kabul etmektedir. Bu modeller, incelemeye konu ürünler bazında çeģitli detaylar sağlamaktadır. Tek ya da çok ürünlü olabilen bu modellerde, seçilen ürünler genelde iģlenmemiģ hammadde niteliğinde tarımsal ürünler olarak alınmakta ya da iģlenmiģ ürünler ve yan ürünler gruplandırılarak modele dahil edilmektedir. Sonuçta, kısmi denge analizleri küçük bir mal grubundaki değiģimleri incelediğinden genel varsayım, ekonominin geneline olabilecek etkilerin de küçük olduğu Ģeklindedir. Çok ülke ve çok ürünlü kısmi denge modellerinin tarım sektöründeki iliģkilerin ortaya konulmasında ülkeler arası iliģkilerin spesifikasyonu ve modelin zaman boyutu (dinamik/statik) özellikleri etkilidir. Bu modellerin bir baģka özelliği, fiyatların dengeye gelmesiyle çözülmeleridir. Böylece herhangi bir politika değiģimi ile oluģan fiyat değiģimleri sonrası dünya piyasalarında ürün ve ülke bazında toplam arz ve talep eģitlenmektedir. Kısmi denge modellerinin genel bir özelliği de, ürünlerin genelde homojen kabul edilmesi ve ülkelerin aynı malı ithal ve ihraç etmelerinin mümkün olmamasıdır. Fiyat değiģimleri ile oluģan refah değiģimi de yine bu modellerle incelenebilen konulardandır. Birçok model, temel parametreleri diğer çalıģmalardan alarak kullanır ve bu yönüyle de sentetik (synthetic) modellerdir (Kıymaz 2008). Kısmi denge analizi, ekonomik olayların bir kısmının değiģmediğini kabul etmektedir. Böylece mevcut piyasa, sınırlı sayıda değiģkenle incelenmektedir (Dinler 1997). Kısacası, ekonomide genel ve kısmi denge arasındaki temel fark, değiģkenler ve ekonomi arasındaki iliģkiler ortaya konulurken yapılan varsayımlardır. Eğer bir ekonomik olay hakkında analiz yaparken çok az değiģkeni esas alıp, olayı açıklayan diğer değiģkenleri sabit veya olaya etki etmeyecek derecede önemsiz olarak tanımlarsak, bu kısmi denge analizidir. Genel denge analizinde olayları açıklamaya yönelik bütün değiģkenler modele dahil edilir ve birbirleri arasındaki iliģkiler analiz edilir. Kısmi denge analizleri, daha çok bir mal veya girdi piyasasında fiyat ve miktarların nasıl belirlendiğini açıklamayı amaçlayan analizlerdir. Bu analizlerde fiyat, arz ve talebin karģılaģtırılmasından oluģan bir orandır. Burada bir malın arzı ve talebi, yalnızca o malın fiyatının fonksiyonudur. BaĢka bir deyiģle, diğer malların fiyatları veri kabul edilmiģtir. Bunun yanısıra, kısmi dengede bir malın piyasasında denge oluģurken, tüketicilerin gelirleri, üretim girdilerinin fiyatları, fayda ve üretim fonksiyonları da veri kabul edilmiģtir. Bir malın piyasasında kısmi dengenin gerçekleģmiģ sayılması için, fiyatın (P) ve miktarın (Q) belirlenmiģ olması yeterli görülmektedir. Eğer denge gerçekleģmiģ ise, denge fiyatından eģit miktarlarda mal veya girdi alım satımı sonucu, alıcı ve satıcıların buna iliģkin kararlarının ekonomik rasyonalizme tam uygunluğundan söz edilmektedir (Karaer 2002). Söz konusu olan mal piyasası ile alıcıların denge fiyatından, denge miktarı kadar mal satın aldıklarında en yüksek fayda veya tatmini sağladıkları, aynı Ģekilde satıcıların da aynı denge fiyatından o kadar malı satmakla en yüksek kârı sağladıkları kabul edilmektedir. Böylece, kısmi