İSTANBUL TİCARET ODASI ETÜT VE ARAŞTIRMA ŞUBESİ

Transkript

1 İSTANBUL TİCARET ODASI ETÜT VE ARAŞTIRMA ŞUBESİ BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖR PROFİLİ Hazırlayan: Ömer Kuray 2004

2 2. Gelişme Yolundaki Ülkeler ve Biyoteknolojik Ürünlerin Ticareti: Dünya ticaretini yönlendiren kuralların belirlendiği uluslararası bir kuruluş olan DTÖ nün toplam 136 üyesinin %80 inden fazlası, gelişme yolundaki ülkeler, en az gelişmiş ülkeler ve pazar ekonomisine geçiş sürecini yaşayan ülkelerden oluşmaktadır. Günümüzde, çok taraflı ticaret kurallarının gelişmiş ülkelerin tekelinde şekillenmediğini söylenebilir. Gelişmiş ülkelerin dünya ticaretindeki gelişmeleri tek başlarına yönlendirmemeleri ve gelişmekte olan ülkelerin çıkarlarını da dikkate almaları gerektiği anlaşılmıştır. Gündemdeki konular üzerinde-çevre, sağlık, tarım, kültürel çeşitlilik, fikri mülkiyet hakları, sosyal standartlar, rekabet- gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin çıkarları ve beklentileri arasında farklılıklar bulunması gibi nedenlerle bu konuda yapılan ticari müzakereler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Başarısızlığın bir diğer nedeni de kamuoyu baskısıdır. Küreselleşmeyle birlikte birçok konunun birbiriyle bağlantılı olarak ele alınması gerekliliği ortaya çıkmış ve kamuoyu kendisini ilgilendiren alanlardaki gelişmelere karşı duyarlılığını sivil toplum kuruluşları kanalıyla, yoğun bir biçimde ortaya koymuştur. Gelişme yolundaki ülkelerin ve kamuoyunun, modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen ürünlerin ticaretiyle ilgili olarak, üzerinde önemle durulan konular şunlardır: Modern biyoteknolojinin tarım sektöründeki eski sorunlara yeni çözümler üreterek kırsal kalkınmaya katkı sağlayabileceği belirtilmektedir. Ancak, biyoteknolojik araştırma yöntemleri geleneksel yöntemlere göre daha pahalıdır ve daha zor uygulanabilmektedir. Bu nedenle araştırmalar az sayıdaki ülkede, belirli firmalar tarafından sürdürülmektedir. Geleneksel yöntemlere göre sürdürülebilir gıda üretimi iklim, toprak ve su koşullarına bağlıdır. Modern biyoteknolojik yöntemlerle yapılan üretimde bunlardan bağımsız olarak üretim yapabilme olanağı bulunmaktadır. Ancak bu tür bir üretimin biyolojik çeşitlilik, insan, hayvan ve bitki sağlığı üzerinde kısa, orta ve uzun dönemde oluşturabileceği olumsuzlukların bilinmesi ve önlenmesi gerekmektedir. Modern biyoteknoloji yöntemleriyle yapılacak üretimde, kullanılan teknolojinin ne kadarının dışarıdan ithal edileceği, ne kadarının içeride üretileceği önemlidir. Bu yöntemlere başvurulduğunda sadece ürünün alınması yeterli olmayacak, teknolojinin de alınması gerekecektir. Modern biyoteknoloji alanındaki pek çok yenilik patente bağlanmıştır. Patent uygulaması, teknolojiyi üretmeyen ancak kullanmak durumunda olan ülkeler açısından ağır bir bedel ödenmesi anlamına gelmektedir. Çok uluslu şirketlerin zengin biyolojik çeşitliliğe sahip gelişme yolundaki ülkelerdeki canlı türlerinin genetik materyallerini patente bağlamaları ve ticari ürün olarak kullanmalarının önüne geçilmesi gerekmektedir. 