TAŞIT İŞLETME MALİYETLERİ BİLEŞENLERİNİN İRDELENMESİ, TASARRUF BAKIŞININ YERLEŞTİRİLMESİ

Transkript

1 TAŞIT İŞLETME MALİYETLERİ BİLEŞENLERİNİN İRDELENMESİ, TASARRUF BAKIŞININ YERLEŞTİRİLMESİ Dr.A.Erhan BAKIRCI 1 SUMMARY The main aim of this study is to examine the vehicle operating cost inside the transportation cost. To reach this aim, general costs in transportation are explained in the first section. Then, the vehicle operating cost is analyzed. In the final section, the different opportunities and treats to minimize the vehicle operating cost are pointed out. It is emphasized that the cost will be minimized when the benefit is maximized. ÖZET Ulaştõrma maliyetleri özellikle gelişmekte olan ülkeler için çok büyük önem taşõmaktadõr. Ancak bu farkõndalõğõn oluşmasõ için ulaştõrma maliyetlerinin net bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir. Bu çalõşmanõn amacõ, karayolu ulaştõrmasõnda maliyet yönünden önemli bir yer tutan işletme maliyetinin incelenmesidir. Bu amaca yönelik olarak çalõşmanõn ilk bölümünde ulaştõrmada maliyetleri belirleyen ana unsurlar açõklanmõş, sonra, taşõt işletme maliyetleri detaylõ bir şekilde anlatõlmõştõr. Çalõşmanõn sonuç bölümünde ise taşõt işletme maliyetlerinin azaltõlmasõ için ne gibi çalõşmalar yapõlmasõ gerektiği belirtilmiş, farklõ fõrsatlar ve tehditler incelenerek, maliyetlerin minimumda tutulmasõ ve ulaştõrma sitemlerinden maksimum faydanõn sağlanmasõ için yapõlmasõ gerekenlere vurgu yapõlmõştõr. 1. GİRİŞ Türkiye, genç nüfusu, nüfusun getirdiği dinamikler ve yetişmiş insan gücü ile gelişmiş dünya ülkelerinin arasõnda hak ettiği yerini mutlaka almak zorundadõr. Gelişmekte olan ülkeler kaynaklarõnõ en verimli şekilde planlamak ve kullanmak zorundadõr. Bu isteğin gerçekleşmesi, ülke kaynaklarõnõ bilinçli ve en iyi bir şekilde kullanabilme yetisinden geçmektedir. Ulaştõrma istenci, sistem fikri ve araçlarõ, insanlõğõn varlõğõndan beri vardõr. Ulaştõrma sistemleri vücuda can veren kanõn dolaştõğõ damarlara benzerler. İnsanlõk ulaşabildiği ölçüde var olmuş ve var olduğu ölçüde de gelişmiştir. Var olabilmek, sürdürülebilir gelişmeyi sağlayabilmek için kan damarlarõ gibi ulaştõrma sistemleri de her türlü ticari ve sosyal faaliyetin temelini oluşturur, besler ve geliştirir. Bir diğer deyişle, ülke gerçekleri ile örtüşen ve genel talebe; güvenli, ekonomik, ve hõzla cevap verebilen ulaştõrma altyapõsõ, ülkedeki her türlü ticari ve sosyal faaliyetin temelini ve ekonomik kalkõnmanõn en önemli faktörünü oluşturmaktadõr. 1 Dr.İnş.Yük.Müh. İstanbul Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Deniz Ulaştõrma İşletme Mühendsiliği Bölümü, Avcõlar - İstanbul 395