denge analizlerinde her piyasa için birbirinden bağımsız dengelerin yan yana konularak iliģkilendirildikleri kabul edilmiģtir (Warren and Stokes 1985). Bir malın piyasasında karģılaģılan arz ve talep yalnızca o malın fiyatına değil, arz ve talebi etkileyen diğer etkenler bir yana, aynı zamanda diğer malların fiyatlarına da bağlıdır. Denge analizlerinde tamamlayıcı ve rakip malların fiyatlarını da dikkate almak zorunlu olmaktadır (YiğitbaĢı 1996). Bir piyasada talep edilen mal ve hizmet miktarı, arz edilen miktara eģit ise dengededir. Denge fiyatı ise, alıcıların talep ettiği mal miktarının, satıcıların arz ettikleri miktara eģit olan fiyatıdır. Böyle bir durumda, arz ve talep arasında bir fark yoktur (Dinler 1989). Kısmi denge modeli, herhangi bir ürünün pazarının yapısal ve politik analizini ortaya koymak amacıyla da kullanılmaktadır (Nacak 2004). ÇalıĢmanın konusuna uygun olarak yapılan etki analizinde, bütün bu özellikleri nedeniyle kısmi denge modelinin kullanılması uygun bulunmuģtur. Ürün bazında çalıģmaya da olanak sağlayan kısmi denge analizi ile hububat (buğday) piyasa düzeni için Türkiye ve AB tarım politikaları karģılaģtırması ve politika değiģikliklerinin etkileri ortaya konmuģtur. Buğdayda etkinin büyüklüğü sayısal olarak 5

24 verilmiģtir. Bu çalıģmada yılları arasındaki dönemi kapsayan zaman serisi verileri kullanılmıģtır. Kısmi denge modelleri (ekonometrik olarak tahmin edilen) davranıģ denklemleri ve özdeģliklerden oluģur. Türkiye de buğday pazarının yapısal ve politik analizi için geliģtirilen buğday kısmi denge modeli nin davranıģsal eģitlikleri; buğday üretimi, buğday ithalatı, buğday yurtiçi tüketimi, buğday ihracatı ve buğday stokudur. Modellerde kantitatif olarak ifade edilemeyen değiģkenler kukla (Dummy) değiģken olarak ifade edilmiģtir. Ayrıca, modellerde trend değiģkenine de yer verilmiģtir. DavranıĢsal eģitliklerin tanımlamaları aģağıda verilmiģtir. (1) Üretim Modeli Ü t f B ( Ft 1 M 1, Ft, EAt, D1, T) Ü t = buğday üretimi B Ft 1 M Ft 1 = buğday çiftçi eline geçen reel fiyatı (bir önceki yıl) = mısır çiftçi eline geçen reel fiyatı (bir önceki yıl) EA t = buğday ekim alanı D 1 = dummy (kukla) değiģken (kuraklık yılları) T = üretim trendi t = zaman ( yıl ) (2) Ġthalat Modeli İth t f ( Ü, İFDFO, T) t t İth t = buğday ithalatı Ü t = buğday üretimi İFDFO t = iç fiyatların dünya fiyatlarına oranı T = üretim trendi t = zaman ( yıl ) (3) Yurtiçi Tüketim Modeli T t f B ( F, T) t T t = yurtiçi buğday tüketimi 6

25 B F t = buğday çiftçi eline geçen reel fiyatı T = yurtiçi tüketim trendi t = zaman ( yıl ) (4) Ġhracat Modeli İhr t f (T) İhr t = buğday ihracatı T = ihracat trendi t = zaman ( yıl ) (5) Stok Modeli St t f Des ( F, İFDFO, T) t t St t = buğday stok miktarı Des F t = buğday destekleme reel fiyatı İFDFO t = iç fiyatların dünya fiyatlarına oranı T = stok trendi t = zaman ( yıl ) Bu davranıģsal eģitliklerden arz ve talep modelleri aģağıda gösterilen formüller ile tahmin edilmiģtir. Arz = Üretim + ithalat + baģlangıç stoku Talep = Yurtiçi tüketim + ihracat + kapanıģ stoku Arz ve talep denklemlerinin birbirine eģitlenmesiyle buğday denge fiyatı ve buğday denge miktarı aģağıdaki eģitlikler kullanılarak tahmin edilmiģtir. EĢitliklerde Z 1 ve Z 2 bağımsız değiģkenleri, β 0 ve γ 0 sabit değerleri, β 1, β 2, γ 1 ve γ 2 değiģkenlere ait katsayıları ve P değeri de denge fiyatını simgelemektedir. Q = β 0 β 1 P + β 2 Z 1 Arz Q = γ 0 + γ 1 P + γ 2 Z 2 Talep 7