3. Biyoteknolojik Ürünlerin Ticareti: Dünya ticaretinde biyoteknolojik ürünlerin pazar payı hızla artmaktadır. Bu yöntemle büyük ölçekli üretim yapılabilmesi ve ayrıca biyoteknolojik ürünlerin üretilmesi için gerekli teknolojik gelişmenin patent haklarının saklı tutulabilmesi nedenleriyle ticari kazancın boyutları da hızla artmaktadır. Modern biyoteknoloji yöntemleriyle elde edilen ürünlerin yaklaşık %74'ü ABD'de, geriye kalanı ise Arjantin (%15); Kanada (%10); Avustralya, Meksika, İspanya, Fransa, Güney Afrika ve Çin Halk Cumhuriyeti'nde (%1) üretilmektedir. Bugün modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen 80 den fazla genetik ürünün uluslararası ticarete konu olduğu tahmin

3 edilmektedir. Yapılan araştırmalar, 1998 yılında biyoteknolojik yöntemlerle üretilen bitkilerin tüm satışlarının 1,5 milyar dolar civarında olduğunu, bu ürünlerin dönemindeki satış gelirlerinin % 20 oranında arttığını göstermektedir. Bu trendin devam etmesi halinde, sözkonusu bitkilerin tüm satışlarının bu yıl 3 milyar dolara, 2005 yılında 8 milyar dolara, 2010 yılında ise 25 milyar dolara ulaşabileceği tahminleri yapılmaktadır. Biyoteknolojik ürünlerin tamamında, orta ve uzun dönemde, milyar dolarlık potansiyel bir ticaret hacminden söz edilmektedir. 4. Tüketici Tercihleri ve Uluslararası Ticaret: Uluslararası ticareti yönlendiren unsurlardan biri olan tüketiciler, bilimsel ve teknolojik gelişmeler karşısında daha bilinçli davranmak durumunda olan kesimdir. Bu kesim konuya sağlık, çevre ve etik kurallar olmak üzere üç farklı açıdan yaklaşmaktadır. Yapılan araştırmalar, OECD ülkeleri arasında, Kuzey Amerika ülkeleri ile Avrupa ülkeleri arasında, biyoteknolojik ürünlere yaklaşım şeklinde önemli farklılıklar bulunduğunu ortaya koymaktadır. Amerikalılar gıda üretimi için modern biyoteknolojinin kullanımına olumlu yaklaşır ve modern biyoteknolojinin gıda üretimi açısından olduğu gibi, çevrenin de yararına olduğunu belirtirken, Avrupalılar aksine konuya şüpheyle yaklaşmaktadır. Amerika ve Avrupa ülkeleri arasındaki bu yaklaşım farklılığı mevzuat düzenlemelerine de yansımıştır. AB genetik olarak değiştirilmiş mikroorganizmalardan üretilen ürünlerin onaylanması konusunda ABD'den farklı bir süreç izlemekte ve uygulamaları "ihtiyatlılık" ilkesine dayanmaktadır. AB'nin Yeni Gıdalar Yasası, biyoteknolojik yöntemlerle üretilen ürünlerin etiketlenmesini gerektirmektedir. Biyoteknolojik ürünlerin ticaretinde uygulanacak kurallar konusunda, AB ile ABD arasında ciddi görüş farklılıkları bulunmaktadır. AB uluslararası kuruluşlardaki çalışmalarda, biyoteknolojik ürünlere yönelik etiket uygulamasının yaygınlaşması için çalışmaktadır. ABD ise, bu ürünlerin besin değeri, sağlık üzerine etkileri ve alerjik özellikleri bakımından incelendiğini ilgili kuruluşlar tarafından onaylanan genetik ürünlerin geleneksel benzerlerinden farklı bir sağlık riski taşımadığının kanıtlandığını belirtmekte, AB'yi ticarette korumacı uygulamalar yapmakla suçlamaktadır. Her iki taraf konuyu Transatlantik Ekonomik Ortaklığı, Transatlantik İş Diyaloğu ve OECD bünyesinde ve ayrıca, DTÖ tarım müzakereleri kapsamında görüşmektedir. Tüketiciler açısından esas olan kaygı, gıda üretiminde genetik biliminin kullanılmasının olası bilinmeyen riskleridir. Bu durum sağlık ve çevre açısından kabul edilebilir risk düzeyinin tanımlanmasını da güçleştirmektedir. Bu kaygılar tüketicileri, modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen ürünlerin etiketlenmesi veya bu ürünlerin orta ve uzun dönemli etkileri konusunda risk değerlendirmesinin yapılması yönünde talepte bulunmaya yönlendirmektedir. 