5. Ünite EKONOMİ VE SOSYAL HAYAT. Öğrenme Alanı : ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİM

Transkript

1 5. ÜNİTE 5. Ünite Öğrenme Alanı : ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİM Toprak Ana Devletler Nasıl Gelişir? Kol Gücünden Makine Gücüne Hiç Bitmeyen Destek Nasıl Eğitim Grdüler? Mesleğimi Nasıl Seçmeliyim? 112

2 5. ÜNİTE KAZANIMLAR 1) Üretimde ve ynetimde toprağın nemini tarihten rneklerle açıklamak. 2) Kaynakların, ürünlerin ve ticaret yollarının devletlerin gelişmesindeki nemine tarihten ve günümüzden rnekler vermek. 3) Tarihten rnekler vererek üretim teknolojisindeki gelişmelerin sosyal ve ekonomik hayata etkilerini değerlendirmek. 4) Tarih boyunca Türklerde meslek edindirme ve meslek etiği kazandırmada rol oynayan kurumları tanımak. 5) Eğitimin meslek edindirme hedefini kavrayarak ilgi ve yetenekleri doğrultusunda mesleki tercihlerine ynelik planlama yapmak. KAVRAMLAR tarım ekonomi ticaret ihracat vakıf ithalat lonca sanayi medrese imaret külliye 113

3 5. ÜNİTE TOPRAK ANA Toprak Nedir? Organik tarım nedir? Yeryüzünün, üzerinde bitkiler yetişen ve kayaların, taşların parçalanması ve bozunmasıyla meydana gelen en üst tabakası. Bütün canlılar doğrudan doğruya veya dolaylı yoldan yaşamaları için toprağa bağlıdır. Topraktan neler elde edilir? Organik Tarım; üretimde kimyasal girdi kullanmadan, ynetmeliğin izin verdiği girdiler kullanılarak, üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı tarımsal üretim biçimidir. Tarım için gerekli kaynaklar nelerdir? 1. Toprak 2. Hava 3. Güneş 4. Su 5. Gübre 6. Tohum Topraktan yararlanma yolları; tarım ürünleri, hayvancılık, ormancılık, tuğla-kiremit, porselen-fayans, cam. Tarım nedir? Genelde şehirlerden uzaklarda yapılan, bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretilmesi, bunların kalitelerinin ve verimlerinin yükseltilmesi, tarımsal ürünlerin uygun koşullarda muhafazası, işlenip değerlendirilmesi ve pazarlanmasına tarım denilmektedir. TÜRKİYE'DE TARIMA DESTEK VEREN KURUMLAR Ziraat Bankası: Üreticileri desteklemek için krediler (para) verir. Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü: Bitki ve hayvan ürünlerini arttırmaya, ürünleri çeşitlendirmeye ve kaliteyi yükseltmeye çalışır. Devlet Su İşleri: Kurduğu bent, glet, baraj ve sulama şebekesiyle tarımın sulama ihtiyacını karşılar. Tarım Kredi Kooperatifleri: Üreticilerin ürünlerini değerlendirmek ve fiyat düşüşlerine karşı üreticilerin zarar grmesini nlemek amacıyla destekleme yapar. Toprak Mahsulleri Ofisi: Özellikle tahıl ürünlerinin alım ve satımını yapar. Gerekli depolama tesisini ve korunmasını sağlar. Bu ürünlerin piyasada bulunmasını ve fiyat dengesini sağlamış olur. GAP İdaresi Başkanlığı: Güneydoğu Anadolu Blgesini kalkındırmak için başlatılmış bir proje ve onun ynetim organıdır. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı: Bahsedilen tüm kurumların üzerinde olan bakanlık düzeyindeki kurumdur. 114

4 5. ÜNİTE Tarım Ürünleri Tahıllar: buğday, arpa, mısır, pirinç, çavdar, yulaf Baklagiller: fasulye, nohut, mercimek, bakla, bezelye Sanayi Bitkileri: tütün, pamuk, şeker pancarı, keten, kenevir, anason, çay Tarımın Türkiye Ekonomisindeki Yeri Nüfusun nemli bir kısmı tarım sektründe çalışır. Sanayi kuruluşlarının birçoğunun hammaddesi tarım ürünleridir. İhraç ürünlerimizin nemli bir blümü tarım ürünleridir. Tarihte Toprak Ynetimi: Hititler dneminde; toprak devletin malıydı. Kral, bu toprakları üretim yapılması için (işletmeleri için) komutan ve valilere veriyordu. Buna karşılık, bu komutan ve valiler, orduya asker besliyorlardı. Yağ Bitkileri: ayçiçeği, susam, zeytin, haşhaş, soya fasulyesi, kolza Sebzeler: domates, soğan, biber, patlıcan, ıspanak, fasulye, marul, salatalık, havuç vb. Meyveler: fındık, turunçgiller, incir, üzüm, elma, kayısı, Antep fıstığı, ceviz, şeftali, kiraz vb. Orta Çağ Avrupa sında; Feodalite (Derebeylik) adı verilen bir düzen vardı. İnsanlar eşit haklara sahip değildi. En üst tabakada Kral, sonra Soylular, en alt tabakada ise Serfler (kleler) bulunurdu. Toprak feodal beyler arasında paylaşılmıştır. Ekonomik güç feodal beylerin elinde olduğu için Kral a çoğu isteklerini kabul ettirebiliyorlardı. Serf ler toprakla beraber alınıp satılabilen sürekli toprak işçisi olan kişilerdi. Senyrler (feodal beyler) toprakların ve bu topraklar üzerindeki her şeyin, çalışanlar dâhil, sahibiydiler. Kylüler Orta Çağ Avrupası'nda Sınıfsal Yapı bu topraklar üzerinde çalışırlardı, bunun karşılığında para alırlardı. Tarımı Destekleyen Diğer Kurumlar : Türkiye Şeker Fabrikaları (TŞFAŞ), TEKEL, Çay İşletmeleri Kurumu (ÇAYKUR), TARİŞ, Fiskobirlik vb. kuruluşlar çiftçilerin ürettiği ürünleri uygun fiyatlarla satın alarak piyasada fiyat dengesini sağlar. 115