26 Bu arz ve talep eģitliklerinden denge fiyatı ve denge miktarı aģağıdaki formüller yardımıyla bulunur (Perali 2003). P Z 2 1 Z 2 2 Q Z 2 1 Z Modeller oluģturulurken, birçok farklı bağımsız değiģken modellerde denenmiģtir. Sonuçta anlamlı olan değiģkenler, modellere dahil edilmiģtir. Bu değiģkenler ilgili bölümlerde açıklanmıģtır. Bu çalıģmada Türkiye de buğdayın ithalatı, ihracatı, arzı, talebi gibi unsurlar analiz edilirken esnekliklerin hesaplanması amaçlanmıģtır. Bu amaçla tüm değiģkenlerin logaritması alınmıģtır. Böylece modeller iki taraflı logaritmik olup, katsayılar aynı zamanda ilgili değiģkenin esnekliğini vermektedir. Bütün modellerde kullanılan parasal veriler, 1980=100 bazlı fiyat deflatörü ile reele dönüģtürülmüģtür. Fiyatlar reel yapılırken; F = cari fiyat / TEFE x 100 formülü kullanılmıģtır. Modellerde tahmin yöntemi olarak En Küçük Kareler Yöntemi (OLS) kullanılmıģtır. Ekonometrik araģtırmalarda ana kütle regresyon denklemi, ana kütlenin bir örneği incelenerek tahmin edilir. Bu örnek regresyon modelinin tahmininde kullanılan ekonometrik metotlardan biri ve en önemlisi En Küçük Kareler Yöntemidir (Akkaya ve Pazarlıoğlu 1995). Ayrıca OLS bağımlı ve bağımsız değiģkenler arasındaki ortalama iliģkiyi gerçeğe en yakın Ģekilde tahmin eden yöntemdir (Tarı 2006). Birden fazla açıklayıcı değiģkenin bulunduğu modellerin bilgisayar kullanılmaksızın çözümü güç olmaktadır. Birden fazla açıklayıcı değiģkeni bulunan modellerin çözümünde farklı bilgisayar programları kullanılmaktadır. Bu araģtırmada modellerin tahminlemesinde Econometric Views paket programı kullanılmıģtır. Model tahmini yaparken, her bir model için modelde yer alan tüm değiģkenlerin durağan olup olmadıkları kontrol edilmiģtir. Durağanlık bir zaman serisinin belirli bir istatistiksel denge durumunda bulunması demektir. Zaman serisinin ortalaması, varyansı ve kovaryansı sabitse, zaman orijini değiģmesinden etkilenmiyorsa, yani ortalaması sıfır, kovaryansı sıfır ve varyansı sabitse, söz konusu zaman serisi durağandır (Tambi 1999, Türkekul 2003 ). Durağan olan ve olmayan zaman serileri arasında büyük farklar mevcuttur. Bir durağan zaman serisindeki dalgalanmalar geçicidir ve zaman serisinin içerisinde dalgalanmaların etkisi dağılmıģtır. Seriler uzun dönem ortalama seviyesine dönecektir. Durağan zaman serileri, zamana bağlı olarak değiģmeyen varyansa ve ortalamaya sahiptir (Enders 2004). Serilerin durağanlıklarını test etmek için, değiģkenlere Augmented Dickey Fuller (ADF) birim kök testi uygulanmıģtır (Gujarati 2001). Her bir değiģken için ADF test istatistiği değerleri MacKinnon kritik değerleri ile karģılaģtırılmıģ ve t ADF > MacKinnon kritik değeri olması durumunda Ho hipotezi red edilmiģtir. Hipotezler; Ho : Durağan değildir H1 : Durağandır Ģeklinde kurulmuģtur. Durağan olmayan seriler, birinci dereceden farkları alınarak, birinci derece entegre olmuģ durağan bir model elde edilmiģtir. Aynı hipotez birinci derece farklar alındıktan sonra da tekrarlanmıģtır. Birim kök testinde gecikme uzunluğunun belirlenmesi, Akaika veya Schwartz bilgi kriterlerine göre yapılır. Schwartz kriteri daha tutarlı modeli belirlediğinden (Enders 2004), tercih edilmiģtir. 8