5. Etiketleme Uygulaması ve Uluslararası Ticaret: Modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen ürünler ile geleneksel yöntemlerle üretilen ürünleri birbirinden ayırt etmede bir takım güçlükler yaşanmaktadır. Ancak, etkin pazar çözümlerine ulaşabilmek için, tüketicilerin aldıkları ürünle ilgili her türlü bilgiye ulaşabilmeleri gerekir. Bu doğrultuda etiketleme, uluslararası ticarette sıkça karşılaşılan ve tartışılan bir uygulamadır. Uluslararası ticarette önemli olan etiketleme uygulamasının ne şekilde yapılacağıdır. Etiketleme uygulamasının gönüllü mü yoksa zorunlu mu olacağı, etikette ürünün içeriğinin mi yoksa üretim sürecinin mi yer alacağı, etikette yer verilecek bilginin kapsamının ne olacağı konuları tartışma yaratmaktadır. Uluslararası ticarette yaygın olarak karşılaşılan uygulama ise ürünün içeriğinin tanımlandığı etiket uygulamalarıdır. Genel olarak, üretim ve işleme yöntemleri etiket programlarına konu olmamıştır. Genetik ürünlerin dış ticarete konu olmasıyla birlikte, OECD ve DTÖ'de, ticarette teknik engeller ve çevre ile bağlantılı ticaret önlemleri kapsamında, üretim ve işleme yöntemlerine ilişkin bilginin de etiketlemeye konu olabilmesi tartışılmaya başlanmış ancak henüz bir uzlaşmaya varılamamıştır.

4 Japonya, Avustralya, Yeni Zelanda, İsviçre, Norveç ve AB ne üye ülkeler biyoteknolojik ürünlerle ilgili ulusal etiket programlarını devreye sokmuşlardır. Modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen ve ayrıca, herhangi bir işlemden geçmeyen ürünlerde doğrudan etiketleme yapılabilmekte ancak, bunların işlenerek kullanılması durumunda etiketleme uygulamasında güçlük çekilmektedir. Yapılan çeşitli araştırmalarda, bütün dünyada tüketiciye sunulan işlenmiş gıda maddelerinin yarısında modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen genetik ürünlerin bulunduğu tahminleri yapılmaktadır. Tüketicilerin besinlerinin genetik modifikasyonla üretildiğini veya bir kısmının bu yöntemle işlem gördüğünü bilme hakları bulunmaktadır. Ürünün çiftlikten alınıp nihai ürün olarak tüketiciye sunulmasına kadar geçen her aşamada, kullanılan girdilerin tanımlanmasını gerektiren ve üretici ve tüketiciler için gıda zincirindeki bütün ürünleri izleyebilme olanağı veren bir yöntem olan ve organik ürünler için de uygulanabilen "identity preservation" sisteminin getirdiği yüksek maliyet nedeniyle biyoteknolojik yöntemler kullanılarak üretilen ürünlere uygulanmasında güçlük yaşanmaktadır. Genel olarak, ürünün paketi ile ilgili olan etiketleme uygulaması, ürünün niteliğini ilgilendiren ve sağlık önlemi olarak uygulanan ürün standartlarına göre ticareti daha az bozucu uygulamalar olarak kabul edilmektedir. Ayrıca biyoteknolojik yöntemlerle üretilen ürünler için tüketicinin satın alma kararını olumsuz yönde etkileyen bu uygulama, organik ürünlerin ticaretinde teşvik edici bir etki yaratmaktadır. 