5 5. ÜNİTE Selçuklularda Toprak Ynetimi Selçuklularda topraklar, devletin malı sayılırdı ve bu topraklara miri arazi denirdi. Miri Arazi drde ayrılır: 1. Has Arazi: Mülkiyeti ve vergi gelirleri sultan ve ailesine ait olan topraklardır. 2. Vakıf Arazi: Geliri sosyal yardım kurumlarına ayrılan topraklardır. 3. Mülk Arazi: Grevlerinde başarılı olan devlet adamlarına verilen topraklardır. Bu topraklar kişinin mülkiyeti sayılır bu toprakları istedikleri şekilde kullanırlardı. 4. İkta Arazi: Ordu mensupları ile devlet adamlarına hizmetleri ve maaşı karşılığı verilen topraklardır. İkta sahipleri devlet için atlı asker beslerlerdi. Osmanlıda tarımsal üretim Osmanlı Devleti nde Toprak Ynetimi Mülk Arazi Mülkiyet hakkı arazi sahibinin olan topraklardır. Mülk arazi ikiye ayrılır: 1. Öşri Topraklar: Fethedildiği zaman Müslümanlara verilen topraklardır. Topraklar, sahiplerinin mülkü sayılır, isteyen topraklarını satabilir, bağışlayabilir, vakfedebilir, miras bırakabilirdi. Toprağı işleyenler, elde ettikleri ürünün 1/10 unu vergi olarak devlete verirlerdi. Bu vergiye şür denirdi. 2. Haraci Topraklar: Bu toprakların sahipleri Gayrimüslimlerdi (Müslüman olmayanlar). Bunlardan alınan toprak vergisine haraç denirdi. Miri Arazi Osmanlı arşivleri Mülkiyeti devlete ait olan topraklardır. Devlet bu toprakları işletmesi için üzerinde yaşayan kişilere verirdi. Toprağı iyi ekip biçmeyen veya üç yıl üst üste boş bırakanlardan toprakları geri alınır, başkasına verilirdi. Amaç; tarımda üretimin devamlılığını sağlamaktır. Miri arazinin blümleri: 1. Vakıf Arazi : Geliri cami, hastane, kervansaray, medrese gibi bilim ve hayır kurumlarının yapımı, idaresi ve bakımı için ayrılan topraklardı. Vakıf topraklarının gelirlerinden vergi alınmazdı. 2. Ocaklık Arazi : Kale muhafızlarına ve tersane giderlerine ayrılan sınır boylarındaki araziye denirdi. 116

6 5. ÜNİTE 3. Yurtluk Arazi : Sınırları koruma karşılığında sınır boylarında ayrılan araziye denirdi. 4. Mukataa : Geliri doğrudan doğruya hazineye kalan araziye denirdi. Bu topraklardan elde edilecek gelir peşin olarak mültezim denilen varlıklı kişilere satılır ve mültezimlerden alınan paralar doğrudan hazineye aktarılırdı. Bu sisteme İltizam Sistemi denirdi. 5. Dirlik Arazi : Geliri devlet memurlarına ve askerlere maaş ve grev karşılığı olarak verilen topraklardır. Dirlik gelirlerine gre üçe ayrılırdı : Has: Yıllık geliri akçeden fazla olan toprağa denirdi. Padişaha, divan üyelerine, beylerbeylerine, şehzadelere ve sancak beylerine verilirdi. Zeamet: Yıllık geliri ile akçe arasındaki topraklara denirdi. İkinci derecedeki memurlara verilirdi. Alaybeyleri, kapıcıbaşı, Divan kâtipleri gibi. Tımar: Yıllık geliri akçe ile akçe arasındaki topraklara denirdi. Savaşlarda yararlılık gsterenlere verilirdi. Tımarlı Sipahi ler gelirlerinin bir Tımarlı Sipahi kısmıyla atlı asker yetiştirirler, bir kısmını da maaş olarak alırlardı. Tımar sistemiyle yetiştirilen askerler, Osmanlı ordusunun nemli bir kısmını oluştururdu. Tımar sistemine bağlı topraklar Tahrir Defterlerine kaydedilirdi. Tımar Sisteminin Faydaları Merkezi otorite güçlenir. (Tımar beyi ve sipahiler en uzak yerlerde bile güvenliği sağlamış olur.) Vergiler düzenli olarak toplanır. Ülke bayındır (imar) hale getirilir. (En uzak yerlerde bile altyapı çalışmaları yapılır.) Osmanlı Devleti nde toprak ve ordu sisteminin temelini Tımar Sistemi oluştururdu. Bu sistemde devlet Tımarlı Sipahi ye belli bir toprak parçası verirdi. Tımarlı Sipahi, emrindeki askerlerle bu toprağı ekip biçer, elde edilen gelir, askerlerin ihtiyaçları ve eğitimi için harcanırdı. Çok disiplinli bir asker topluluğu olan Tımarlı Askerler, savaş zamanında savaşlara katılırlardı. Devlete yük olmadan asker yetiştirilir. (Ücretsiz bir ordu hazırlanmış olur.) Toprak sürekli ekip-biçildiği için üretimin devamlılığı sağlanmış olur. 117

