Çalışma Yaşamında Şiddet ve Etkileyen Faktörler: Sistematik İnceleme

Transkript

1 DERLEME Çalışma Yaşamında Şiddet ve Etkileyen Faktörler: Sistematik İnceleme Melek Nihal ESİN, a Emine AKTAŞ a a Halk Sağlığı Hemşireliği AD, İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi, İstanbul Yazışma Adresi/Correspondence: Melek Nihal ESİN İstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi, Halk Sağlığı Hemşireliği AD, İstanbul, TÜRKİYE mnesin@istanbul.edu.tr ÖZET Bu sistematik inceleme, riskli mesleklerde çalışanlarda, şiddet görülme sıklığını ve etkileyen faktörleri değerlendiren çalışmaları sistematik olarak incelenmek amacıyla planlanmıştır. Pubmed, Science Direct, Medline, CINAHL ve ULAKBİM Ulusal Veri Tabanları taranarak 2382 makaleye ulaşılmıştır. Çalışmaya alınma kriterlerine uygun bulunan toplam 16 makale değerlendirilmiştir. İncelenen çalışmaların tümünde herhangi bir şiddete maruz kalma oranı %6,8-91,4 arasında bulunmuştur. Şiddet türlerine göre ise, fiziksel şiddet oranı %22-74,9; sözel şiddet oranı %26,6-91,4 arasında bulunmuştur. En fazla maruz kalınan şiddet türü %91,4 ile sözel şiddet olup, hasta yakınları, hastalar ve müşteriler tarafından uygulandığı bulunmuştur. Deneyimsiz ve genç olmak, gece ve vardiyalı çalışmak, hizmet ya da sağlık sektörlerinde çalışmak, kadın olmak gibi faktörlerin şiddet sıklığı üzerine etkili olduğu belirlenmiştir. Bu sistematik inceleme, farklı mesleklerde görülen şiddet olaylarını değerlendirme olanağı sağlamıştır. Farklı mesleklerde çalışanların şiddet sıklığı farklılık göstermekle birlikte şiddet üzerine etkili olan faktörler benzerlik göstermektedir. Bu nedenle çalışanların iş sağlığı ve güvenliğini geliştirmeye yönelik programların planlanması ve bu faktörler göz önüne alınması önemlidir. Anahtar Kelimeler: Şiddet; işyeri; çalışan; riskli meslek ABSTRACT This systematic review is aims to investigate systematically the studies that assessing the prevalence of workplace violence and factors associated with violence among workers in risky occupations. PubMed, Science Direct, Medline, CINAHL and ULAKBIM Turkish National Database were searched and 2382 studies were reached. According to the inclusion criteria, a total of 16 articles were included into the study. The frequency of any type of violence in all studies was found %; physical violence % and, verbal violence %. The most exposed type of violence was to verbal violence with 91.4%, that mostly applied by patient relatives/patients/customers. It was stated in the studied scrutinized that the factors such being young and inexperienced, and night-shift work, working in service or healthcare sector may affect the frequency of violence. This systematic review has provided the opportunity to evaluate the frequency of violence in different professions. Although, the frequency of violence was vary, violence associated effected factors were similar to those working in different occupations. Therefore these factors should be taken into consideration in the planning of the occupational health and safety programs for workers. Key Words: Violence; workplace; worker; risky occupation :55-64 Copyright 2015 by Türkiye Klinikleri alışma yaşamı insan sağlığını olumsuz etkileyen pekçok tehlike ve risk içermektedir. Bilimsel ve teknolojik gelişmeler oldukça fazla sayıda yeni işkolları ve üretim tekniklerinin oluşmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda çalışanlar yeni risklerle daha çok karşılaşmaya başlamıştır. Günümüzde çalışanlar yaptıkları iş ve çalışma ortamlarından kaynaklanan şiddet olaylarına sıklıkla maruz 55

2 kalmaktadırlar. 1,2 İşyeri şiddeti, çalışma ortamında veya işyerinin ek binalarında oluşan bir şiddet türüdür ve şiddeti yapanlar çalışanlar olabildiği gibi müşteri, hasta vb. kişiler ya da çalışanın bir yakını olabilir. 3 Bu nedenle işyeri şiddeti oluş biçimine göre dört grupta sınıflandırılmaktadır. Birinci grupta, işyeri ile ilişkisi olmayan bireyler tarafından yapılan hırsızlık, yaralama, öldürme gibi suç içerikli şiddet uygulamaları yer alır. İkinci grupta, işverenin ya da çalışanın, çalışana karşı uyguladığı şiddet uygulamaları, üçüncü grupta, müşteri, hasta, hasta yakını gibi çalışanın işi gereği iletişim kurduğu bireylerin çalışana uyguladığı şiddet ve dördüncü grupta ise çalışana, aile, akraba, arkadaş ya da toplum tarafından uygulanan şiddet uygulamaları yer almaktadır. 4-6 Şiddet, uygulanma şekline göre fiziksel ve psikolojik şiddet olarak tanımlanmıştır. Fiziksel şiddet; saldırı, tekmeleme, tokat atma, yumruklama, cinsel saldırı ve cisim fırlatma gibi eylemleri içerebilir. Psikolojik şiddet ise, fiziksel, mental ya da sosyal gelişimi olumsuz etkileyen sözel şiddeti, suistimal, istismar, zorbalık, yıldırma, taciz ve tehditleri içermektedir. 4,6 Çalışma ortamlarında şiddete maruz kalan çalışanlar, yaralanma, ölüm gibi fiziksel sorunlara, anksiyete, stres, doyumsuzluk, korku, endişe, soyutlanma, işe devamsızlık gibi psikolojik sorunlara sahip olmaktadırlar. Bazı meslekler şiddete maruz kalma açısından daha risklidir. Sağlık (hekimlik ve hemşirelik), eğitim (öğretmenlik, yöneticilik) ve hizmet (otel vb konaklama ve lokanta vb ikram ile ilgili işlerde çalışanlar, güvenlik görevlileri, polisler, gardiyanlar, şoförler, bankalarda çalışanlar vb.) sektöründe çalışanlar şiddete uğrama bakımından risk altındadır. 