2 Türkiye gibi ülke bazõnda yaygõn ulaştõrma sistemlerinde kullanõlan enerji ve teknoloji açõsõndan dõşa bağõmlõ olan ülke ekonomileri, sistemlerinin devamlõlõğõ için gerekli olan harcamalarõnõ büyük bir kõsmõnõ, enerjiye ve bu konuda gerekli teknoloji transferi veya ürünleri için ülke dõşõna aktarmaktadõrlar. Bu noktada, kaynak transferi yaparak geliştirilen her karayolu ve bu karayolunu kullanan araçlarda akõl ve bilim gerçekleri doğrultusunda tasarruf yöntemleri geliştirmeli, faydayõ maksimum yapma istencini başta devlet yönetselliği ile, kullanõcõ ve planlayõcõlar da akõl, bilimsel fayda farkõndalõğõ ile bu yöntemleri uygulamalõdõr. 2.Ulusun Güçlülük ve Zayõflõk Analizleri Bir ulusun ekonomik zenginliğini oluşturan doğal kaynaklar, nüfus hacmi, insan sermayesi, fiziksel sermaye, teknoloji ve alt yapõ unsurlarõ birbiri ile son derece önemli ilişkilere sahiptirler. Birbirine daha bağõmlõ hale gelen dünya ve her zaman değişen ortamda zenginliğinin oluşturulmasõ ve sürdürülebilmesi, ancak ulusun ekonomik zenginliğini oluşturan portföy kapasitesinin dünya ekonomisinin genel ve rekabetçi ortamõyla uyum sağlayabilecek şekilde yönlendirilmesiyle mümkün olabilmektedir. Ulusun kapasiteleri, ülkelerin performanslarõnõ ve bu doğrultuda dünya ölçeğinde güçlü ve sözü geçen bir ülke olma gerekliliklerini de belirlemektedir ve beş ana kategoride toplandõğõ görülmektedir. Bunlar; Kültür, davranõş biçimi ve değer yargõlarõ o Üretkenlik kültürü o Girişimcilik ruhu o Tasarruf davranõşlarõ o Aile değer yargõlarõ Sosyal Uyum o Zenginliğin dağõtõmõ o Kültürel homojenlik Faktör Zenginliği o Doğal kaynaklar o İnsan sermayesi o Teknoloji düzeyi o Nüfus içindeki yaş dağõlõmõ Endüstriyel Organizasyonlar o Rekabetçi yoğunluk o İşbirliği normlarõ o Endüstri çeşitliliği o Devletin sahip olduğu işletmeler Hükümet liderliği o Vizyon sahibi liderlik o Hükümetin stratejik desteği o Yönetsel verimlilik o Politika tutarlõlõğõ o Siyasi istikrar şeklinde belirlenebilir. Ülkelerin ekonomik gelişme politikalarõnõ oluşturan siyasetçiler, ulusal kapasiteyi değerlendirirken sadece bu öğelerin seviyesi ve önemini değil, aynõ 396

3 zamanda bu öğelerin değiştirilmesini ve aralarõndaki sinerjik enerjiyi de göz önüne almak zorundadõr. 3. Ülkemiz Ulaştõrma Altyapõsõnõn İrdelenmesi Türkiye, ulaştõrma sistemini, stratejik bakõş açõsõndan yoksun, kaynak tasarrufu ve planlamasõ ile ihtiyaçlarõnõn dõşõnda bir bakõş açõsõ ile tek yönlü olarak geliştirmiştir. Öyle ki, üç tarafõ denizlerle çevrili ülkemizde deniz yolu ile yapõlan yolcu taşõmacõlõğõ genel içinde %0,1, yük taşõmacõlõ ise genel içinde %3,5 oranlarõnda kalmõştõr. Ülkemiz gerçeklerine rağmen, yatõrõm planlamasõ ve harcamasõ doğrultusunda alõnan tercihlerin ve kararlarõn, diğer ulaştõrma sistemleri ile bütünleşik bir entegrasyon geliştirme olgusundan uzak, karayolu ulaştõrmasõ biçiminde tek taraflõ olarak devam ettiği görülmektedir. Yakõn zamanda da, diğer ulaştõrma sistemleri ile