7 5. ÜNİTE DEVLETLER NASIL GELIŞIR? Eski Çağlarda Ticaret Yolları: Bu yollar ile devletlerin ihtiyaçları karşılıklı olarak sağlanmış, ekonomik kalkınma gerçekleşmiş ve kültürel etkileşim yaşanarak toplumlar birbirini tanımıştır. Kürk Yolu Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp, Ural, Sibirya ve Altaylar üzerinden Çin'e giden yola Kürk Yolu deniliyordu. Türkler bu yol ile samur, kunduz, vaşak gibi av hayvanlarının kürklerinin ticaretini yapıyorlardı. Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayarak Ural-Güney, Sibirya-Altaylar-Sayan dağları üzerinden Çin'e ve Amur nehrine ulaşan yol da canlı bir ticarî faaliyete sahipti. Kürk Yolu, İpek yoluna kuzeyden paralel uzanmaktaydı ve Türklerin nemli gelir kaynaklarından birine aracılık etmekteydi. Kral Yolu İpek ve Baharat Yolları 118

8 5. ÜNİTE Ticaret Yolu Hangi Devlet Yaptırdı? Nereden Başlar? Açıklama Lidyalılar-Kral Giges Kral Yolu Efes ve Sard kentlerinden başlar Mezopotamya ya Anadolu ile Mezopotamya arasındaki ticari ve kültürel ilişkileri geliştirmiştir. kadar devam eder. Çin Çin in nemli ürünleri olan ipek, kağıt, İpek Yolu Xian (Şiyan) Kentinden başlar Avrupa ya devam eder. porselen, baharat ve değerli taşlar taşınmıştır. Baharat Yolu Hindistan Hindistan dan başlar. Mısır üzerinden Avrupa ya gider. Baharat Yolu ile; Hindistan ın karabiber, zencefil, tarçın gibi baharatları ile inci, mercan, fildişi, elmas gibi değerli Baharat Yolu ürünleri taşları Avrupa ya ulaştırılmıştır. COĞRAFİ KEŞİFLER Kervan Ticareti 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalıların yeni ticaret yollarının, okyanusların ve kıtaların bulunması, bilinmeyen yerlerin keşfedilmesi amacıyla yaptıkları gezilere Coğrafi Keşifler denir. 119

9 5. ÜNİTE Coğrafi Keşiflerin Nedenleri Portekiz Karavelası Doğu ülkelerinin zenginliği ve Avrupalıların buralara gitmek için yeni yollar aramaları. İpek ve Baharat yolları ile gelen malların çok el değiştirmesinin fiyatları artırması, Avrupalıların bu ticaret mallarını ilk elden almak istemeleri. Coğrafya bilgisinin ilerlemesi, yeni ve doğru haritaların yapılması. Pusulanın geliştirilmesi sayesinde gemicilerin, büyük denizlere ve okyanuslara daha kolay açılmaya başlaması. Dayanıklı ve sağlam gemilerin yapılması, cesur gemicilerin yetişmesi. İstanbul un fethinden sonra Türklerin, Doğu ticaret yollarına (İpek ve Baharat yolları) hâkim olmaları ve Avrupalıların açık denizlere çıkma ihtiyacı hissetmeleri. Avrupa da değerli madenlerin az bulunmasından dolayı kralların (İspanya ve Portekiz) gemicileri desteklemesi. Avrupalıların Hıristiyanlık dinini yaymak istemeleri. Avrupalıların dünyayı tanımak istemeleri. Portekiz in coğrafi keşifleri yapmasını sağlayan en nemli gelişme karavela olarak bilinen geminin tasarlanıp üretilmesi oldu. Bu gemilerin tasarımları balıkçılar tarafından kullanılan kayıklardan alınmıştır; yn vermesi daha kolay olan bu gemiler 50 ile 160 ton ağırlığında ve 1 ile 3 mendirekliydi. Ayrıca her türlü rüzgârda ilerlemeyi sağlayan üçgen tip yelkene sahipti. Geminin mürettebat ve yük kapasitesinin sınırlı olması bir sorun yaratsa da başarısına glge düşüren bir etken değildi. KEŞİFLER İlk keşif seyahatleri, Atlantik Okyanusu ve Afrika sahillerinde 14. yüzyılın başlarında Fransız ve Cenevizli gemiciler tarafından yapılmıştır. Bu seyahatler sonucunda Kanarya ve Azor Adaları keşfedildi. Coğrafi Keşifleri ilk başlatanlar Portekizliler ve İspanyollardır. Portekizlilerin Keşifleri Portekizli Bartelmi Diyaz, Afrika nın güneyini dolaşarak Ümit Burnu nu buldu (1486). Bylece Hindistan a deniz yolu ile ulaşma imkânı elde edilmiş oldu. Portekizli Vasko d Gama, Ümit Burnu nu dolaşarak Hindistan ın Kalküta Limanı ndan Portekiz e ulaştı. Bylece Hint Deniz Yolu nu buldu (1497). Portekizliler Güney Amerika da Brezilya yı da keşfettiler (1500). 120