27 Tahmin edilen her bir modelin iktisadi, istatistiki ve ekonometrik kriterlere göre uygunluğu test edilmiģtir. Öncelikle tahmin edilen parametrelerin iģaretlerinin ve büyüklüklerinin iktisat teorisine uygunluğu aranmıģtır. Katsayıların iģaretleri ve büyüklükleri teori ile uyuģuyorsa bir sorun yoktur. Eğer uyuģmazlık varsa, örneğin pozitif iģaretli olarak çıkması beklenen bir katsayı negatif iģaretli olarak çıkmıģsa, bu durum değerlendirilmiģtir. Bu aģamada iktisadi teoriye uygun bulunmayan modeller değiģtirilmiģtir. Örneğin buğday üretim modelinde, buğday fiyatı ve buğday ekim alanı bağımsız değiģkenlerine ait katsayıların iģaretlerinin pozitif, mısır fiyatı ve kuraklık yıllarını gösteren dummy bağımsız değiģkenlerine ait katsayıların iģaretlerinin negatif çıkması modelin iktisadi teoriye uygun olduğunu göstermektedir. Ayrıca her bir modele ait bağımsız değiģkenlerin istatistiki olarak anlamlı olup olmadığı test edilmiģtir. Her bir değiģkene ait t-istatistik değerleri kontrol edilerek, değiģkenlerin %1 ile %10 arasındaki önem seviyelerinde istatistiki açıdan anlamlı olup olmadığı test edilmiģtir. Modellerin her biri için, modelin bir bütün olarak anlamlılığını test eden F değerleri de kontrol edilerek uygun modeller seçilmiģtir. Bunun yanında modellere ait değiģkenlerin belirlenmesinde, bağımsız değiģkenlerin bağımlı değiģkeni açıklama gücünü gösteren R² değerinin 1 e yakın olmasına da dikkat edilmiģtir. Çünkü modele ait R² değeri ne kadar yüksek olursa, modelin incelenen iktisadi olayı açıklama baģarısı da o kadar yüksek olmaktadır. Modelin ekonometrik anlamda uygunluğu bir takım varsayımların sağlanması ile mümkündür. Bu varsayımların en önemlilerinden birisi, içsel bağlantı veya otokorelasyon sorunudur ve zaman serilerinde sıkça karģılaģılmaktadır. Hata terimlerinin birbiri ile iliģkili olması durumunda otokorelasyon problemi vardır. Yani hata teriminin herhangi bir dönemde aldığı değer, daha önceki herhangi bir dönemden bağımsızdır Ģeklindeki varsayımdan sapmayı ifade etmektedir. Tahmin edilen her bir model için otokorelasyon probleminin varlığı, Durbin-Watson testi yapılarak sınanmıģtır. Modellerin tahminlemesinde kullandığımız Econometric Views Programı ile elde edilen model tahmin sonuçlarında yer alan Durbin-Watson istatistik değeri test edilmiģtir. Kısaca d ile ifade edilen Durbin-Watson katsayısının değeri 2 den küçükse pozitif otokorelasyon testi, 2 den büyükse negatif otokorelasyon testi uygulanmıģtır ( Özçelik 1994). a. Pozitif otokorelasyon testi: Modelden elde edilen d değerinin, Darbin-Watson Ġstatistik tablosundan bulunacak d L ve d U (alt ve üst sınırları ifade etmektedir) değerlerinin neresine düģtüğüne bakılır. d d L ise pozitif otokorelasyon olduğunu, d d U ise pozitif otokorelasyon olmadığını, d L d d U ise otokorelasyon konusunda bir karar verilemeyeceğini belirtir. b. Negatif otokorelasyon testi Yine d değeri ile d L ve d U değerlerine bakılır. 4 - d d L ise negatif otokorelasyon olduğunu, 4 - d d U ise negatif otokorelasyon olmadığını, d L 4 - d d U ise otokorelasyon konusunda karar verilemeyeceğini ifade eder. Otokorelasyon problemi olan model tahminleri değiģtirilerek yeni model tahminleri yapılmıģtır. Sonuç olarak en uygun modeller tahmin edilmiģtir. 9

