Yrd.Do Bilecik Üniversitesi

Transkript

1 AVRUPA BİRLB RLİĞİ VE TÜRKT RKİYE AÇISINDAN NABUCCO PROJESİ NİN EKONOMİ POLİTİĞİ İĞİ 3. Uluslararası Doğalgaz Sempozyumu 9-10 Haziran 2009 İstanbul Yrd.Do Doç.Dr. İsmail Hakkı İŞCAN Bilecik Üniversitesi

2 Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Rusya dan Bağı ğımsız z Bir Boru Hattı Projesi Hikayesi 2

3 Uluslararası (ekonomik) güvenlik g için i in enerjinin Zamanında nda Kesintisiz Yeterli ve Düşük k maliyetli temini hususu oldukça önemlidir. 3

4 Dünya enerji tüketimit ketimi ,0 5000,0 OECD 5566,4 (%50) 4000,0 3000,0 2000,0 1000,0 0,0 ABD 2361,4 (%21) Çin 1863,4 (%17) Japonya 517,5 (%5) AB ,5 (%16) Orta Doğu 574,1 (%5) Afrika 344,4 (%3) Kaynak : BP-2008 AB, üçünc ncü büyük k enerji tüketicisit 4

5 AB-27 enerji tüketiminde t yakıt t payları-2007 Kömür; 18% Nükleer Enerji; 12% Hidro elektrik; 4% Petrol; 40% AB nin doğalgaz tüketimi, toplam enerji tüketiminde ikinci sırada Doğal Gaz; 25% AB-27 Doğal gaz üretim ve tüketim t trendi Kaynak : BP-2008 AB nin son on yılda doğalgazda üretim-tüketim açığı giderek büyümekte, ithalat bağı ğımlılığıığı giderek artmaktadır. r Doğal GazTüketim Doğal Gaz Üretim Kaynak : BP

6 AB-27 Enerji ithalatı bağı ğımlılık k oranları (%) AB-27 Toplam enerji tüketiminde ithalata bağı ğımlılık k oranı: %54 (2006) Petrolde ithalata bağı ğımlılık k oranı: %82,3 (2006). Doğal gazda ithalata bağı ğımlılık k oranı: %57,6 (2006). Kaynak : Europe s Energy Position Present Future 6

7 AB-27 Enerji ithalatı bağı ğımlılık k oranları (%) Kaynak : European Energy and Transport Trends To 2030 Update 2007 Bulunması gerekli arz Kontrata bağlanm lanmış ithalat AB-27 Toplam enerji tüketiminde ithalata bağı ğımlılık k oranı: %67 (2030) Petrolde ithalata bağı ğımlılık k oranı: %95 (2030). Doğal gazda ithalata bağı ğımlılık k oranı: %84 (2030). Kuzey Denizi-Norve Norveç arz kaynağı Birlik içi i üretim (AB-27) 7

8 Dünya Doğal Gaz Rezervleri (Trilyon m 3 ) Dünya Toplam Rezervler: 183 tcm Source: Cedigaz En önemli kaynak coğrafya : Avrasya ve Ortadoğu Rusya, İran ve Katar : Toplam rezervlerin %56 sı 8

9 Dünya Doğal Gaz Rezerv ve üretim payları-2007 Doğal gazda ispatlanmış rezerv/üretim retim payı itibarıyla Orta Doğu en cazip bölgedir. b Dünya Doğal Gaz üretimi-gelecek Senaryoları Gelecek senaryolarında nda da üretimin Orta Doğu da şimdiki seviyesinin çok üzerinde artacağı tahmin edilmektedir. Kaynak : World Energy Outlook

10 Ülkesel bazda doğal gaz üretiminde değişim, im, Doğal gazda ispatlanmış rezerv/üretim retim payı itibarıyla İran en cazip ülkedir. Kaynak : World Energy Outlook

11 AB-27 Doğal gaz arzı (üretimi-ithalatı bcm) AB-27 Net İthalatı (2005 yılına y göre g % değişim) im) Avrupa Komisyonunu çalışmalarında, AB nin ithalatında özellikle doğalgazda yüzdelik y değişim im dikkat çekicidir. Kaynak : European Energy and Transport Trends To 2030 Update 2007 AB-25 yerli doğalgaz üretimi ve ithalatı-mtep AB içi, i i, doğalgaz üretimi özellikle 2010 yılında y sonra tüketimi dikkat çekici bir şekilde karşı şılayamaz duruma gelmekte, bu açık a k 2030 yılında çok daha fazla artış göstermektedir. 11