10 5. ÜNİTE İspanyolların Keşifleri Kristof Kolomb 1492 yılında Amerika nın orta ve güney kıyılarını buldu, fakat yeni bir kıta bulduğunu anlamadı. Kristof Kolomb un lümünden sonra Ameriko Vespuçi adında bir İtalyan gemici, Amerika nın yeni bir kıta olduğunu ilan etti ( ). Bu yeni kıtaya Amerika denildi. Portekizli Macellan ve Del Kano, Dünya yı dolaşarak yuvarlak olduğunu ispatlamak için 1519 da Atlas Okyanusu na açıldı. Filipin adalarında yerlilerle yapılan savaşta Macellan hayatını kaybetti. Dünya gezisini Del Kano tamamladı. Bylece dünyanın çevresi ilk kez dolaşılarak yuvarlak olduğu ispatlandı ( ). Coğrafi Keşiflerin Sonuçları Keşifler, dünya tarihinde nemli sosyal, siyasal, ekonomik ve dini değişikliklere neden olmuştur. Bu durum, keşiflerin evrensel ynünü ortaya koymaktadır. Eski ticaret yolları değişti. Akdeniz, doğu-batı ticaretindeki nemini kaybetti. Baharat ve İpek Yolları kaybetti. Atlas Okyanusu Limanları nem kazandı. Keşif yapan milletler, keşfettikleri ülkeleri ele geçirerek smürge imparatorlukları kurdular (en nemlileri; İspanya, Portekiz, İngiltere, Fransa). Yeni ülkelerde bol olarak bulunan altın ve gümüş gibi madenler, Avrupa ya getirildi ve ticaretle uğraşan burjuva sınıfı zenginleşti. Bunlar soyluların topraklarını satın aldılar ve soylular eski güçlerini kaybettiler. Burjuva sınıfının zenginleşmesi sonucu Avrupa ürünleri yeni pazarlar bulmuştur. Bu da Sanayi Devrimi ne ortam hazırladı. Amerika, Avustralya, Antarktika gibi yeni kıtalar, yeni ticaret yolları, yeni uygarlıklar (Aztek, İnka, Maya vb.) bulundu ve tanındı. Domates, vanilya, patates, tütün gibi yeni bitkiler ile yeni hayvan türleri tanındı ve Avrupa ya taşındı. Dünyanın yuvarlak olduğu kanıtlandı. Keşfedilen yerlere, zellikle Amerika ya Avrupa dan gçler olmuş, bu durum Avrupa kültür ve medeniyetinin yayılmasını sağladı. Avrupa da işsizlik azaldı. Hıristiyanlık yayıldı. Ancak bazı bilimsel gerçeklerin (Dünya nın düz olduğu gibi) ortaya çıkması sonucu Hıristiyanlık dini zayıfladı, kiliseye ve din adamlarına duyulan güven azaldı. Zenginleşen Avrupalılar, kültür ve sanat hareketlerini destekledi. Bylece Avrupa da Rnesans ın doğmasına ortam hazırlandı. Hollandalılar Güney Asya ülkelerini, İngiliz ve Fransızlar da Kuzey Amerika nın iç kısımlarını keşfettiler. Kristof Kolomb(1492) Amerikayı bulması Santa María gemisi (1628), Kristof Kolomb bu gemiyle Batı Hint adlarına ulaşmıştı. 121

11 5. ÜNİTE Coğrafi Keşiflerin Türk Dünyası Üzerindeki Etkileri Coğrafi Keşifler, Müslüman ülkeler açısından büyük zararlara neden olmuştur. İslam ülkeleri yoksullaşmış, Osmanlı İmparatorluğu nun hâkimiyetinde olan İpek ve Baharat Yolları nemini kaybetmiştir. Osmanlı topraklarında kervan yolları boyunca faaliyet gsteren halk ve zanaatkârlar işsiz kaldı. Bu durum Osmanlı Devleti nde ekonomik sıkıntılara ve Celali İsyanları na zemin hazırlamıştır. Coğrafi Keşifler Tarih Keşifler Ülke Keşifler/Olaylar 1488 Bartelmi Diyaz Portekiz Ümit Burnu 1492 Kristof Kolomb İspanya Amerika 1498 Vasko d Gama Portekiz Hint Deniz Yolu 1507 Amerigo Vaspucci İspanya Amerika Macellan Del Kano İspanya Dünya'yı dolaşarak yuvarlak olduğunu ispat etti. Tren, dünyada ilk kez 1800'lü yılların başında, İngiltere'de kullanılmaya başlanmıştır KOL GÜCÜNDEN MAKINE GÜCÜNE 18. yüzyılın ortalarına kadar Avrupa da ekonomik hayat büyük lçüde tarıma, küçük el sanatlarına ve ticarete dayanıyordu. Üretimin asıl kaynağı olan toprak, soyluların ve kilisenin elindeydi. Coğrafi Keşifler sonunda keşfedilen yeni yerlerden tonlarca altın ve değerli maden Avrupa ya taşındı. Avrupa da büyük bir sermaye birikimi meydana geldi. Rnesans ve reform hareketleriyle başlayan bilimsel gelişme 18. Yüzyılın sonlarında en üst düzeye ulaştı. Yeni buluşlar üretime de uygulanmaya başladı. Buhar gücüyle çalışan makinelerin üretimde kullanılmasıyla Sanayi İnkılabı gerçekleşti. Sanayi İnkılâbı yla insan ve hayvan gücüne dayalı üretimden makineyle üretime geçildi. Dokuma sanayisinde başlayan makineleşme daha sonra diğer alanlara da yayıldı. İlk kez İngiltere de başlayan Sanayi İnkılâbı daha sonra diğer Avrupa ülkelerine yayıldı. Bu durum, Avrupa ve dünyada nemli gelişmelere neden oldu. Zengin Avrupalılar üretim yapmak için kentlerde fabrikalar kurdular. Fabrikaların artması ve üretim tarzının değişmesi insanların refah seviyesini artırdı. Özellikle orta sınıf zenginleşti. Eskiden lüks sayılan şeker, kahve, çay gibi mallar, orta ve alt sınıflar için de doğal bir ihtiyaç olmaya başladı. Bu da tüketimi ve tüketim mallarına olan talebi artırdı. 122