4,5 Sağlık çalışanları, işyeri şiddetine maruz kalma açısından en riskli çalışanlar olarak tanımlanmaktadır. 5 Bu kapsamda ilgili literatür değerlendirildiğinde çoğunlukla sağlık sektörü çalışanlarında şiddet görülme sıklığı ve nedenlerinin araştırıldığı çalışmalara odaklanıldığı görülmektedir. Sağlık sektörü dışındaki mesleklerde çalışanların dahil edildiği sistematik incelemeler ise sınırlı sayıdadır. Bu bağlamda bu sistematik inceleme, işyeri şiddeti açısından riskli sektörlerde çalışan bireylerin çalışma yaşamında şiddet sıklığını ve etkileyen faktörleri incelemek amacıyla planlanmıştır. Bu incelemede cevap aranan araştırma soruları aşağıdaki gibidir. 1. İşyeri şiddeti açısından riskli sektörlerde (sağlık, hizmet, eğitim) şiddet görülme oranları nasıldır? 2. İşyeri şiddeti açısından riskli sektörlerde (sağlık, hizmet, eğitim) şiddeti etkileyen faktörler nelerdir? GEREÇ VE YÖNTEMLER Çalışma, konu ile ilgili yayınların veri tabanlarında geriye dönük taranması ile yapılmıştır. Çalışmalar; Ocak 2006-Ocak 2015 tarihleri arasında şiddet (violence), iş yeri (workplace), çalışma ortamı (work environment), çalışan (worker), meslek (occupation), sağlık çalışanları (health care staff), hizmet sektörü (service sector), eğitim sektörü (education sector) ve Türkiye (Turkey) anahtar kelimeleri ile; Pubmed, Science Direct, Medline, CINAHL ve ULAKBİM Ulusal Veri Tabanları- UVT veri tabanları taranarak seçilmiştir. Konu ile yapılan tez çalışmaları ve kongrelerde sunulan bildiriler çalışma kapsamına alınmamış ve araştırma tasarım tipi açısından sınır konulmamıştır. Bu sistematik inceleme çalışmasına dahil edilen çalışmalarda katılımcıların özellikleri, uygulanan girişim ve ölçüm yöntemleri benzer olmadığı için meta-analiz yapılamamıştır. İncelemeye, ilgili anahtar kelimelerle ulaşılan toplam 2382 yayın alınmıştır. Çalışmaya dahil edilme kriterlerine uygun olan 16 çalışma sistematik olarak incelemiştir (Şekil 1). ÇALIŞMAYA DAHİL ETME KRİTERLERİ Çalışma kapsamına alınacak makalelerin seçiminde aşağıda belirtilen kriterler dikkate alınmıştır; 1. Çalışanların çalışma ortamında maruz kaldıkları şiddeti belirleyen yayın olması, 2. Çalışma koşulları, işyeri çevresi, sosyo-demografik özellikler vb. gibi çalışma ortamında şiddeti etkileyen faktörleri inceleyen yayın olması, 3. Tam metnine ulaşılabilen araştırma makalesi olması, 4. Çalışmaların Ocak Ocak 2015 tarihleri arasında yayınlanmış olması, 5. Yayın dilinin Türkçe ya da İngilizce olması, 6. Örneklemin, ulusal, uluslararası ya da bölgesel kapsayıcılığı olması, 7. Çalışmaların şiddetin yaygın görüldüğü sektörlerde yürütülmüş olması (sağlık, hizmet ve eğitim sektörü) şeklinde değerlendirilmiştir. ÇALIŞMAYA ALINAN YAYINLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Verilerin özetlenmesinde sistematik incelemeler için geçerli ve güvenilir bir kılavuz olan Sistematik derleme ya da meta-analiz çalışmalarının raporlandırılmasında gözönünde bulundurulması gereken maddelerle ilgili 56

3 Veri tabanlarının incelenmesi (Ocak Ocak 2015) N=2382 Potansiyel çalışmalar n=1537 Potansiyel çalışmalar n=955 Potansiyel çalışmalar n=924 Potansiyel çalışmalar n=461 Potansiyel çalışmalar n=340 ŞEKİL 1: Çalışmaların seçilme süreci. Benzer olan makalelerin belirlenmesi ve çıkartılması n=845 Tam metin olmayan çalışmalar n=582 Yayın dilinin İngilizce/Türkçe olmaması n=31 Şiddeti etkileyen faktörleri incelemeyen çalışmalar olması n=463 Yayın türünün orijinal araştırma olmaması (derleme, editör mektup, rapor, bildiri vb.) n= 121 Örneklem sayısının kapsayıcı olmaması ve riskli meslek gruplarında yürütülmeyen çalışmalar olması n=324 Veri tabanlarının incelenmesi (Ocak Ocak 2015) N=2382 kontrol listesi (Preferred reporting items for systematic reviews and meta-analyses statement -PRISMA-) göz önüne alınmıştır. 7,8 Kontrol listesinin ingilizce kısaltması olan PRISMA kelimesi Türk literatüründe yaygın olarak kullanıldığı için bu çalışamada da PRISMA kelimesi kullanılmıştır. PRISMA temel alınarak geliştirilen 17 maddelik bir veri özetleme formu geliştirilmiş ve veriler buna göre değerlendirilmiştir. Araştırmacılar arasında uyumu sağlamak amacıyla, çalışmalar birbirinden bağımsız olarak araştırmacılar tarafından 1 puan (uygun) ve 0 puan (uygun değil) şeklinde puanlanarak değerlendirilmiştir. En düşük puan 9, en yüksek puan 13 olarak bulunmuştur. Her iki araştırmacının değerlendirmeleri arasında tutarlılığı belirlemek için Kappa analizi yapılmıştır. Kappa değeri 0.82 gibi yüksek düzeyde bulunmuştur. Veri özetleme formunun maddeleri aşağıdaki gibidir; Çalışmanın başlığı, Çalışmanın özeti, Çalışmanın giriş bölümü, Çalışmanın metodu Çalışmanın tasarımı, Örneklem sayısı, Çalışmanın yürütüldüğü meslek grubu, Çalışmanın yürütüldüğü ülkeler, Kullanılan veri toplama aracı Kullanılan istatistiksel analizler Çalışmanın bulguları Çalışan bireylerin şiddet düzeyi Çalışma yaşamında şiddeti etkileyen çalışma koşulları/sosyo-demografik özellikleri, Şiddet maruziyetinin sonuçları ve etkileri Çalışmanın tartışma bölümü Çalışmanın sınırlılıkları Çalışmanın sonuç bölümü BULGULAR Bu sistematik inceleme çalışmasında, Ocak 