bir eşgüdüm sağlanmasõ ve bunun sonucunun alõnmasõ zayõf ihtimal olarak gözükmektedir. Mevcut durumu değiştirme imkanõ yakõn zaman içerisinde mümkün olamayacağõna göre, sistemin girdi ve çõktõlarõ ile problemlerini bilmek ve bu noktada, harcarken kazanma yaklaşõmõnõn diğer bir deyiş ile tasarruf politikalarõnõn geliştirilmesi ve uygulamada geçerliliğinin sağlanmasõ için yönetsel kararlõlõğa ve tepeden tõrnağa kadar farkõndalõğa büyük ihtiyaç vardõr. Bunun için karayolu ulaştõrmasõnda maliyetlerin tanõmlanmasõ büyük önem taşõmaktadõr. 4. Karayolu Ulaştõrmasõnda Maliyetleri Belirleyen Ana Unsurlar Ulaştõrmanõn üç bileşeni taşõt, çevre ve ulaştõrma sistemi altyapõsõ ile insan olarak ortaya çõkmaktadõr. Bu tanõmlamada, gerek bu bileşenlerin kendisi ile gerekse de birbirleri ile olan ilişkilerinde ortaya çõkan problemler maliyet olarak tanõmlanmaktadõrlar. Bir diğer değiş ile, trafik sõkõşõklõğõ büyük bir problemdir belirlemesi, ulaştõrma otoriteleri ve ekonomistler tarafõndan trafik sõkõşõklõğõ önemli bir maliyettir şeklinde görülmektedir. Problem, düzeltilmesi gereken, kusurlu ve sõkõntõ yaratan bir karõşõklõk olduğunu ortaya koyarken maliyet; bazõ değerlerden vazgeçerek elde edilecek yeni değerlerle bir denge kurulmasõnõn önünü açmaktadõr. Bunun yanõnda karõşõklõğõ problem olarak tanõmlamak, büyüklüğü hakkõnda hiçbir şeye işaret etmezken, maliyet olarak tanõmlamak, onun ölçülebilir ve diğer etkilerle karşõlaştõrõlabilir olduğunu, etkilerin nicelenebileceğini belirtmektedir. Tablo 1 de, motorlu araç maliyetleri ve bu maliyetlerin sõnõflamasõ görülmektedir. Maliyet, kaynaklarõn kullanõm biçimleri arasõndaki karşõlõklõ koordinasyona da işaret etmektedir. Bu koordinasyon ulaştõrma ve ulaştõrma alt sektöründe, para, zaman, arazi kullanõmõ ya da herhangi bir menfaatten faydalanma şansõnõn kaybõnõ içerebilir. Maliyet ve fayda birbirini yansõtan bir ilişki içerisindedir. Maliyet faydadaki azalma, fayda ise azalan maliyetler şeklinde tanõmlanabilmektedir. Bu yaklaşõm ile maliyet çeşitleri yedi başlõk altõnda incelenebilir Değişken ve Sabit Maliyetler Değişken maliyetler, tüketimdeki artõştan kaynaklanan artan maliyetler olarak kabul edilebilirler. Bu yüzden, değişken maliyetler örneğin araç kullanõcõlarõnõn yõllõk araç 397

4 kullanõm mesafelerini düşürmeleri gibi tüketimdeki azalmayla azalabilecek maliyetleri yansõtõrlar. Sabit maliyetler, ekipman, bina ya da arazi maliyetleri gibi kaçõnõlmaz maliyetler olup tüketim miktarõndan etkilenmezler. Sabit maliyetler ancak satõlabilirler ve yapõlan harcama kõsmen de olsa karşõlanabilir. Buna rağmen, planlama ve kira maliyetleri gibi maliyetler batõk maliyetler olup bunlara harcanan kaynaklar geri kazanõlamazlar. Benzin, seyahat süresi ve kaza riski kat edilen mesafeyle birlikte büyüyen değişken otomobil