28 Ayrıca yıllarını kapsayan dönemde seçilen her bir model için gerçekleģen gerçek değerler ile aynı yıllara ait model tahminlemesiyle elde edilen tahmin değerleri aynı grafik üzerinde gösterilmiģtir. Modellerin seçiminde tahmin değerlerinin gerçekleģen değerlere yakın olması durumu etkili olmuģtur Projeksiyonların yapılması sırasında uygulanan yöntem Türkiye nin buğday üretimi, buğday arzı, buğday tüketimi ve buğday talebi yapılan projeksiyonlar ile ortaya konmuģtur arasındaki 44 yıllık dönem ele alınmıģtır. Bu dönemin yılları arasındaki bölümü gerçekleģen değerlerdir. Bu değerlerden yola çıkılarak yılları arasındaki dönem tahmin edilmiģtir. Yapılan tahminler 3 senaryo için ayrı ayrı gösterilmiģtir. Bu senaryolar; 1- Türkiye nin mevcut durumunu devam ettirmesi yani AB ye üye olmadığı durumdaki tahmin senaryosu. Kısaca üye değil olarak ifade edilmiģtir. 2- Türkiye nin AB ye üye olması durumu ve fiyatların AB deki mevcut fiyat düzeyinde seyretmesi durumundaki tahmin senaryosu. Kısaca üye (AB) fiyatı olarak ifade edilmiģtir. 3- Türkiye nin AB ye üye olması durumu ve fiyatların dünya fiyatları düzeyinde seyretmesi durumundaki tahmin senaryosu. Kısaca üye (dünya) fiyatı olarak ifade edilmiģtir. Birinci senaryoda yani, Türkiye nin AB ye üye olmadığı durumda, her tahmin yılı için ayrı ayrı hesaplanan denge fiyatları modellere yerleģtirilerek tahmin yapılmıģtır. Ġkinci senaryoda yani, Türkiye nin AB ye üye olması durumunda, Türkiye de de AB fiyatları geçerli olacağı için modellere yerleģtirilen AB fiyatı ile tahmin yapılmıģtır. Üçüncü senaryoda ise Türkiye nin AB ye üye olması ve AB de muhtemel bir politika değiģikliği sonucu fiyatların dünya fiyatları seviyesinde olması durumunda, modellerde dünya fiyatlarına yer verilerek tahmin yapılmıģtır. Hesaplanan değerler modellerde yerine konularak, belirlenen bu üç senaryo için 2023 yılına kadar projeksiyonlar yapılmıģtır. Projeksiyonlar bilgisayar ortamında Microsoft Excel paket programı kullanılarak grafik Ģeklinde verilmiģtir Refah analizi sırasında uygulanan yöntem Türkiye nin AB ye üyeliğinin gerçekleģebileceği, 2014 ve 2023 yılları kamuoyunda da sıklıkla telaffuz edilmektedir. Bu nedenle bu tarihlerdeki üyeliğin refah etkileri Klasik Refah Analizi yöntemi uygulanarak araģtırılmıģtır. Klasik refah analizleri, arz ve talep doğrularını kullanarak, bir politika değiģikliğinin etkilerini değer olarak üreticiler, tüketiciler ve vergi ödeyenler açısından ortaya koymaktadır. Bu analizlerde üretici ve tüketici dolayısıyla sosyal rantın azalması veya artması temeline dayanmaktadır. Üretici rantı, üreticinin ürününü satmaya istekli olduğu fiyatla satabildiği fiyat (piyasa fiyatı) arasındaki farktır. Tüketici