2006-Ocak 2015 yılları arasında yayınlanan 16 çalışmanın verileri yer almaktadır Çalışmaların özellikleri Tablo 1 de, çalışmaların amaçları, bulguları ve sonuçları Tablo 2 de özetlenmiştir. İncelenen 16 çalışmada toplam 107,487 katılımcı yer almıştır. Bulgular; incelenen çalışmaların özellikleri, şiddet görülme oranları ve etkileyen faktörler olmak üzere üç temel başlık altında incelenmiştir. İNCELENEN ÇALIŞMALARIN ÖZELLİKLERİ Sistematik incelemede yer alan araştırmaların dört tanesinin şiddet türlerinin tümünü değerlendirdiği, dört tanesinin fiziksel ve sözel şiddeti, yedi tanesinin fiziksel ve psikolojik şiddeti ve bir tanesinin ise sadece fiziksel şiddeti değerlendiren çalışmalar olduğu görülmüştür (Tablo 1). Veri toplama yöntemi olarak az sayıda çalışmada şiddet sıklığını belirlemede geçerli ve güvenilir ölçüm araçları kullanıldığı, verilerin çoğunlukla hastane kayıtları, polis tutanakları, sosyal güvenlik ve sağlık kuruluş kayıtları, uluslararası veri bankaları ve çalışanların öz-bildirimlerinden toplandığı belirlenmiştir. İşyerinde şiddet ülkeler arasında, şiddet tipi ve sıklık açısından farklılık göstermektedir. Araştırmaların beş tanesi Amerika da, beş tanesi Türkiye de, ikisi Finlandiya da, biri Kanada da, bir tanesi toplam 10 Avrupa ülkesinde ve bir tanesi de 31 Avrupa ülkesinde yürütülmüş kapsamlı çalışmalardır (Tablo 1). 57

4 TABLO 1: Dahil edilen araştırmaların özelliklerine göre dağılımı. Yazarlar İncelenen Meslek Grubu İncelenen Şiddet Türü Örneklem büyüklüğü ve kapsamı Peek-Asa ve ark. (2006) Hizmet sektöründe çalışan bireyler Herhangi bir şiddet türüne maruz kalma Ocak 1996-Haziran 2001 yılları arasında Los Angeles ta meydana gelen 2029 şiddet suçu kaydında yer alan çalışan bireyler ve müşteriler Ayrancı ve ark. (2006) Sağlık personeli Fiziksel, sözel Ankara, Eskişehir, Kütahya ve Bilecik illerindeki (hekim, hemşire, eczacı vb.) 34 farklı sağlık kuruluşunda çalışan 1209 sağlık personeli Estryn-Behar ve ark. (2008) Hemşireler Herhangi bir şiddet türüne maruz kalma Belçika, Almanya, Finlandiya, Fransa, İtalya, Hollanda, Norveç, Polonya, Slovenya, İngiltere olmak üzere 10 Avrupa ülkesindeki sağlık kuruluşlarında çalışan toplam 39,898 hemşire Kansagra ve ark. (2008) Acil serviste çalışan hasta bakıcı, Fiziksel ve sözel şiddet Amerika da 65 acil servis biriminde çalışan hemşire, hekim ve diğer personel 5,695 sağlık personeli Klling ve ark. (2009) Sağlık personeli Fiziksel ve sözel şiddet yılları arasında Kanada da sağlık çalışanları ile ilgili tutulan kayıtlardan ulaşılan 2495 sağlık personeli Pınar ve Uçmak (2010) Hemşireler Fiziksel ve sözel şiddet İstanbul da acil serviste çalışan 255 hemşire. Sharipova ve ark. (2010) Sağlık personeli Herhangi bir şiddet türüne maruz kalma Huzurevi, yaşlı bakımevi, evde bakım vb merkezlerde çalışan 8134 sağlık personeli Aytaç ve ark. (2011) Endüstri, hizmet, güvenlik, Fiziksel, psikolojik, sözel, cinsel şiddet, 352 endüstri, 455 servis, 629 hizmet, sağlık ve eğitim sektöründe taciz ve mobing 1220 sağlık ve 354 eğitim sektöründe çalışan bireyler olmak üzere 1708 birey Talas ve ark. (2011) Acil serviste çalışan personeller Sözel, fiziksel şiddet ve cinsel taciz 279 sağlık personeli (hemşire, hekim, diğer) Leino ve ark. (2011) Güvenlik görevlisi Fiziksel, psikolojik şiddet, agresyon 1010 güvenlik görevlisi Niedhammer ve ark. (2012) Tüm meslek grupları Herhangi bir şiddet türüne maruz kalma Avrupa nın 31 ülkesinde, farklı sektörlerde ve mesleklerde çalışan toplam 29,680 çalışan birey Ervasti ve ark. (2012) Öğretmen Fiziksel, psikolojik şiddet, tehdit Finlandiya da 10 farklı ilde eğitim departmanına kayıtlı 8261öğretmen Günaydın ve Kutlu (2012) Hemşire Fiziksel, sözel, duygusal ve cinsel şiddet İstanbul da yer alan 6 devlet ve 3 üniversite hastanesinde çalışan 868 hemşire Wei ve ark. (2013) Öğretmen Fiziksel ve fiziksel olmayan şiddet Amerika nın Minnesota eyaletinde çalışan 4731 öğretmen Konda ve ark. (2014) Hizmet ve perakende sektöründe Fiziksel şiddet ve mesleki cinayetler Amerika da yıllarında hizmet çalışan bireyler sektöründe cinayet ile sonuçlanan (hırsızlık dışında) şiddet mağduru 300 işçi Hanson ve ark. (2015) Evde bakım personeli Taciz, cinsel şiddet, sözel şiddet kadın evde bakım personeli (hasta bakıcı, hemşire, hekim, diğer) Çalışmalarda, şiddete maruz kalma oranları ncelenen çalışanların meslek grupları farklıdır. Çalışmaların dokuz tanesinde sağlık sektörü, üç tanesinde eğitim sektörü, altı tanesinde hizmet sektöründe çalışan bireyler örneklem grubuna dahil edilmiştir. Çalışmaların çoğunluğunun sağlık bakım kuruluşlarında, özellikle de hastanelerde çalışan sağlık personelleri ile yapıldığı belirlenmiştir (Tablo 1). Çalışmalarda örneklem büyüklükleri farklılık göstermekle birlikte %75 inin (n=12) örneklem sayısının 1000 nin üzerinde olduğu, en az örneklem sayısının (n=255) Pınar ve Uçmak (2010) tarafından yapılan çalışmada, en fazla örneklem sayısının ise (n= 39,898) Estryn- Behar ve ark. (2008) tarafından yapılan çalışmada olduğu belirlenmiştir (Tablo 1). ŞİDDET GÖRÜLME ORANLARI Dünya Sağlık Örgütü, Uluslararası Çalışma Örgütü ve Uluslararası Hemşireler Birliği tarafından hazırlanan Sağlık sektöründe işyeri şiddeti başlıklı raporda, sağlık çalışanlarının %50 sinden fazlasının şiddete maruz kaldıkları belirtilmiştir. 25 Ayrıca, sağlık çalışanlarının diğer 58