12 5. ÜNİTE Sanayi İnkılabı Hangi ülkede başladı? Nasıl başladı? Ne zaman başladı? Buharlı makineyi kim buldu? Ulaşıma katkısı ne oldu? İNGİLTERE Buharlı makinenin bulunması ile de başladı. Yani 18.(XVIII.) yy. da. James Watt Kara (kmürlü) tren, buharlı gemi, buharlı otomobiller yapıldı Sanayi ve teknoloji günümüzde de gelişimini hızla sürdürmektedir. Özellikle otomasyon, iletişim ve elektronik sistemler ile enerji üretimi alanlarında büyük gelişmeler yaşanmaktadır. Sanayi alanında yatırım yapan ülkeler ekonomilerini hızla geliştirmekte ve kalkınmaktadır. Hem sanayide üretilen malların başka ülkelere satılmasıyla hem de sanayi alanında üretimde bulunanlardan alınan vergilerle ülke gelirleri hızla artmaktadır. Sanayi alanında yapılan her yatırım, yeni iş olanakları yarattığından toplumsal huzura da katkıda bulunmaktadır HIÇ BITMEYEN DESTEK Tarih boyunca Türkler, toplumsal dayanışmaya ve yardımlaşmaya nem vermişlerdir. Varlıklı kişiler, vakıflar kurarak muhtaç insanlara yardım etmişlerdir. Selçuklu Dneminde gelişme gsteren vakıflar, Osmanlı dneminde en üst seviyeye ulaşmıştır. Selçuklu ve Osmanlı dneminde sayıları yüz binlere yaklaşan vakıflar toplumun sosyal, ekonomik ve kültürel hayatına geniş lçüde katkıda bulunmuştur. Osmanlı Devleti nde toplumun sosyal ve ekonomik hayat seviyesinin yükseltilmesi, insanların sağlık, eğitim ve kültür ihtiyaçlarının karşılanmasında vakıflar çok nemli bir rol oynamıştır. Osmanlı ülkesinde yapılan imaret, cami, mescit, medrese, kervansaray, han, hamam, yol, su, kprü, hastane ve okul gibi yapıların tamamı vakıf hizmetidir. Osmanlı Devleti nde eğitim vakıflar eliyle yürütülürdü. Temel eğitimden üniversiteye kadar eğitimin her aşaması ücretsizdi. Vakıflar, ğrencilere yurt ve barınma olanakları yanında burs da sağlamıştır. Darüşşifa, darüttıp gibi vakıf kuruluşları da sağlık alanında hizmet vermiştir. Bu kuruluşların sağladığı hizmetler ücretsizdir. Vakıf kurumları arasında yer alan Bimarhaneler, zihinsel engelli bireyler ve psikolojik rahatsızlığı bulunan insanlara müzik eşliğinde tedaviler sunmuştur. Osmanlı Dneminde ksüz ve yetimlere, hastalara, grme zürlülere, sağır ve dilsizlere, zihinsel engelli bireylere ve ruh hastalarına da kurulan vakıflar aracılığıyla hizmet gtürülmüştür. Osmanlı vakıfları, varlıklı kişiler yanında padişah, sadrazam ve diğer yüksek rütbeli devlet adamları tarafından kurulmuştur. Osmanlı Devleti ndeki vakıfların yarıdan çoğunun padişah ve devlet adamları tarafından kurulduğu bilinmektedir. Osmanlı Devleti vakıf sistemini her zaman desteklemiş ve vakıfların korunması için tedbirler almıştır. Devlete ait gelirlerden büyük bir kısmının vakıflara bırakılması sağlanmıştır. 1774'te James Watt'ın buhar makinesini geliştirmesinden sonra, 1776'da Fransız Claude François 13 m'lik bir tekneye bir Watt buhar makinesi taktı. 1802'de İskoç mühendis William Symington ( ), krank donanımlı ilk yandan çarklı gemiyi yapmayı başardı. 1807'de, Robert Fulton Clermont adlı 45 m'lik teknesine bir Boulton ve Watt buhar makinesi taktı. Clermont ilk yolculuğunda, 4,5 m'lik çark kanatlarıyla New York'tan Albany'e gidip geldi ve bu 240 km'lik uzaklığı 62 saatte aldı. Fulton'un Clermontu ilk başarılı buharlı gemidir. 123