maliyetleridirler. Amortisman, sigorta masraflarõ ve araç trafik harçlarõ ise sabit masraflar olarak kabul edilirler. Sabit maliyet ile değişken maliyet arasõndaki fark, bakõş açõsõna bağlõ olarak da değiştiği görülmektedir. Örneğin amortisman maliyeti genellikle sabit kabul edildiği halde, aracõn kullanõm ömrü ve satõş değeri ve ne kadar kullanõldõğõyla olan ilgisinden dolayõ uzun vadede kõsmen değişken maliyet olarak dikkate alõndõğõ görülmektedir Dahili, Harici ve Sosyal Maliyetler Dahili maliyetler, özel maliyetler veya kullanõcõya ait maliyetler olarak tanõmlanmaktadõr. Bu maliyetler malõn tüketicisi tarafõndan belirlenirken, harici maliyetler diğer etkenler tarafõndan belirlenirler. Sosyal maliyetler, hem dahili hem de harici etkileri içeren toplam maliyetler olarak ortaya çõkmaktadõr. Trafik sõkõşõklõğõ yada kaza maliyetleri gibi maliyetler, sürücülerin diğer sürücülere yüklediği maliyetlerdir, bu nedenle bireyler için harici maliyetken belirli bir grup ve sektör içinde dahili maliyet olarak tanõmlanabilir. Bu tür maliyetlerin dahili ya da harici olarak tanõmlanmasõ, sorunun algõlanma düzeyine göre değişeceği öngörülmektedir. Eğer tek kaygõ sektör seviyesi eşitliğiyse sektör seviyesi analizi uygun olabilir. Eğer konu bireysel seviye eşitliği ya da ekonomik verimlilik ise, harici maliyetler bireysel seviyede tanõmlanabilirler. Toplumda kaynaklarõn verimli kullanõlabilmesi için, herhangi bir kaynak kullanõmõ kararõ veren her bireyin, toplumsal bakõmdan bu kullanõmõn bir fõrsat maliyeti olduğunu göz önünde bulundurmasõ gerektiği yadsõnamaz. Bir sõnõf olarak motorlu araç kullanõcõlarõnõn sõnõf içinde meydana getirilen bir maliyeti karşõlayõp karşõlamadõklarõ fark etmez; ancak fark eden, karar veren her bir bireyin uygun sosyal marjinal-maliyet fiyatõnõn farkõnda olup bunu ödemesidir. Eğer kararõ veren sorumlu birey maliyetin hesabõnõ yapmazsa, kaynak, genellikle kimin ödediğine bakõlmaksõzõn ziyan edilmiş olur. Bir maliyetin hesabõnõ verebilmek için, tüketici onun önemini bilmeli ve maliyeti üzerine almak zorunda hissetmeli yada üzerine almak zorunda olmalõdõr. Genellikle fiyat, her ikisini de başarõr ve tüketiciye bu tüketimi yapmasõ için nelerden vazgeçmesi gerektiğini anlatõr Piyasa İçi ve Piyasa Dõşõ Maliyetler Piyasa içi maliyetleri; araçlar, arazi ve benzin gibi rekabetçi bir pazarda serbestçe değiştirilen mallarõn maliyetlerini içermektedirler. Piyasa dõşõ maliyetler ise temiz hava, kaza riski ya da sessizlik gibi herhangi bir pazarõ bulunmayan mallarõn maliyetlerini içerir. Maliyet analizinde parasal maliyetler harcamalar olarak dikkate alõnõrlar. 398