5 TABLO 2: İncelenen çalışmaların yeri ve amaçları, bulgular. Bulgular Yazarlar Ülkeler Çalışma Amaçları Şiddet Sıklığı Şiddeti Etkileyen Faktörler Peek-Asa ve ark. (2006) Amerika Hizmet sektöründe şiddet sonucu yaralanan - Çalışanlarda %26,7, müşterilerde %35,1 oranında - Müşteriler için akşam 10 ve sabah 6 saatleri, işçilerin ve müşterilerin şiddet maruziyet sıklığını yaralanma ile gerçekleşen şiddete maruziyet. çalışan bireyler için öğlen saatleri dışındaki saatler ve risk faktörlerini karşılaştırmak. -Mesleklere göre; bakkal (%37,9), içki dükkanlarında çalışanlar (%31,9) ve restoranlarda çalışanlarda (%27) Ayrancı ve ark. (2006) Türkiye Ankara, Eskişehir, Kütahya ve Bilecik illerindeki - Erkek sağlık çalışanlarının %36,9 u şiddete maruz kalırken - Hekimlerin diğer çalışanlara oranla daha fazla hasta, toplam 34 farklı sağlık kuruluşunda çalışan kadın çalışanlarda bu oran %60,4 olarak bulunmuştur. hasta yakınları ya da meslektaşları tarafından sağlık personellerine (hekim, hemşire, eczacı vb.) - Şiddet sıklığı, Eskişehir de %46,6, Ankara da %58,0, şiddete maruz kaldıkları, yönelik şiddet maruziyet sıklığını ve risk faktörlerini Kütahya da %74,5 olarak saptanmıştır. Acil serviste çalışan genç ve tecrübesiz çalışanların belirlemek. daha fazla oranda şiddete maruz kaldıkları bulunmuştur. Estryn-Behar ve ark. (2008) 10 Avrupa Ülkesi -Farklı klinik alanlarda çalışan hemşirelerin hasta ve - Hemşirelerin %22 si hasta ya da yakınları tarafından - Psikiyatri, geriyatri ve acil serviste çalışma, hasta yakınlarından kaynaklanan şiddete şiddete maruz kalmıştır. - Erkek olmak, genç ve tecrübesiz olmak, vardiyalı çalışma maruz kalma oranlarını, - Belçika, Fransa, Almanya ve Birleşik Krallık ve gece vardiyasında çalışma, zaman baskısı ve - Şiddet oluşumunda ekip çalışmasının ülkelerindeki hemşirelerin şiddet prevelansı birlikte çalışılan ekip özelliklerinin kötü olması, etkisini değerlendirmek, daha fazla bulunmuştur -Şiddet ve tükenmişlik ile mesleği bırakma, iş değiştirme isteği arasındaki ilişkiyi incelemek - Zaman içerisinde şiddet düzeylerindeki değişiklikleri incelemek. Kansagra ve ark. (2008) Amerika Acil serviste çalışan personelin şiddete maruz -Acil servislerde 5 yıllık süre içinde toplam 3461 fiziki - Acil serviste çalışma kalama oranını ve güvenlik algılarını incelemek. saldırı olduğu (Medyan: Acil servis başına 11 saldırı). -Acil servislerin % 20 sinde silah veya bıçak bulunmuştur. Klling ve ark. (2009) Kanada İşyeri olay raporlama sistemi kayıtlarını kullanarak -Sağlık personeli arasında 1yıllık toplam şiddet insidansı, - Deneyimsiz olmak, sağlık personeline yönelik şiddet oranlarını 8,9 hasta tarafından uygulan şiddet insidansı ise 1,52 - Doğrudan hasta bakımında çalışmak (10 kat), hesaplamak ve risk faktörlerini belirlemek. (100,000 işçide) olarak bulunmuştur. akut bakımın gerçekleştiği psikiyatri servisinde çalışmak (13 kat) ve pediatri sevisinde çalışmak (5 kat), - Huzur evi, yaşlı bakım merkezleri gibi küçük sağlık bakım işletmelerinde çalışmanın şiddet görülme olasılığını bulunmuştur. Pınar ve Uçmak (2010) Türkiye Acil serviste çalışan hemşirelerin sözel ve fiziksel %91,4 oranında sözel, % 74,9 oranında fiziksel şiddete - Hasta yakınları ve hastalar tarafından uygulanan şiddet algılarını ve ilişkili faktörleri belirlemek. maruz kalındığı bulunmuştur. şiddet türü daha sık olduğu bulunmultur. - Hemşirelerin %80 i şiddeti olaylarını rapor etmemiştir. - Hemşirelerin %65 i acil serviste çalışmanın güvenli olmadığını bellirtmiştir. Sharipova ve ark. (2010) Danimarka Yaşlı Bakım hizmetlerinin verildiği kurum çalışanlarında Huzurevi çalışanlarında (%38,1), evde bakım - Genç yaşta olmak, deneyimsiz olmak, şiddete maruziyeti ve bireysel- organizasyonel merkezlerinde çalışanlarda (%32,6) - Vardiyalı çalışmak, ekip çalışmasının yetersiz olması ve risk faktörlerini belirlemek rol çatışması devamı 59

6 TABLO 2: devamı. Aytaç ve ark. (2011) Türkiye İşçilerin işyerinde şiddet deneyimlerini, - Tüm mesleklerde şiddet yaygınlığı %44,8, - Kadın çalışanların sıklıkla; sözlü, psikolojik ve şiddet maruziyetini ve şiddetin psikolojik sağlık -Sağlık çalışanlarında %51,3, güvenlik görevlilerinde %38,8, cinsel şiddete, üzerine etkisini incelemek. eğitim sektöründe %6,8 ve servis sektöründe %26,6 - Erkek çalışanların ise çoğunlukla fiziksel şiddete - Tüm mesleklerde en yaygın şiddet türü mobing bulunurken, maruz kaldıkları, güvenlik görevlilerinde fiziksel şiddet türü daha - Kadın çalışanların erkeklerden 1,7 kat daha fazla şiddete yaygın bulunmuştur. maruz kaldıkları, - Saldırganların çoğunluğunun işyeri ortamı dışından olduğu bulunmuştur. - Çalışanların çoğunluğunun olayı yasal olarak rapor etmediği, - Şiddet maruz kalan çalışanlarda; depresyon, anksiyete ve stres gibi olumsuz psikolojik sorunların ortaya çıktığı bulunmuştur. Talas ve ark. (2011) Türkiye - İşyerinde fiziksel, sözel şiddet ve cinsel taciz - Katılımcıların %85,2 inin en az bir şiddet türüne - Erkek çalışanların kadınlara göre daha fazla yaşamış personelin oranını ve şiddet kaynaklarını, maruz kaldığı bulunmuştur. şiddete maruz kaldığı, - Personelin sosyodemografik ve mesleki