12 AB-27 Enerji güvenlig venliği Bu tespitlerle ; AB enerji bağı ğımlılığındaki artış trendi Birliğin, in, bu kaynak ve rezervlerin bulunduğu coğrafyalara ve rekabete açık a k olmayan pazarlara sahip olan ülkelere (Rusya,( İran ve Cezayir gibi) bağı ğımlı kalması sonucunu meydana getirmiştir. tir. Böyle bir durum ise Birliğin in enerji arz güvenlig venliği riskini gündeme getirmektedir. 12

13 AB-27 Enerji güvenlig venliği Enerji arz güvenlig venliği i konusunda Birliğin in kendi içi dinamiklerinden kaynaklanan iki sorunun çözümlenmesi şarttır. r. Bunlardan biri henüz z kayda değer er bir gelişmenin sağlanamad lanamadığı Birliğin in ortak enerji politikası konusudur. Bir diğeri ise Birliğin in hem petrol ve hem de doğalgaz konusunda bugün n ve gelecekte var olması beklenen Rusya ya olan bağı ğımlılığıdır. 13

14 AB-27 Enerji güvenlig venliği Enerji kaynakları temininde Ortadoğu, dünyanın n geri kalan üretim alanlarına na göre g çok daha büyük b k bir kapasite ve maliyet avantajına na sahip öncelikli bölgedir. b Orta Asya ve Hazar bölgesinde var olduğu tahmin edilen hidrokarbon rezervler kesinleşti tiğinde inde enerji arz güvenlig venliği i için i in kaynak bölge çeşitlendirilmesi ve çoklu boru hatları stratejileri açısından a bu bölge b de önemli olacaktır. 14

15 AB-27 doğal gaz arz kaynakları-2007 Ana Kaynak-2 Norveç 87 bcm (%19) Birleşik Krallık 11 bcm (%3) Almanya 16,4 bcm (%4) Ana Kaynak -1 Rusya 148 bcm (%33) Hollanda-Belçika 56 bcm (%14) Kaynak : BP-2008 Ana Kaynak-3 Cezayir-Nijerya 57 bcm (%12) 15

16 Avrupa ya doğal gaz arz güzergahlarg zergahları Kuzey Akım m Hattı Güney Akım m Hattı Kaynak : BOTAŞ AB nin Rusya ya olan bağı ğımlılığını arttıracak racak iki proje Kuzey Akım m Hattı (55 bcm,, 2011) Güney Akım m Hattı (30 bcm,, 2012) AB nin Rusya dışıd ışındaki kaynaklara ulaşmada tek güzergah g Türkiye geçişli güzergahlardg zergahlardır. r. 16

17 AB nin Rusya ya bağı ğımlılığını azaltacak proje Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi 17

18 Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH VIENNA BUDAPEST BUCHAREST Pipeline Diameter: 56 Distance: 3,300 km Investment: ~ 5 bill. Transport capacity: max. 31 bcmy SOFIA ISTANBUL GÜRCİSTAN ANKARA 2000 KM. İRAN Boru hattı çapı : 56 / 142 cm Yatırım tutarı : 7,9 milyar / 10,4 milyar $ Uzunluğu : 3,300 km Türkiye de yapılacak yatırım tutarı : 4,76 milyar Taşıma kapasitesi : max. 31 bcm/yıl BOTAŞ ın yurtdışı yatırımı : 1,3 milyar İnşaatın başlangıcı : 2011 Hattın devreye giriş tarihi : 2014 (8 bcm) / 2015 (31 bcm) 18

19 Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH Proje Ortakları: Avusturya- OMV (2002) (Proje lideri), Türkiye- BOTAŞ (2002), Macaristan- MOL (2002), Romanya- TRANSGAZ (2002), Bulgaristan- BULGARGAZ (2002), Almanya- RWE (2008) %16,67 19

20 Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH Projenin muhtemel arz kaynakları: Azerbaycan( Azerbaycan(Şahdeniz-II bcm) Türkmenistan Trans Hazar Boru Hattı Mısır Arap Gaz Boru Hattı (3-5 bcm) Irak Arap Gaz Boru Hattı Kazakistan Trans Hazar Boru Hattı İran (ABD faktörü?) Rusya (?) Mavi Akım m aracılığı ığıyla yla (Reddetti) 20

21 Nabucco Doğal Gaz Boru Hattı Projesi-NDGBH Yapılan Anlaşmalar ve çalışmalar: Cooperation Agreement (2002) Grand Agreement (2003) Nabucco Gas Pipeline International Şirketi (NIC) (2005) Development Phase ( ) 2010) The Joint Venture Agreement (2005) (IGA-Intergovernmental Intergovernmental Agreement) ) (2009) 21