13 5. ÜNİTE Cumhuriyet Dneminde her türlü vakıf işleri, Başbakanlığa bağlı Vakıflar Genel Müdürlüğüne devredilmiştir. Günümüzde adet eski vakıf eseri ile vakıf emlakı Vakıflar Genel Müdürlüğünün kontrolü altındadır. Günümüzde ülkemizde hemen her konuda hizmet veren vakıflar bulunmaktadır. Bunların nemli bir kısmını eğitim, kültür, sanat, spor, sağlık, çocuk ve kadın hakları, sosyal yardım, bilim, teknoloji, araştırma ve çevre konularına ynelik faaliyet gsteren vakıflar oluşturmaktadır. Türkiye Eğitim Gnüllüleri Vakfı (TEGV), Çağdaş Eğitim Vakfı, Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı (TEMA), Türk Silahlı Kuvvetlerini Güçlendirme Vakfı, Mehmetçik Vakfı, Uğur Mumcu Araştırmacı Gazetecilik Vakfı, Millî Eğitim Vakfı, Hacı Ömer Sabancı Vakfı, Türkiye Güçsüzler ve Kimsesizlere Yardım Vakfı bunlardan bazılarıdır. Meslek Eğitimi Ahilik nedir? Kim kurmuştur? Ne zaman kurmuştur? Nerede kurmuştur? Ahilik Sistemi Esnaf ve zanaatkarların teşkilatıdır. Ahi Evran 13. (XIII.) yy da yılında. Kırşehir ve Kayseri Nitelikli insan bir ülkenin varlığını sürdürmek için ihtiyaç duyduğu en nemli unsurdur. Nitelikli insan yetiştirme tüm devletlerin ve meslek rgütlerinin en nemli amacıdır. Türk tarihinde eğitimin temel işlevi ülkenin ihtiyacı olan nitelikli insanı yetiştirmektir. Türk toplumlarında insan yetiştirmede nemli işlevleri olmuş kurumlardan bazılarını inceleyelim: Ahilik Teşkilatı XIII. yüzyılda Anadolu da kurulan Ahilik teşkilatı, mesleki ve ahlaki eğitimde nemli bir rol oynamıştır. Bu teşkilat esnaf, sanatkâr ve üretici birliklerini bir araya getirerek ekonomik ve sosyal alanda nemli bir işlev grmüştür. Ahilik teşkilatının kurucusu olan Ahi Evran, Azerbaycan da doğmuş daha sonra Anadolu ya gelmiştir. Kırşehir ve Kayseri civarlarında Ahilik adı verilecek olan esnaf rgütlenmesini başlatmıştır. Ahi Evran kendi mesleği olan debbağlık (dericilik) dalından başka, 32 çeşit esnaf ve sanatkârın lideri olmuştur. Ahilik, Selçuklular Dneminde mesleki dayanışmayı, toplumun refah ve huzurunu sağlamayı amaç edinen bir sivil toplum kuruluşudur. Ahilikte usta-kalfa-çırak sistemi vardı. Bu sistemde eğitim oldukça nemliydi. Meslek eğitimi ile ahlak eğitimi bir bütünlük içerisinde ele alınarak uygulanırdı. Bir meslek edinmek üzere yeni çalışmaya başlayan gençlere, okuma yazma, Ahiliğe bağlı semerci dinî bilgiler, Türkçe konuşma, edebiyat, müzik, spor, folklor ve askeri bilgiler ğretilirdi. Mesleki eğitim, atlyelerde verilirdi. Burada çalışma usulleri, meslekle ilgili teknik bilgiler ğretilir ve uygulama yapılırdı. 124