özelliklerinin, - Çalışanların %41,1 i darp ve fiziksel şiddete, - Güvenlik görevlileri ve temizlik görevleri arasında sözel, fiziksel şiddet ve cinsel taciz eğilimini %79,6 sı sözlü tacize, %55,5 i sözlü tehditlere ve şiddet oranının daha fazla olduğu, etkileyip etkilemediğini, %15,9 u cinsel tacize maruz kalmıştır, - Saldırganların %90,9 unun hasta yakınları olduğu, - Şiddet maruziyetini hukuki olarak bildirme - Katılımcıların fiziksel saldırı ve sözlü tehdidine - Şiddete maruz kalan çalışanların sıklıkla üzüntü ve durumunu ve şiddet sonrası mağdurların maruz kalma sıklığının ise %43,3 ve%65,3 öfke yaşadığı bulunmuştur. duygusal durumunu incelemek. olduğu bulunmuştur. Leino ve ark. (2011) Finlandiya - Fin güvenlik görevlilerini karşı işyeri ile ilgili - Güvenlik görevlilerinin ayda en az bir kez sözel taciz, - Erkek cinsiyet, genç yaş, iş deneyiminin az olması, şiddetin yaygınlığını, saldırı, tehdit ve fiziksel saldırıya maruz kalma oranları gece çalışma saatleri ve zaman baskısı şiddet üzerine - İşyerinde şiddetin, bireysel ve işle ilgili sırasıyla %39, %19 ve %15 olarak bulunmuştur. etkili faktörler olarak bulunmuştur. risk faktörlerini belirlemek. - Diğer şiddet türlerinin aksine, sözel saldırganlık şehir merkezleri dışındaki bölgelerde çalışan deneyimsiz güvenlik görevlileri arasında daha yaygın olarak bulunmuştur. Niedhammer ve ark. (2012) 31 Avrupa Ülkesi 31 Avrupa ülkesinde psikososyal risk faktörlerine Ülkeler arasında işle ilgili tüm psikososyal riskler - Kadınların daha fazla taciz, ayrımcılık, yıldırmaya maruz maruz kalma sıklığını değerlendirmek ve farklılıklar göstermektedir, kaldığı bulunmuştur. ülkeler arasında bir karşılaştırma yapmak - Çek Cumhuriyeti, Yunanistan, Litvanya ve Türkiye de şiddet prevelansı yüksek bulunmuştur. - Danimarka, Hollanda ve Norveçte şiddet prevalansı daha düşük bulunmuştur. Ervasti ve ark. (2012) Finlandiya Öğretmelerin sağlıklı yaşam biçimi davranışlarını, -İşle ilgili şiddet sıklığı özel dal öğretmenlerinde %27 iken, - Erkek özel dal öğretmenlerde risk oranı (3 kat) hastalık durumlarını ve işyerinde şiddete maruz kalma genel eğitim veren öğretmenlerde %6 olarak bulunmuştur. daha yüksek bulunmuştur. oranlarını incelemek. - Şiddete maruz kalmanın anksiyete ve strese yol açtığı bulunmuştur. devamı 60

7 TABLO 2: devamı. Günaydın ve Kutlu (2012) Türkiye Sağlık kurumlarında çalışan hemşirelere yönelik - Şiddete maruz kalma sıklığı %64.1olarak bulunmuştur. -Acil ve psikiyatri birimlerinde çalışmanın riski arttırdığı, işyeri şiddetinin türünü, kapsamını ve - Şiddete uğrayanların %94,2 si sözel, %40,4 - Lise mezunu hemşirelerde lisans mezunu hemşirelere göre etkilerini belirlemek. fiziksel şiddete maruz kalmıştır, şiddet oranı daha yüksek olduğu, - Şiddeti en sık uygulayanların, hasta (%37,4) ve - Hemşirelerin %96,6 sının şiddet olaylarını rapor etmediği, hasta yakınları (%56,7) olduğu, bulunmuştur. - Şiddet olaylarının %51,5 inin gece vardiyasında, %276 sının ise yalnız çalışırken olduğu bulunmuştur. Wei ve ark. (2013) Amerika Eğitimcilerin şiddete maruz kalma saatleri ve - Fiziksel saldırı insidansı %5,3, - Bekar olma ve düşük eğitim düzeyinde olmanın, türlerini belirlemek. - Fiziksel olmayan şiddet oranı %26,4, klasik sınıf öğretmenliği yerine özel dal eğitimi veren - Tehdit %34,8, cinsel taciz %7,6, kurumlarda çalışmanın, sözlü taciz %55,5 ve zorbalık %19,6 - Yarı zamanlı çalışmanın, genç olmanın, sınıflarda olarak bulunmuştur. eğitimci olarak çalışmanın riskli olduğu bulunmuştur. Konda ve ark. (2014) Amerika Hizmet sektöründe yılları arasında - Cinayet oranı %28 dir, - Cinayetlerin %50 sinin karşılıklı tartışma nedeniyle olduğu, soygun ve hırsızlık ile ilgili olmayan mesleki - Cinayetlerinin %31 i çalışma arkadaşları, - Alkol servisi yapılan işletmelerdeki güvenlik görevlileri ve cinayetlerin nedenlerini incelemek. %34 ü ise müşteriler tarafından işlenmiştir, işçilerde, cinayet prevelansı daha yüksek değerde bulunmuştur. Hanson ve ark. (2015) Amerika Evde bakım personeli arasında şiddet yaygınlığını ve - Son 1 yıl içinde sözel şiddet oranı %50,3, İş yeri şiddetine maruz kalma ile stres, depresyon, şiddet deneyimlerinin stres, tükenmişlik, saldırganlık oranı %26,9 ev cinsel taciz oranı uyku problemleri ve tükenmişlik sorunları görülme arasında depresyon ve uyku düzeni arasındaki ilişkiyi incelemek. %12,8 olarak belirlenmiştir. ilişki bulunmuştur. sektör çalışanlarına göre 16 kez daha fazla şiddete uğrama olasılıkları olduğu ve gardiyan, polis, şoför ve banka çalışanlarına göre daha fazla saldırıya uğradıkları da ifade edilmiştir. 26 Çalışmaların farklı ülkelerde ve meslek gruplarında yürütülmesi, çalışmalardaki yöntem ve örneklem kapsam farklılıkları, standart ölçme yöntemleri kullanılmaması nedeniyle işyerinde şiddetin görülme oranları farklılık göstermektedir. İncelenen çalışmalarda herhangi bir şiddet türü görülme oranı %6,8-91,4; fiziksel şiddet %22-74,9; sözel şiddet %26,6-91,4; cinsel taciz/saldırganlık %7,6-15,9 ve yıldırma ve zorbalık görülme oranı ise %7,4-19,6 arasında bulunmuştur. En fazla maruz kalınan şiddet türü %91,4 ile sözel şiddet olup şiddetin kaynağının çoğunlukla hasta yakınları, hastalar, müşteriler, tüketiciler olduğu bulunmuştur. Türkiye de sağlık çalışanlarında yapılan çalışmalarda şiddet görülme oranlarının %36,9-91,4 arasında olduğu, Türkiye dışındaki ülkelerde yapılan çalışmalarda ise %8,9-50,3 arasında olduğu belirlenmiştir (Tablo 2). 