22 Türkiye ve NDGBH Türkiye ye Komşu u ve Çevre Ülke Doğal Gaz Rezervler (2007) Rezerv (Trilyon m 3 Dünya Toplamındaki Payı 44,65 1,90 Rusya 44,65 25,2% İran 27,80 15,7% 1,74 Irak Türkmenistan 3,17 2,67 1,8% 1,5% 1,28 2,67 Mısır Kazakistan 2,06 1,90 1,2% 1,1% 27,80 Özbekistan 1,74 1,0% Azerbaycan 1,28 0,7% 2,06 Toplam 85,27 48,1% Kaynak: BP

23 Türkiye ve NDGBH Türkiye Doğal Gaz Talep Tahmin ve Doğal Gaz İhracat Miktarları(Milyon cm3) Türkiye Doğal Gaz Talep Miktarları Doğal Gaz İhracat Miktarları(Yunanistan) Toplam Doğal Gaz Talep Miktarları Kaynak: BOTAŞ Kontrata Bağlanmış Arz Miktarları(Milyon cm3) Rusya Federasyonu 1. Lng (M.Ereğlisi) Cezayir 1.Lng (M.Ereğlisi) Nijerya İran Rusya Fed. (İlave)(Batı) Rusya Fed. (Karadeniz Hattı) Türkmenistan (*) Azerbaycan Toplam Arz yılından sonraki arz açığının giderilmesi sorunu Türkiye nin Nabucco Projesi kapsamında sadece geçiş ülkesi olarak değil ticari bir partner olarak değerlendirilmesi gereğini gündeme getirmektedir. 23 Kaynak BOTAŞ

24 Türkiye ve NDGBH Türkiye Doğal Gaz Sektörünün SWOT Analizi Güçlü(Strengths) Yüksek talep artış potansiyeli Arz bakımından olumlu Coğrafya Gelişmiş iletim altyapısı Alternatif enerji kaynaklarının kıtlığı Fırsatlar( rsatlar(opportunities) Çeşitli arz kaynaklarına erişim Transit ülkesi olabilme potansiyeli - Güvenirlilik Yerli ve yabancı yatırım potansiyeli Sosyal ve ekonomik ilerleme potansiyeli Zayıf( f(weaknesses) Tekelci pazar yapısı Finansal risklerin BOTAŞ ve dolayısıyla kamuda olması Gaz depolarının olmaması Yerli üretim azlığı Pazara girişte yüksek engeller Riskler(Threats Threats) Arz fazlalığı Yerleşik satıcıların gücü Belli başlı tedarikçi Gazprom'un aynı zamanda toptan piyasada rekabet etmesi Doğal gaz boru hattı ve LNG sevkiyatının güvenliği Kaynak: World Bank,

25 Türkiye ve NDGBH Türkiye nin NDGBH ile ulaşmay mayı istediği iki hedef; Coğrafyasının n kazandırd rdığı üstünlükleri ekonomik olarak değerlendirmek erlendirmek Arz güvenlig venliği Daha ucuz doğal gaz (net-back fiyat) Yalnızca transit ülke olarak değil, aynı zamanda bu farklı kaynaklardan elde edilecek gazın n ticaretinde de rol almak. 25

26 Türkiye ve NDGBH Türkiye; Kendi sınırından s ndan elde edilecek gazın n Avrupa ya kadar gittiğinde inde oluşacak fiyattan satılmamas lmaması gerektiği i yaklaşı şımından hareketle BOTAŞ, Projedeki temel hedefin gaz taşı şıyarak para kazanmanın n yanında, nda, gazın n aynı zamanda ticari olarak TürkiyeT rkiye de değerlendirilmesi erlendirilmesi fikrini ön plana çıkarmak olduğunu unu ifade etmektedir. 26

27 Türkiye ve NDGBH Türkiye; Ancak, gaz fiyatının serbest rekabet ortamında belirlenmesi, TürkiyeT rkiye nin ancak rakiplerinden daha fazla fiyat önermesi ile gazı alabileceği gerçeğini ortaya çıkartır. r. Son bilgiler TürkiyeT rkiye nin %15 net-back fiyattan geri adım m attığı yönünde. nde. 27

28 Türkiye ve NDGBH Dolayısıyla; yla; Nabucco Projesinin yatırım m maliyeti de aslında bu husus ile yakından ilgilidir. Zira maliyet ; kaynak ülkenin satış fiyatına ilave olarak Türkiye nin talep edeceği i transit ücreti mi olacak, yoksa; Türkiye nin kendisini daha farklı konumlandırıp p bizzat doğal gazın n ticaretini mi yapacak? 28