5 4.4. Gözle Görülen ya da Gerçek Maliyetler Tüketiciler; sigorta, amortisman, bakõm, onarõm ya da ikamete mahsus park ücreti gibi arada bir ödenen maliyetlerden ziyade seyahat süresi, stres, park ücreti, benzin ve bireysel ulaşõm ücretleri gibi acil maliyetlerin daha çok farkõnda olma eğilimindedirler. Bu nedenlerle bazen tüketicinin gözle görülen ve gerçek giderleri arasõnda bir fark vardõr. Bu harcamalarõn farkõndalõğõ, bu maliyelerin belirlemesine temel teşkil etmektedir Fiyat Maliyeti Fiyat, tüketim kararlarõnõ doğrudan etkileyen karar sürecinin temelini oluşturmaktadõr. Bu nedenle gözle görülen-dahili-değişken maliyet olarak karşõmõza çõkmaktadõr. Örneğin, benzin fiyatlarõ, park ücretleri ya da ulaşõm ücretlerindeki değişimler tüketicinin seyahatle ilgili kararlarõnõ etkilerler. Ekonomik verimlilik analizlerinin piyasa ile ilgili doğru sinyaller verebilmesi için fiyatlarõn bir malõn üretiminin tam maliyetini yansõtmasõna gereksinim duyar. Fiyat sõklõkla, dar bir ifadeyle sadece parasal maliyetleri içine alacak şekilde tanõmlanõr; ancak zaman ve risk gibi piyasa dõşõ kullanõcõ etkilerini de içerebilir çünkü bu etkiler de tüketici kararlarõna tesir eder Doğrudan ve Dolaylõ Maliyetler Bazõ maliyetlerin etkileri dolaylõdõr. Bu nedenle, faaliyetin başlangõcõyla nihai sonuç arasõnda çeşitli basamaklar vardõr. Örneğin yüksek seviyelerde motorlu araç kullanõmõ, varoşlarõn gelişmesine ve araç kullanmayanlarõn ulaştõrma sistemi tercihini kõsõtlayabilir. Bu da çeşitli ekonomik, sosyal ve çevresel maliyetler doğurur. Bir aracõn kat ettiği mesafenin bu tür maliyetlere katkõsõnõ ölçmek zor olsa da, kümülatif etkiler önemlidir ve göz ardõ edilmemelidir. Bu etkiler, tütün ve alkolün etkilerine benzerdir: tek bir sigaranõn ya da içkinin çok az zararõ olabilir, ancak sigara içmenin ya da ölçüsüz alkol tüketiminin topluma önemli bir maliyet yüklediği tartõşmasõzdõr. Dolaylõ etkileri nicelemek, bir faaliyeti, nihai sonuçlarõna bağlayan basamaklarõn da her birini anlamayõ gerektirmektedir. Bir faaliyetin dolaylõ bir maliyete neden olup olmadõğõ, onunla ya da onsuz testiyle açõklõğa kavuşturulabilir. Bir proje ya da politika uygulanõrken maruz kalõnan etkilerle yokluğunda maruz kalõnan etkiler arasõndaki fark, o proje ya da politikanõn sonucu olarak kabul edilir. Eğer dolaylõ maliyet değerleri belirli bir planlama sürecine göre değerlendirilecekse, bu değerleri miktarca birleştirmektense kalitece birleştirmek daha uygun olduğu uygulamalrdan görülmektedir. Örneğin arazi kullanõmõ ve ulaşõm sorunlarõ etkisine parasal bir değer biçmektense, bir çalõşma basitçe, belirli bir seçeneğin toplumun stratejik hedeflerinden olan çarpõk kentleşmeyi önleme ve araç kullanmayanlarõn seyahat seçeneklerini geliştirme hedefiyle çelişip çelişmediğini ortaya koyacak tarzda geliştirilmesi daha anlamlõ olacaktõr Ekonomik Transferler, Kaynak Maliyetleri ve Vergi Maliyetleri Ekonomik transferler, fiyatlandõrma ve vergilendirme gibi maliyet ya da faydadaki, mevcut kaynaklarda değişikliğe yol açmayan kaymalarõ belirtirler. Ekonomik transferler, bir grup için maliyetken diğer bir grup için faydadõrlar, ancak bu harç ve 399