10,14,16,17,19,21 İşyerinde şiddete maruz kalma açısından diğer bir riskli sektör olan hizmet sektörü (dükkanlar, marketler, restoranlar, bakkal, motellerde, güvenlik görevlisi vb.) çalışanları ile ilgili olarak Türkiye de yapılan çalışmada şiddet görülme oranının %26,6 olduğu, diğer ülkelerde yapılan beş çalışmada ise %26,7-34 arasında olduğu belirlenmiştir. 9,16,18,19,23 Hizmet sektörü içerisinde yer alan güvenlik görevlilerinde şiddet görülme oranı Türkiye de %38,8-41,1 arasında ve diğer ülkelerde ise %14,3-39 arasında bulunmuştur ,23 Eğitim sektöründe çalışan öğretmenlerin şiddete maruz kalma oranı, Türkiye de %6,8 ve diğer ülkelerde ise %6-55,5 arasında olduğu belirlenmiştir. 16,20,22 ŞİDDETİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Cinsiyet: Çalışmaya dahil edilen 16 araştırmadan altısında cinsiyet ve şiddet sıklığının etkileri doğrudan değerlendirilmiştir. Şiddete uğrama sıklığı bazı araştırmalarda erkeklerde, bazı araştırmalarda ise kadınlarda daha fazla bulunmuştur. 11,16-20 Çalışılan birimler/üniteler: Sağlık çalışanlarında yapılan çalışmalarda, acil, psikiyatri ve pediatri servislerinde çalışanlarda şiddet maruziyetinin yaygın ve yüksek olduğu belirtilmiştir ,19,21 Çalışma yılı: Bir çok çalışmada genç ve çalışma yılının az olmasının işyerinde şiddet için risk olduğu vurgulanmıştır. 10,11,13,15,18,21,22 61

8 Çalışma saatleri: İncelenen çalışmaların beşinde gece vardiyasında şiddet görülme oranının daha fazla olduğu belirlenirken, Peek-Asa ve ark. (2006) tarafından yapılan çalışmada çalışanların gündüz saatlerinde daha fazla şiddete maruz kaldıkları bulunmuştur. 9,11,15,16,21,23 İşyeri faktörleri: Şiddet sıklığı üzerinden etkili olan işyeri faktörlerinin değerlendirildiği 5 çalışmada, çalışma ortamı özellikleri, rol çatışması, zaman baskısı ve ekip iletişiminin kötü olması gibi unsurların risk faktörü olduğu belirtilmiştir (Tablo 2). 11,15,18,21,22 TARTIŞMA Çalışma yaşamında işyeri şiddeti açısından riskli mesleklerde çalışanlarda şiddet sıklığı ve etkileyen faktörleri değerlendiren çalışmaların sistematik olarak incelendiği bu çalışma ile, çeşitli mesleklerde işyeri şiddeti görülme oranları ve etkileyen faktörler değerlendirilmiştir. Konu ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda genellikle sağlık sektörü üzerine odaklanılırken bu çalışmada riskli diğer sektörlerde yapılan çalışmalara da yer verilmiştir. Şiddet görülme oranları ve ilişkili faktörlerle ilişkili olarak; verilerin standardize veri toplama araçları ile toplanmaması, şiddet kavramları ile ilgili olarak ortak kavramsal bir dil kullanılmaması nedeniyle kesin sayılar verilememiştir. ŞİDDET GÖRÜLME ORANLARI Sağlık Çalışanlarında Şiddet Görülme Oranları Sağlık sektöründe Türkiye de yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde şiddet görülme oranları arasında büyük farklılıklar olduğu görülmektedir. Ayrancı ve ark.(2006) tarafından yapılan çalışmada; sağlık çalışanlarının %49,5 inin şiddet türlerinden birine ya da daha fazlasına maruz kaldığı bulunmuştur. Ayrıca, çalışmanın yürütüldüğü şehirlere göre şiddete sıklığı Eskişehir de %46,6, Ankara da %58,0, Kütahya da %74,5 olarak saptanmıştır. 10 Aytaç ve ark. (2011) tarafından yapılan çalışmada ise birçok meslek içinde sağlık çalışanları da kapsama alınmıştır. Bu çalışmada, sağlık çalışanlarında şiddet görülme oranı %51,3 ile diğer sektörlerden daha fazla bulunmuştur. 16 Talas ve ark. (2011) tarafından Türkiye de acil servis çalışanlarında yapılan çalışmada tüm personelin %85,2 sinin şiddetin en az bir türüne maruz kaldıkları; %41,1 nin fiziksel; %79,6 sının sözel taciz, %55,5 ini sözlü tehdit ve % 15,9 unun ise cinsel tacize maruz kaldıkları bulunmuştur. Güvenlik görevlileri ve hasta bakıcılarının şiddet yönünden hekim ve hemşireye göre daha riskli oldukları belirlenmiştir. 17 Türkiye de dokuz hastanede faklı sağlık ünitelerinde çalışan hemşirelerde yapılan çalışmada hemşirelerin şiddet sıklığı %64,1 bulunmuş ve şiddete uğrayanların %94,2 sinin sözel, %40,4 ünün fiziksel şiddete maruz kaldıkları belirlenmiştir. 21 İlgili çalışmalar değerlendirildiğinde şiddet görülme oranlarının çalışılan ünitelere ve bölgelere göre farklılık gösterdiği ve şiddet oranları arasındaki büyük farklılıkların standart veri toplama araçları kullanılmaması ile ilişkili olabileceği belirtilebilir. Sağlık çalışanlarında şiddet konusunda Türkiye dışında yapılan çalışmalarda da, şiddet görülme oranlarının çalışmalara göre farklılık gösterdiği ancak oranların daha düşük olduğu belirlenmiştir. Farklı 10 Avrupa ülkesinde yılları arasında sağlık personelinde yapılan çalışmada, hemşirelerin %22,0 sinin (8,778) herhangi bir şiddet türüne maruz kaldığı bulunmuştur. 11 Kansagra ve ark. (2008) tarafından Amerika daki 65 acil serviste yürütülen çalışmada, hemşirelerin sağlık personeli arasında en riskli grup olduğu ve acil servis başına 11 saldırı gerçekleştirildiği, acil servislere günlük veya haftalık %20 oranında ateşli silah ya da bıçak gibi aletlerin tehdit amaçlı olarak hasta ve yakınları tarafından getirildiği bulunmuştur. 