14 5. ÜNİTE Ahilik anlayışının temel ilkelerinden bazıları şunlardır: İyi huylu ve güzel ahlaklı olmak İşinde ve hayatında, kin, çekememezlik ve dedikodudan kaçınmak Gzü, gnlü ve kalbi tok olmak Şefkatli, merhametli, adaletli, faziletli, iffetli ve dürüst olmak Cmertlik, ikram ve kerem sahibi olmak Küçüklere sevgi, büyüklere karşı saygılı olmak Alçakgnüllü olmak, büyüklük ve gururdan kaçınmak Hataları yüze vurmamak Dost ve arkadaşlara tatlı szlü, samimi, güler yüzlü ve güvenilir olmak Gelmeyene gitmek, dost ve akrabayı ziyaret etmek Herkese iyilik yapmak, iyiliklerini istemek Yapılan iyilik ve yardımı başa kakmamak Hakka, hukuka, hak lçüsüne riayet etmek NASIL EĞITIM GÖRDÜLER? Enderun Osmanlılarda devletin amaçladığı nitelikli insanların yetiştirildiği kurumlardan biri Enderun du. Bu okul II. Murat dneminde Edirne Sarayı nda açıldı. İstanbul un Fethi nden sonra da Topkapı Sarayı nda faaliyetlerine devam etti. Enderun un en nemli zelliği, saray üniversitesi olmasıydı. Osmanlı Devleti ni ynetecek idareci, komutan, devlet memuru ve sanatkâr burada yetiştirilirdi. Devşirme sistemiyle toplanan çocuklar Acemi Ocağı na gnderilmeden nce içlerinden zeki ve yetenekli olanlar çeşitli Enderun mekteplerine gnderilirlerdi. Bunlara içoğlan denilirdi. Buralarda sıkı bir eğitimden geçirilen içoğlanlardan en seçkin olanları, Topkapı Sarayı ndaki Enderun a alınırdı. Enderun da eğitim-ğretim birbirini izleyen yedi oda (koğuş) içinde yapılırdı. Odalardaki eğitim 1 ile 2 yıl arasında değişirdi. Öğrenciler odaların başlangıç sınıfında ğretime başlar, üst sınıflara doğru yükselirdi. Öğretim uygulamalı ve teorik olarak yapılırdı. Şed Kuşatma Treni Yeterli bilgiyi ğrenen çırağın kalfa, kalfanın da usta olması için o iş kolunun birlik başkanından izin istenirdi. Çıraklıktan kalfalığa, kalfalıktan ustalığa yükselmede mutlaka bir tren yapılırdı. Şed Kuşanma denilen trene birlik başkanları, sanatın en tanınmış üstatları ve şehirdeki Ahi Birlik Başkanı davet edilirdi. Bunların arasında mesleğin en kıdemli üyeleri ve Ahi Baba dan meydana gelen bir heyet, kalfanın o güne kadar imal ettiği ürünleri inceler, kalitesini kontrol ederlerdi. Kalfanın başkalarına karşı tutum ve davranışları olumlu, ürettikleri istenilen standartta ve kalitede ise kalfalıktan ustalığa geçmesine izin verilirdi. Bu onay heyetin huzurunda dualarla, bele üç kere bağlanıp çzülen kuşağın bir defa daha bağlanmasıyla gerçekleşirdi. 125

15 5. ÜNİTE Dinî bilgiler, Türkçe, Arapça, Farsça, Fen Bilimleri, Tarih vb. teorik olarak verilirdi. Uygulamalı dersler ise saray ve protokol hizmetleri, güreş, atlama, ok atma, hat sanatı ve müzikti. Enderun Mektebi, 1909 yılına kadar varlığını devam ettirmiştir. Bu dnem zarfında Osmanlı devlet hayatında etkili olan çok sayıda sadrazam, vezir, komutan, hattat, şair ve müzisyen Enderun Mektebinden yetişmiştir. Medrese Topkapı Sarayı'ndaki Enderun Kütüphanesi Enderun da ğrenciler drt alanda eğitilirdi: Beden eğitimi Uygulamalı saray işleri eğitimi Yetenekleri doğrultusunda bir sanat eğitimi Teorik İslami bilgi eğitimi Selçuklularda ve Osmanlı Devleti nde eğitim ve ğretim sisteminin temel kurumu medreselerdi. Din bilginleri, kadı, doktor, matematik ve astronomi bilginleri medreselerde yetişiyordu. İlk Osmanlı medresesi 1331 yılında Orhan Bey tarafından İznik te açıldı. Buraya atanan ilk müderris ise Davud-ı Kayseri ydi. Daha sonra başta Bursa, Edirne ve İstanbul olmak üzere hemen hemen her Osmanlı şehrinde medreseler açıldı. Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman dnemlerinde medrese eğitimi en yüksek seviyeye ulaştı. Osmanlılarda medreseler alt (hariç), orta (dâhil) ve yüksek (sahn) olmak üzere derecelere ayrılırdı. Öğrenciler medrese eğitimine alt düzeyden başlar, başarılı olurlarsa yüksek medresede eğitim grmeye hak kazanırlardı. Yüksek medrese hukuk, edebiyat ve ilahiyat fakültesi düzeyindeydi. Öğrenciler, danişmend veya softa (suhte) ismiyle ğrenim grür ve buralardan icazetname denilen diploma ile mezun olurdu. Yüksek medreseden mezun olanlar müderris, kadı ya da ynetici olurdu. Medreselerde ders veren ğretmenlere müderris, yardımcılarına da muid adı verilirdi. Medreselerde Tefsir (Kur an-ı Kerim in açıklaması), Fıkıh (İslam hukuku), Kelam (İslam felsefesi), Matematik, Cebir, Tarih, Coğrafya, Fizik, Tıp, Mantık, Fizik, Kimya, Astronomi gibi bilimler okutulurdu. 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı medreselerinde bozulmalar başladı. Bunun nedenleri arasında müderris atamalarında kayırmaların yapılması, yetersiz kişilerin müderrisliğe getirilmesi, ğretim programlarından fen ve matematik gibi derslerin çıkarılması vardır. Zamanla çağdışı kalan medreseler, Osmanlı siyasi, sosyal ve kültürel yapısını da olumsuz etkilemiştir. Medreseler Atatürk dneminde kapatılmıştır. 126