6 ücretleri ödemek için gereken idari ve zaman maliyetleri gerçek kaynak maliyetleridir. Ekonomik transferler, piyasa dõşõ maliyetleri de içerebilir. Örneğin; daha büyük bir araç kullanmak araç sahibinin güvenliğini arttõrma eğilimindeyken, diğer yol kullanõcõlarõn riskini arttõrarak yani bir risk transferiyle sonuçlanõr. Bu tür etkileri değerlendirirken, ekonomik transferin hem faydasõnõ hem de maliyetini hesaba katmak önemlidir. Maliyet analizinde vergiler, özel bir değerlendirme gerektirmektedir. Vergiler genellikle tüketicilerden hükümetlere ekonomik transfer olarak değerlendirilir ve fayda ve maliyeti hesaplarken dõşarõda tutulurlar. Yakõt vergisi ya da araç kayõt harcõ gibi özel vergiler harici maliyetleri dahilileştiren kullanõcõ harçlarõ olarak değerlendirilebilir, ancak araçlar üzerinden alõnan satõş vergileri bu şekilde değerlendirilemez, çünkü tüketiciler bu tür vergileri başka mallar için de öderler. Tablo 1. Motorlu Araç Maliyetlerinin Sõnõflandõrlmasõ (İtalikler = Piyasa dõşõ) Kullanõcõ Maliyetleri (Dahili Maliyetler) Harici Maliyetler Değişken Maliyetler Yakõt Maliyeti Kõsa Dönemli Park Maliyeti Araç Bakõm-Onarõm Maliyeti Kullanõcõ zaman ve Stres Maliyeti Kullanõcõ Kaza Risk Maliyeti Yol Bakõm Maliyeti Trafik Servis Maliyeti Sigorta Geri Ödemesi Trafik Sõkõşmasõ Maliyeti Çevresel Etki Maliyeti Telafisi Olmayan Kaza Riski Sabit Maliyetler Taşõt Satõn Alma Maliyeti Araç Trafik Tescil Maliyeti Sigorta Maliyeti Uzun Dönemli Park Maliyeti Araç Bakõm Maliyeti (Sabit Parça Maliyeti) Yol Yapõm Maliyeti Park Yapma Maliyeti Trafik Planlama Maliyeti Cadde Işõklandõrma Maliyeti Arazi Kullanma Maliyeti Sosyal Eşitsizlik Maliyeti 5. Taşõt İşletme Maliyetinin İncelenmesi Taşõt İşletme Maliyeti, karayolunu kullanan tüm araç sahiplerinin karşõ karşõya kaldõklarõ temel olarak, gözle görülen, dahili ve değişken maliyetleri kapsamaktadõr. Bu maliyetler ve maliyetleri etkileyen değişkenler aşağõda kõsaca açõklanmõştõr. 5.1.Yakõt Gideri Ülkemiz açõsõndan, en önemli taşõt işletme maliyet bileşeninin başõnda gelmektedir. Birim uzunluk için yakõt tüketimi genel olarak, kaplama tipi, eğim ve trafik akõm tipine bağlõ olarak değişmektedir. Bu bağlamda HDM-3 de yapõlan çalõşmalarda, yakõt gideri ile hõz arasõndaki ilişki Şekil 1. de gösterilmiştir. 400

7 5.2.Motoryağõ Gideri Şekil 1. Taşõt Hõzõ ile Yakõt Tüketimi Arasõndaki İlişki Motoryağõ maliyetine etki eden en önemli unsurlarõn, maotor yağõnõn teknolojisi, taşõt hõzõ, kaplama tipi, aşõrõ yükleme, frenleme, yatay kurplarõn keskinliği olduğu görülmektedir. 5.3.Lastik Gideri Lastik maliyetinde en belirleyici unsurlar, lastiğin teknolojisi, taşõtõn hõzõ, yol kaplamasõnõn cinsi ve bakõm standartlarõ, yükleme, ani ve aşõrõ düzensiz frenleme, küçük yatay kurp yarõçaplarõ olduğu görülmektedir. 401