rantı ise, tüketicinin bir mal için ödemeğe hazır olduğu fiyatla o mal için ödemek durumunda olduğu fiyat (piyasa fiyatı) arasındaki farktır (Yavuz vd. 2003). Refah analizinin üreticiler, tüketiciler ve vergi ödeyenler açısından etkileri Türkiye nin AB ye üye olması durumunda buğday fiyatlarının düģeceği varsayımı ile ġekil 2.1 de gösterilmektedir. AB fiyatının Türkiye fiyatı olarak kabul edilmesi yani AB ile Türkiye nin tek pazar olması durumunda Türkiye deki fiyatlar P e den P AB ye düģerken, üretim Q e den Q a ya düģecek, tüketim ise Q e den Q t ye artacaktır. Bu durumda Türkiye net ithalatçı bir ülke konumuna geçecektir. Bu durum, tüketici rantını (a+b+c) artıracak, üretici rantını (-a) azaltacak ve sosyal rantı (b+c) artıracaktır. Yani fiyatların düģmesi sonucu tüketicinin rantındaki artıģ, üretici rantındaki azalıģtan daha fazla olacak ve bu durum sosyal rantı yükseltecektir. 10

29 ġekil 2.1 AB fiyatının Türkiye fiyatı olmasının refah etkisi Türkiye nin AB ye üyeliği durumundaki etkiler, buğday üreten ve tüketen kesim ile toplumun tamamında görülecek refah değiģimi ile ortaya konmuģtur. Etki analizlerinde, üyeliğin özellikle tarım kesimine olan etkisini daha iyi görebilmek için üretici rantına yer verilmiģtir. Ayrıca tüketici rantı ve sosyal rant da hesaplanmıģtır. Refah analizlerinin yapılabilmesi için gerekli olan üretim, ithalat, tüketim, ihracat değerleri, yapılan kısmi denge modellerinden alınmıģtır. Fiyatlar, trend analizi yapılarak tahmin edilmiģtir. Analiz, reel fiyatlar üzerinden yapılmıģtır. Bulunan rakamlar, cari fiyatlara dönüģtürülerek rant hesaplamaları yapılmıģtır. Denge fiyatları ise arz ve talep modellerinin eģitlenmesi ile hesaplanmıģtır. Arz ve talep esneklikleri, kısmi denge analizlerinde tahmin edilen arz ve talep denklemlerinden elde edilmiģtir. Bu değerler ile 2014 ve 2023 yılları için Türkiye nin AB ye üye olması ve AB deki fiyatların Türkiye de geçerli olması halinde ortaya çıkacak refah değiģimi araģtırılmıģtır. Bu durum, önümüzdeki yıllarda AB de geçerli olabilecek iki ayrı fiyat senaryosu üzerinden irdelenmiģtir. Bu senaryolar aģağıda verilmiģtir. Birinci Senaryo: AB de buğday fiyatları 2001 den beri 101,31 /ton olarak gerçekleģmiģtir. Bu fiyat, 2023 e kadar bu Ģekilde devam edecektir. Ġkinci Senaryo: AB nin buğdayda destekleme alımına tamamıyla son vermesi, AB fiyatlarının serbest kalması ve dünya fiyatları geçerli olmasıdır. Birinci senaryodaki buğday fiyatı 101,31 /ton dur. Bu fiyat TL/kg biriminden ifade edilmiģtir (Euro kuru 2,16 TL alınmıģtır). Ġkinci senaryodaki fiyatlar, OECD ve FAO tarafından yapılan dünya buğday fiyat projeksiyonlarından alınmıģtır (Anonymous 2008). Yapılan tahminler yılına kadardır. Bu nedenle mevcut veriler yapılan trend hesaplaması ile 2023 e kadar türetilmiģtir. Elde edilen veriler, TL/kg biriminden ifade edilmiģtir (Dolar kuru 1,47 TL alınmıģtır). Bu fiyatlar, üretim ve tüketim modellerinde Türkiye buğday fiyatı bağımsız değiģkeninin yerine konulmuģtur. Böylece her iki senaryo için yeni arz, talep, net ihracat rakamları bulunmuģtur. Bu rakamlarla da üretici rantı, tüketici rantı ve sosyal rant hesaplanmıģtır. 11