12 Kanada da Klling ve ark. (2009) tarafından yapılan çalışmada sağlık personeli arasında 1 yıllık şiddet insidansı işçide %8,9 bulunmuştur. 13 Danimarka da huzur evi ve evde bakım merkezinde çalışanlarda şiddete maruz kalma oranları sırasıyla %38,1 ve %32,6 bulunmuştur. 15 Benzer merkezlerde Hanson ve ark. (2015) tarafından yapılan çalışmada ise, evde bakım merkezlerinde çalışanlarda şiddet görülme oranı daha yüksek (%50,3) olduğu bulunmuştur. 24 Hizmet Sektörü Çalışanlarında Şiddet Görülme Oranları Hizmet sektörü, çalışanların müşterilerle yakın ilişki kurmasını gerektiren işleri ve az sayıda çalışanla yürütülen işleri kapsaması nedeniyle şiddet görülme açısından riskli meslekleri içermektedir. Bu meslekler; turizm, yiyecek-içecek, güvenlik, bankacılık vb. alanlarda yer almaktadır. Çalışmada bu sektörde yapılan beş çalışmaya ulaşılmıştır. 9,16-18,23 Türkiye de Aytaç ve ark. (2011) tarafından yapılan çalışmada hizmet sektöründe çalışan bireylerin şiddete uğrama oranı %26,6 bulunmuştur. Aynı çalışmada güvenlik görevlilerinin şiddet maruziyeti (%38,8), sağlık çalışanlarından sonra en yüksek oranda bulunmuştur. 16 Talas ve ark. (2011) çalışmasında da acil serviste çalışan güvenlik görevlilerinin şiddete uğrama oranları yüksek bulunmuştur. 17 Türkiye dışındaki ülkelerde yapılan çalışmalarda hizmet sektörü çalışanlarının şiddete uğrama oranları; Peek-Asa ve ark. (2006) nın ça- 62

9 lışmasında tüm meslekler için %26,7 olarak bulunurken bakkal dükkanı çalışanlarında %37,9, içki dükkanlarında çalışanlarda %31,9 ve restoranlarda çalışan bireylerde %27 gibi daha yüksek bir oranda bulunmuştur. 9 Konda ve ark.(2014) tarafından yapılan çalışmada ise, bu sektörde hırsızlık dışındaki işyeri cinayetlerinin sıklığı %28 olarak bulunmuştur. Bu cinayetlerin %34 ünün müşteriler tarafından işlendiği belirtilmiştir. Eğitim Sektörü Çalışanlarında Şiddet Görülme Oranları Eğitim sektöründe şiddet görülme oranlarını değerlendiren üç çalışmaya ulaşılmıştır. Şiddet görülme oranları; Türkiye deki çalışmada %6,8, Wei ve ark. (2013) çalışmasında fiziksel şiddet oranı %5,3, fiziksel olmayan şiddet oranı ise %26,4 olarak bulunmuştur. 16,22 Ervasti ve ark. (2012) çalışmasında ise şiddet oranları; özel dal öğretmenlerinde %27 iken, genel eğitim veren öğretmenlerde %6 olarak bulunmuştur. 18 Çalışma kapsamına alınan çalışmalara göre tüm sektörlerdeki şiddet görülme oranları değerlendirildiğinde, en yüksek şiddete maruz kalan sektörlerlerin sırasıyla; sağlık, hizmet ve eğitim sektörü olduğu belirtilebilir. ŞİDDETİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Şiddet ve cinsiyet arasındaki ilişkiyi değerlendiren beş çalışmada; erkek çalışanların fiziksel şiddet, kadın çalışanların ise sözel şiddet, taciz, cinsel taciz, yıldırma ve zorbalık gibi şiddet türlerine daha çok maruz kaldıkları bulunmuştur. 11,16-18,20 Otuzbir farklı Avrupa ülkesinde yürütülen çalışmada cinsiyet fiziksel şiddet açısından etkili bir faktör olarak bulunmazken, kadınların sözlü şiddet ve zorlama, yıldırma gibi psikolojik şiddete maruz kaldıkları belirtilmektedir. 17,21 Öğretmenlerde yürütülen bir çalışmada her iki cinsiyetinde fiziksel şiddet açısında riskli olabileceği ancak erkek öğretmenlerin risk olasılığının daha yüksek olduğu belirlenmiştir. 20 Huzurevi, evde bakım merkezi gibi az sayıda çalışanın olduğu sağlık kuruluşlarında şiddete maruz kalma olasılığının hastane gibi fazla sayıda çalışanın olduğu kurumlara göre daha yüksek olduğu belirtilmektedir. 13,15 Hizmet sektöründe güvenlik görevlisi olarak çalışmanın, içki satışının yapıldığı yerlerde ve şehir merkezinden uzak işyerlerinde çalışmanın şiddet riskini arttırdığı bulunmuştur. Öğretmenler için ise; zihinsel engelli öğretmenliği gibi özel dal öğretmeni olarak çalışmanın, birden fazla eğitim faaliyetinin yürütüldüğü okullarda çalışmanın ve sınıf seviyelerinde öğretmen olmanın şiddete uğrama açısından riskli olduğu belirtilmiştir. 16,20,22 Çalışanların maruz kaldıkları ölümcül olmayan ve görünür etkileri fark edilmeyen olayları yasal olarak rapor etmemeleri nedeniyle gerçek şiddet oranlarının çok daha yüksek olduğu belirtilmektedir. 3,25 Başta sağlık profesyonelleri olmak üzere, çalışanların sessiz kalmayı tercih ettikleri ve bu sorunla iş değiştirme ile baş ettikleri, iş doyumu ve memnuniyetinde azalma olduğu, çalışanların işyerinde kendilerini güvende hissetmedikleri ve depresyon, anksiyete, stres, öfke gibi olumsuz psikolojik sorunlara sahip oldukları belirtilmiştir. 11,14,16,17,20,21,24 ÇALIŞMANIN SINIRLILIKLARI Bu sistematik inceleme, belirlenen anahtar kelimelerle taranmış 16 çalışma ile sınırlıdır. İncelenen çalışmalarda şiddet türleri, veri toplama yöntemleri, örneklem ve araştırma tiplerinin farklı olarak ele alınması nedeniyle yapılan yorumlar genellenmez. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu sistematik inceleme sonucunda, çalışanların maruz kaldığı şiddet oranlarının özellikle sözel ve fiziksel şiddete uğrama oranlarının yüksek olduğu bulunmuştur. Sağlık ve hizmet sektöründe çalışanların risk altında olduğu görülmüştür. Sağlık çalışanları arasında hemşirelerin yüksek risk grubunda olduğu belirlenmiştir. İşyerinde şiddet oranları; meslek gruplarına, ülkelere, çalışılan kurumlara ve birime göre değişebilmektedir. İncelenen çalışmalarda, deneyimsiz ve genç olmanın, gece, vardiyalı ve küçük işletmelerde çalışmanın, kadın olmanın, şiddete uğrama üzerinde etkili olabileceği belirlenmiştir. Şiddet olaylarının en aza indirgenebilmesi için, riskli mesleklerde çalışan bireyler için işyerlerinde şiddeti önleme programları planlanmalı, işyerinde güvenlik amacıyla yürütülen politika ve yöntemler tüm çalışanlar tarafından bilinmelidir. Çalışma sonuçlarının, bu konuda çalışacak araştırmacılar için yol gösterici olduğu ve çalışan sağlığını geliştirme uygulamalarını planlamada temel veri sağlayacağı belirtilebilir. 63