8 5.4.Taşõt Bakõm ve Onarõm Gideri Taşõt bakõm ve onarõm maliyetleri, taşõtlarõn tekonolojisine, sõnõfõna bağlõ olarak büyük farklõlõklar ve önem arzetmektedir. Genel bakõm ve onarõm giderleri ise motor ve aksam temizleme, motor ayarõ, onarõm, parça değişimi, yağlama, antifriz giderleri olarak karşõmõza çõkmaktadõr. Bu giderlerin yol standardõ, yüzey, çevre ve iklim koşullarõ, hõz değişimi ve trafik koşullarõ, parça fiyatlarõ ve işçilik giderlerine bağlõ olduğu görülmektedir. Şekil 2 de taşõt işletme maliyetlerinin yol yüzey pürüzlülüğü ile ilişkisi gösterilmektedir. Şekil 2. Yol Yüzey Pürüzlülüğü ile Taşõt İşletme Maliyetleri İlişkisi 5.5.Amortisman (yõpranma payõ) Amaortisman maliyeti, yol standardõ, yüzey, çevre ve iklim koşullarõ, hõz değişimi ve trafik koşullarõ altõnda hem sabit hem de değişken maliyet olarak değerlendirilebilen maliyet kalemidir. 6. Taşõt İşletme Maliyetlerin Azaltõlmasõ Ülkemiz gerçeğinde, karayolu ulaştõrmasõnõn tüm maliyet unsurlarõnõn ayrõ ayrõ değerlendirilmesi ve bunlarõn etkilerinin incelenmesi kültürü yerleşmemiştir. Bu nedenlerle, karayolu ulaştõrmasõnda tüm maliyet unsurlarõnõn değişimini ülkemiz gerçeklerinde denetlemek hatta bunlar ile ilgili yeterli istatistiksel veri birikimi de olmadõğõndan değerlendirme de yapmak mümkün gözükmemektedir. Karayolu ulaştõrmasõna akõlcõ ve bilinçli yaklaşan ülkelerde yapõlan araştõrmalarda, karayolu taşõtlarõnõn standartlarõnõn gelişmesini takiben araçlardaki yakõt 402

9 tüketiminin önemli oranda azaldõğõ görülmektedir. Karayolu ulaştõrmasõnõn diğer bileşeni olaran karayollarõ ve karayolu altyapõlarõnõn bakõm ve onarõm sürekliliğinin, yollarõn standartlarõnõn uygunluğunun, işletme kabiliyetinin taşõt işletme maliyeti üzerinde çok büyük etkilerinin olduğunu göstermektedir. Bu nedenlerler ortaya çõkan en büyük sorunlar özellikle karayollarõnõn altyapõlarõnõn standartlarõnõn korunmasõ ve iyileştirilmesi, bakõm onarõm düzenli ve zamanõnda yapõlmasõ ve işletme seviyelerinin arttrõlmasõ ile trafik kapasitesi doğrultusunda, yollarõn gözlenerek trafik sõkõşõklõklarõna neden olan etkenlerin belirlenmesi ve bu doğrultuda operasyonel faaliyetlerde bulunulmasõnõ gerektirmektedir. Özellikle şehiriçi yollarda ancak son ana varõldõğõnda tedbir alõnmasõ ve geç alõnan önlemler nedeniyle oluşan sõkõşõklõğõn ekonomik maliyetinin mutlaka göz önüne alõnmasõ gerekliliği ortaya çõkmaktadõr. Şekil 3 de, yol üstyapõ performasõnda ertelenmiş iyileştirmenin sebep olacağõ kayõp-fayda gösterilmiştir. Şekil 3. Yol Yüzey Performansõnda Geciken Yatõrõm Kayõp Fayda İlişkisi Maliyet kalemlerinin makul düzeylerde olmasõ kaynak planlamasõ ve kaynaklarõn en efektif bir şekilde kullanõlmasõnõn sağlanmasõ açõsõndan büyük önem taşõmaktadõr. Bu maliyetler, karayollarõnõn bakõm, onarõm ve işletme kabiliyetlerinin sürekli ve belirli düzeylerde olmasõna, karayolu ulaştõrma sisteminin ihtiyaçlara göre yenilenebilme ve gelişme dinamiğine, trafik kültürü ile trafik kanun ve yönetmeliklerinin uygulanma etkinliğine bağlõ olarak değiştiği görülmektedir. 