29 Sorunlar Arz Sorunu Başlang langıç gazının n bulunması ve projeye Güney G Akım dan önce işlerlik i kazandırmak. Arz sorunu nedeni-1 : Projenin üretici ülke veya şirketler düzeyinde d planlanmayıp p doğrudan tüketici t Batılı ülkeler arasında geliştirilmesi. Arz sorunu nedeni-2 :Boru hattı kapasitesinin yarısının n pay sahibi şirketlerce üçünc ncü taraflara erişim im hakkı verilmeksizin kullanılabilmesi. labilmesi. 29

30 Sorunlar Arz Sorunu Azerbaycan, Şu u an için i in çıkarılan gaz anlaşmalarla bağlıdır. Proje ancak Şahdeniz-II faz bölgesinden b çıkarılacak gaz ile desteklenebilir. Ancak ; Sorun-1 1 : Türkiye-Ermenistan yakınla nlaşması. Sorun-2 2 : Azerbaycan-Rusya arasında imzalanan (27 Mart 2009) Mutabakat Muhtıras rası ile gazın n uluslar arası fiyattan alım m garantisi veren Rusya, Hazar ın batısındaki arz kaynaklarını da kendi kontrolüne ne alacaktır. 30

31 Sorunlar Arz Sorunu İran, Şu u an için i in projeye katılımı yönünde nde ABD engeli aşılabilmiş değildir. İran, Batının n tavrına karşı şılık k Irak ve Suriye ortaklı olarak gerçekle ekleştirmeyi planladığı yeni projesini (Pars( Boru Hattı) ) gündeme g getirmektedir. İran la Batı arasındaki soğuk savaş dindirilmeli (Orta( Doğu da istikrar) ) ve Türkiye T İran ı Batı nın n da ses çıkaramayacağı Nabucco gibi daha makul projelere çekebilmelidir. 31

32 Sorunlar Arz Sorunu Türkmenistan, Gerçekle ekleştirilen anlaşmalarla önümüzdeki birkaç yıl içerisinde Türkmenistan, T Rusya ya 80, Çin e e 40, İran a 8-18 milyar bcm doğal gaz ihracatı gerçekle ekleştirecektir. (Energy Economist,, 2009) Mavi Akım m ile rafa kaldırılan lan Trans-Hazar hattı ve Türkmenistan gazının n projeye dahil olması aynı zamanda Hazar ın n statü sorununun çözümüne de bağlıdır. 32

33 Sorunlar Arz Sorunu Irak, İlk gaz için in yeterli miktarın n (yılda 15 bcm) Kuzeyde yer alan kaynaklarla sağlanabilece lanabileceği i belirtilmektedir. Bunun için i in Avrupa-Arap Arap Enerji firmaları (OMV, MOL, Crescent,, Dana Gas) ) oluşturduklar turdukları konsorsiyum ile bölgede 8 milyar dolarlık k yatırım planlamaktadır. Gazın n projeye aktarımı ve gerekli yatırımlar için i in Irak ta istikrarın sağlanmas lanması ve Türkiye-Irak ilişkilerinde olumlu adımlar mların n atılmas lması gerekir. 33

34 Sorunlar Avrupa Birliği i (AB) Tek seslilik? AB de ortak enerji politikasının n var olmayışı ışı,, Birlik içerisinde enerji alanında nda ortak fikir ve eylem birliğini ini imkansız z kılmaktadk lmaktadır. Bu, Rusya ya önemli ölçüde hareket alanı bırakmaktadır. r. Nitekim AB, Almanya nın önderliğinde inde Projeyi destekleme kararından bile vazgeçmeyi düşünmd nmüştür. 34

35 Sorunlar Türkiye-AB-NDGBHP AB içerisinde i Projeye karşı isteksiz davranan ülkelerin aslında TürkiyeT rkiye nin AB ye dahil olmasını istemeyen ülkeler olması,, AB-Türkiye rkiye-nbdgbh Projesi arasındaki ilişkinin niteliğini ini ortaya koymaktadır. Gerek arz kaynakları ve gerekse Proje ile ilgili AB- Türkiye arasındaki sorunların ekonomik olmaktan öte daha çok siyasi olduğu u ortaya çıkmaktadır. AB içerisinde i Proje ile TürkiyeT rkiye nin eline, AB ye karşı kullanacağı kozların n geçece eceği endişesini esini taşı şıyan ülkeler vardır. r. Dolayısıyla yla Türkiye, T proje ile Birlik üyeliği ilişkisini birebir kuran söylemlerde bulunmamalıdır. 35