16 5. ÜNİTE MESLEĞIMI NASIL SEÇMELIYIM? Meslek bir kişinin hayatını kazanmak, geçimini sağlamak için yaptığı iş olarak tanımlansa da sadece para kazanmak için yapılan bir iş değildir. Meslek, bir kişinin çalışma ortamını, ekonomik durumunu, ilişkide olduğu insanları, yaşadığı çevreyi kısaca yaşam biçimini etkileyen bir durumdur. Bu nedenle meslek seçmek, yaşam biçimini seçmek demektir. İnsanlar mesleklerini belirlerken gelecekteki yaşamlarının birçok ynünü de belirlemiş olmaktadırlar. Meslek belli bir eğitimi gerektiren bilgi, beceri, ustalık, sevgi ve ilgi isteyen sürekli bir iştir. Kendine uygun meslek seçmiş olan kimseler, işlerini severek yapmakta, mesleklerindeki gelişmeleri izleme isteği duymakta, bylece hem mutlu ve verimli kişiler olarak meslek yaşamını sürdürmekte hem de ülke ekonomisine katkıda bulunabilmektedir. Bu nedenle meslek seçmek tüm bireylerin hayatını derinden etkileyen bir konudur. Meslek seçiminde doğru ve sağlıklı karar verebilmeniz için dikkat etmeniz gereken şunlardır: Kendinizi tanımalısınız. Meslek seçmenin en nemli noktası, sahip olduğunuz zelliklerle mesleğin gerektirdiği zelliklerin uyuşmasıdır. Meslek seçmeden nce hangi zelliklere sahip olduğunuzu bilmeniz, yani kendinizi tanımanız gerekir. Bir kimsenin bir şeyi anlama veya yapabilme niteliği olan yetenek meslek seçiminde nemlidir. Bir kimse, sahip olduğu yeteneklere uygun meslek seçtiğinde doğru karar vermiş olur. Farklı yetenek gerektiren mesleğe ynelen bireylerin başarılı ve mutlu olma şansı düşüktür. Örneğin hukukçu olmayı düşünen bir kimsenin muhakeme gücüne ve mantıklı düşünme yeteneğine sahip olması gerekir. Bu nedenle meslek seçiminde Neler yapabilirim? sorusunu cevaplamanız gerekir. Meslek seçiminde nemli konulardan biri de mesleği tanımaktır. Meslekleri tanırken şu sorulara cevap aramanız gerekir; Meslek hangi zel ilgi, yetenek gerektiriyor? Mesleği yapmak için ne tür eğitim almak gerekiyor? Mesleğe girişte yaş, cinsiyet, boy, kilo gibi sınırlamalar var mı? Mesleğin çalışma şartları neler? Mesleği icra edenler hangi zorluklarla karşılaşıyor? Bu mesleğin gelir durumu ve imkânları neler? Meslekte ilerleme olanakları var mıdır? Meslekte iş bulma olanakları nasıldır? Nerede ve nasıl iş bulunabilir? 127

17 5. ÜNİTE Etkinlik - 28 Aşağıdaki boşlukları araştırarak doldurunuz. Kurumun Adı Açılımı/Anlamı Hammaddesi Bu birliklerin tarıma ve çiftçiye ne gibi yararları vardır? 128

18 5. ÜNİTE Etkinlik - 29 Aşağıdaki bilgilerle kavramları eşleştiriniz. Has arazi a. Devlete ait topraklar anlamına gelir. Mülk arazi b. Memur ve askerleri hizmetleri karşılığı verilen toprakların vergilerini toplama hakkıdır. Düzenli vergi toplanması ile bedava bir ordu elde edilir. Miri arazi c. Dirlik sisteminde üst düzey devlet memurlarına verilen topraklardır. İkta (Tımar-Dirlik) sistemi d. Gelirleri sosyal yardımlaşmaya ayrılan topraklardır. Fakir halkın doyurulması, hastaların iyileştirilmesi, ğrencilerin ücretsiz eğitilmesi gibi yararları vardır. Vakıf arazi e. Avrupa da grülen bu sistemle toprağın sahibi olan soylu-senyrün kraldan bağımsız hareket etmesi ve kylüleri toprağa bağlayıp onları çalıştırması şeklinde işler. Feodalite (Derebeylik) sistemi f. Fethedilen toprakların bir kısmının Müslümanlara doğrudan verildiği topraklardır. Toprağın sahibi artık o kişidir. Öşri arazi g. Devlet tarafından toprağın kişilere verilmesi ile grülen toprak çeşididir. 129

19 5. ÜNİTE Etkinlik - 30 Aşağıdaki ifadelerden doğru olanın başına D, yanlış olanın başına Y işareti koyunuz. Yanlış olan cümlelerin doğrusunu altlarındaki boşluğa yazınız. 1. Coğrafi Keşiflerden en az etkilenen devletlerden biri Osmanlı Devleti dir. 2. Feodalitede toprağın sahibi halktır yüzyıla kadar en nemli ticari ürünler altın, gümüş gibi değerli madenlerdi. 4. Ülkemizde tarımsal politikalar Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. 130

20 5. ÜNİTE 5. Osmanlı Devleti nde tımarlı sipahiler hem ynetici hem de askerdi. 6. Meslek seçiminde toplumsal ihtiyaçlar bireylerin ilgi ve yeteneklerinden daha nemlidir. 7. Ahilik, esnafların kurduğu bir meslek rgütüdür. 8. İkta ve tımar sistemleri birbirine benzeyen sistemlerdir. 9. Ülkemizde tarım daha çok sanayinin ham maddesi olan tarım ürünlerine dayalıdır. 10. Vakıflar, Osmanlı Devleti nin en nemli ynetim kurumlarından biridir. 131