7. SONUÇ Ülkemiz karayolu ağõrlõklõ, dengesiz bir ulaştõrma sistemine sahiptir. İleride bu dengesizliği düzeltmek amacõyla planlar ve stratejiler belirlenmelidir. Bugün için ise, yapõlacak en önemli çalõşma, mevcut sistemin bilincinde olmak ve bu sisten içinde maliyetlerimizi en aza indirebilme gayretini göstermektir. Bu da ancak sistemi kullanõrken karşõlaşõlacak maliyetleri bilmekten geçmektedir. Bunun bir diğer ucu ise, bunun gerekliliğine inanmak, hukuki ve mühendislik bağlamõnda sõkõ tedbirler almak, insan faktörünü de bu amaçtan haberdar etmekten geçmektedir. 403

10 Taşõt işletme maliyetleri açõsõndan bakõldõğõnda, ülkemiz açõsõndan yapõlmasõ gerekli en önemli çalõşma, mevcut ulaştõrma altyapõsõnõn bakõmõ ve onarõmõn düzenli ve zamanõnda yapõlmasõdõr. Bu nedenle, ülkemizde ulaştõrma altyapõ yönetim sistemi kurulmasõ çalõşmalarõ başlatõlarak, bakõm ve onarõm için gerekli olan gerçekçi bütçelerin belirlenmesi gerekmektedir. Mevcut ulaştõrma altyapõsõnõn yeterli seviyede korunmasõ sonucu, taşõt işletme maliyetleri en aza indirgenebilecektir. Özellikle şehiriçi yollarda, trafik sõkõşõklõğõ sonucu ortaya çõkan sõkõşõklõk maliyetinin en aza indirgenebilmesi için ise yine benzer şekilde şehiriçi trafik yönetim sistemi kurularak, şehiriçi trafiği sürekli olarak gözlenmeli ve meydana gelebilecek sõkõşõklõklara müdahale edilmelidir. KAYNAKLAR 1. YAYLA, N., (2002), Karayolu Mühendisliği, Birsen Kitabevi, İstanbul. 2. TUNÇ, A., (2003), Trafik Mühendisliği ve Uygulamalarõ, Asil Kitabevi, Ankara. 3. Transportation Cost and Benefit Analysis Report, (2003), Victoria Transport Policy Institute, Canada. 4. HDM-3, University of Birmingam, UK. 5. HDM-4, University of Birmingam, UK. 6. SMILOWITZ, K.R., DAGANZO, C.F., 2000, Reproductible Features of Congested Highway Traffic, Department of Civil and Environmental Engineering and Institute of Transport Studies, University of alifornia, Berkley, USA 7. Congestion Mitigation, 2000, Federal Highway Administration Office of Operations,USA. 8. TAYLOR, B., 2000, Rethinking Traffic Congestion, University of California, Los Angles, USA. 9. Traffic Congestion and Travel Reliability Raport, 2001, Washington State Transportation Center, USA. 10. VERHOEF T.E., 2003, Speed-Flow Relitions and Cost Functions for Congested Traffic, Tinbergen Institute Discussion Paper, Netherlands. 11. Karayolu Projelerinin Ekonomik Analizi ve 1999 Yõlõ Ekonomik Etüd Tablolarõ, 1999, KGM, Ankara. 404