10 1. Lewy BS, Wegman DH, Helperin WE, Baron SL, Sokas RS. Occupational Health: Rcognizing and Preventing Work-Related Disase and Injury. In: Levy BS, Wegman DH, Baron SL, Sokas RS, eds. Occupational and Environmebntal Health: Recognazing and Preventing Dissases and Injury. 5 th ed. Philadelphia, USA: Lippincott Williams & Wilkins Co; p Rogers B. Occupational health nursing concepts and practice. 2 nd ed. Philadelphia, USA: Elsevier Science Saunders; p Krug EG, Dahlberg LL. Violence-a Global Public Health Problem. In: Krug EG, Dahlberg LL, Mercy JA, Zwi AB, Lozano R, eds. World Report on Violence and Health. Geneva, Switzerland: World Health Organization; 2002 p Yıldız AN, Kaya M, Bilir N. İşyerinde Şiddet. Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu-Türk- İş. Ankara: s Ayrancı Ü, Yenilmez Ç, Günay Y, Kaptanoğlu C. Çeşitli sağlık kurumlarında ve sağlık meslek gruplarında şiddete uğrama sıklığı. Anadolu Psikiyatri Dergisi 2002;3(3): California Occupational Safety and Health Administration Guidelines for Workplace Security, San Francisco, CA: State of California Department of Industrial Relations, Division of Occupational Safety and Health, [Erişim: 24 Aralık 2014] 7. Karaçam Z. Sistematik Derleme Metodolojisi: Sistematik Derleme Hazırlamak İçin Bir Rehber. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi DEUHYO ED 2013;6(1): Moher D, Liberati A, Tetzlaff J, Altman DG, The PRISMA Group. Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta- Analyses: The PRISMA Statement. PLoS Med 2009;6(6):e KAYNAKLAR 9. Peek-Asa C, Casteel C, Kraus JF, Whitten P. Employee and customer injury during violent crimes in retail and service businesses. Am J Public Health 2006;196(10): Ayranci U, Yenilmez C, Balci Y, Kaptanoglu C. Identification of violence in Turkish health care settings. J Interpers Violence 2006;21(2): Estryn-Behar M, van der Heijden B, Camerino D, Fry C, Le Nezet O, Conway PM, et al; NEXT Study group. Violence risks in nursing- -results from the European 'NEXT' Study. Occup Med (Lond) 2008;58(2): Kansagra SM, Rao SR, Sullivan AF, Gordon JA, Magid DJ, Kaushal R, et al. A survey of workplace violence across 65 U.S. emergency departments. Acad Emerg Med 2008;15(12): Kling RN, Yassı A, Smailes E, Lovato CY, Koehoorn M. Characterizing violence in health care in British Columbia. J Adv Nurs 2009;65(8): Pinar R, Ucmak F. Verbal and physical violence in emergency departments: a survey of nurses in Istanbul, Turkey. J Clin Nurs 2011;20(3-4): Sharipova M, Hogh A, Borg V. Individual and organizational risk factors of work-related violence in the Danish elder care. Scand J Caring Sci 2010;24(2): Aytac S, Bozkurt V, Bayram N, Yildiz S, Aytac M, Akinci FS, Bilgel N. Workplace violence: a study of Turkish workers. Int J Occup Saf Ergon 2011;17(4): Talas MS, Kocaöz S, Akgüç S. A survey of violence against staff working in the emergency department in Ankara, Turkey. Asian Nursing Research 2011; 5(4): Leino T, Selin R, Summala H, Virtanen M. Work-related violence against security guards- -who is most at risk? Ind Health 2011;49(2): Niedhammer I, Sultan-Taïeb H, Chastang JF, Vermeylen G, Parent-Thirion A. Exposure to psychosocial work factors in 31 European countries. Occup Med (Lond) 2012;62(3): Ervasti J, Kivimäki M, Pentti J, Salmi V, Suominen S, Vahtera J, et al. Work-related violence, lifestyle, and health among special education teachers working in Finnish basic education. J Sch Health 2012;82(7): Günaydın N, Kutlu Y. Sağlık Kurumlarında Çalışan Hemşireler Arasında İş Yeri Şiddeti Deneyimi. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2012;3(1): Wei C, Gerberich SG, Alexander BH, Ryan AD, Nachreiner NM, Mongin SJ. Work-related violence against educators in Minnesota: rates and risks based on hours exposed. J Safety Res 2013;44: Konda S, Tiesman HM, Hendricks S, Gurka KK. Non-robbery-related occupational homicides in the retail industry, Am J Ind Med 2014;57(2): Hanson GC, Perrin NA, Moss H, Laharnar N, Glass N. Workplace violence against homecare workers and its relationship with workers health outcomes: a cross-sectional study. BMC Public Health ;15: International Labour Office-ILO, International Council of Nurses-ICN, World Health Organization-WHO, Public Services International-PSI (2002). Framework Guidelines for Addressing Workplace Violence in the Health Sector. Geneva: ILO/ICN/WHO/PSI Joint Programme on Workplace Violence in the Health Sector. [Erişim: 12 Aralık 2014] 26. Kingma M. Workplace violence in the health sector: a problem of epidemic proportion. Int Nurs Rev 2001;48(3):