36 Nabucco Projesini farklı kılan özellikleri Nabucco Projesi nin AB enerji arz güvenlig venliğiniini Rusya dışıd kaynaklarla sağlamaya dönük d k bir proje olması, Nabucco Projesi için i in farklı coğrafyalardan rafyalardanülkelerden arz kaynağı planlaması ve tüm t m bu coğrafya rafyaülkelerle Türkiye nin coğrafi rafi-siyasi-ekonomik yakınl nlığı ve olumlu ilişkilerinin bulunması, Türkiyesiz bu coğrafyalardan enerji kaynaklarının Avrupa ya taşı şınmasının n zorluğu, u, Rusya yı dışarıda bırakan bir proje olması, 36

37 Sonuç Uzun zamandan beri ortak bir enerji politikası oluşturamayan ve bu sebeple de Nabucco Projesinin fiiliyata geçirilmesinde yavaş davranan AB için i in proje, kaynak ülke çeşitlendirilmesinde ve daha da önemlisi Rusya ya olan bağı ğımlılığıığı azaltmada öncelikli olarak ele alınacak bir projedir. AB ye üyelik sürecinde s önemli aşamalar a amalar kaydeden Türkiye, projede üstleneceği öncelikli roller ile Birliğe katılım m yolunda önemli fırsatlarf kazanabilecektir. 37

38 Sonuç AB için i in Rusya ya olan bağı ğımlılığın n getirdiği risk Türkiye içini in de geçerlidir. erlidir. Dolayısıyla yla Türkiye T de bölgede Rusya dışıd kaynak arzı sağlayan projeleri önemsemelidir. Ancak kaynaklara yakınl nlığı ve olumlu ilişkileri düşünüldüğünde, TürkiyeT rkiye nin geçiş değil, işletmeci ülke statüsünde değerlendirilmesi erlendirilmesi gereklidir. 38

39 Sonuç Dolayısıyla yla henüz z ortak bir enerji politikası oluşturamam turamamış ve Birlik mevzuatını bu tür t çoklu ülke anlaşmalar maları için in güncelleyememig ncelleyememiş AB için i in TürkiyeT rkiye nin, projenin yatırım m aşamasa amasında üstleneceği sorumluluk ile proje sonunda elde edeceği ekonomik ve siyasi karlılık arasında çok da tatminkar gözükmeyen g bağlant lantıların n varlığı ığı,, proje hakkında Türkiye tarafının temkinli davranması gerektiği i yönünde y nde fikirleri de gündeme getirebilmektedir. 39

40 Sonuç Proje ile taşı şınacak gaz eğer e er Türkmenistan sınırında nda veya Irak kuzeyindeki gazla başlayacak olursa Türkiye bölgesel b üstünlüğünü çok daha fazla kullanabilecek bir duruma gelecektir. Projeye Rusya nın n dahil edilmesi (doğrudan veya dolaylı) ) aslında Projenin kendisi ile çelişir ir bir durum meydana getirir. 40

41 Sonuç Proje ortağı Avusturya şirketi OMV nin Rusya dışıd bölgesel desteğin sağlanmas lanması konusundaki (Rusya lehine) pasif kalmaktadır. Nedenleri, 1- OMV nin Orta Avrupa Gaz Borsasını kurmak üzere Gazprom ile anlaşma imzalanması, 2- OMV nin Orta Avrupa Gaz Merkezi (CEGH) nin %50 hissesini Gazprom a satması, 3- OMV nin nin, MOL de sahip olduğu %21 lik hissesini Rus petrol şirketi Surgutneftgas a satması. 41

42 Sonuç Nabucco Projesi, Rusya dışıd kaynaklar ile arz sıkınts ntısı giderildiği i takdirde başar arılı sayılabilir labilir. Bu çerçevede evede Nabucco Projesi aslında Türkiye den daha fazla AB için i in önemlidir. Ancak Proje ortakları arasında en fazla maliyete katlanacak ülke de Türkiye dir.. Dolayısıyla yla Proje, Türkiye T için i in maliyet ve karlılık k açısından a olduğu u kadar bölge b gerçekleri ekleri açısından a da tekrar sorgulanabilirdir. 42

43 TEŞEKK EKKÜRLER Yrd.Do Doç.Dr. İsmail Hakkı İŞCAN Bilecik Üniversitesi 43