6. Dünyada Genetik Yapısı Değiştirilmiş Ürünlere Tepkiler: Genetik yapısı değiştirilmiş tarım ürünleri 1996 yılında gündeme getirildiğinde ziraat dünyası büyük umutlar beslemişti. Ancak teknik açıdan devrim sayılan bu ürünler sağlıkla ilgili kuşkuları da beraberinde getirmiş ve kısa sürede çevreci ve tüketicilerin yoğun tepkisiyle karşılaşmıştır yılında genetik yapısı değiştirilmiş tarım ürünlerinin ekim alanı bir önceki yıla göre artarak, 130 milyon hektara ulaşmıştır. Bu yeni ürünler, zararlı böceklere ve hastalıklara daha dirençli olmalarına rağmen ziraat dünyasını ikna edememiş, çiftçilerin büyük bir bölümünün bu ürünleri yetiştirdiği ABD ve Kanada da muhalif sesler yükselmiştir. Tarımda biyoteknoloji uygulamalarından ABD, Avustralya, Arjantin, Brezilya gibi ülkeler yaygın biçimde yararlanırken ve Latin Amerika ülkeleri bu teknolojiye sıcak bakarken, Meksika'da durum farklıdır. Yürürlüğe giren bir yasa ile, genetik müdahale yolu kullanılarak bitki ve hayvanlarda ıslah ve geliştirme çalışması yapan bilim adamlarına hapis cezası verilmesi öngörülmüştür. Daha önceleri biyoteknolojiye uzak duran bazı Afrika ülkeleri de özellikle açlık ve yoksullukla mücadelede kısa dönemde yüksek ve kaliteli verim imkanı sağlayacağına inandığı biyoteknolojik yöntemleri artık kullanmak istemektedir. Benzer biçimde, Çin ve Hindistan, stratejik biyoteknoloji planlarını yapmış ve devreye sokmuş durumdadırlar. Avrupa Birliği ülkeleri biyoteknoloji konusunda ABD, Arjantin gibi ülkelere göre çok daha temkinli davranmaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinde transgenik ürün ticaretinin yasak olduğu dönemlerde konuyla ilgili bilimsel çalışmalar devam ettirilmiştir. Çıkarılan yeni yasayla birlikte bazı transgenik ürünlerin ticareti üzerindeki yasak kaldırılmıştır. Avrupa da tarımı yapılmak üzere bazı transgenik ürünler için ise başvuruda bulunulmuştur. Bu ürünlerin güvenliğiyle ilgili sorunların çözümlendiği, yalnız etiketleme sorununun mevcut olduğu iddia edilmektedir. V. TÜRKİYE DE BİYOTEKNOLOJİNİN DURUMU Dünyada teknoloji alanında gerçekleşen gelişmeler hızlı bir şekilde yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu gelişmelerden biri de, tarımda yeni bir çağ açmaya başlayan biyoteknolojidir. Biyoteknoloji çağımızın en hızlı büyüyen ekonomi sektörü durumundadır yılları

5 arasında dünya ekonomileri %2 büyürken biyoteknoloji pazarı %32 büyümüştür. Türkiye nin önümüzdeki 20 yıl için tarım ve gıda alanında vizyonu oluşturulurken biyoteknolojide ve ilgili AR- GE faliyetlerinde soyut hedefler koyulmamalıdır. Dünyada çok büyük önemi olan ve yüksek teknolojinin uygulandığı biyoteknoloji ürünleri pazarının Türkiye deki büyüklüğü 1999 verilerine göre 960 milyon dolardır(dünya pazarının %0.4 ü oranında). Pazar büyüklüğüne ilişkin günümüze ait verilere ulaşılamazken, 2010 yılına ait Türkiye nin biyoteknoloji pazarı büyüklüğüne ilişkin tahminler (hızla büyüyen bir sektör olması dolayısıyla) milyar dolardır. Ülkemizde, üretimi yapılan herhangi bir transgenik ürün bulunmamaktadır. Ancak, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından, pamuk, mısır ve patates için alan denemelerinin Tarımsal Araştırma Enstitülerinde yapılmasına izin verilmiştir. Bu ürünlerin ülkemizde üretilebilmesi için mevzuatta belirtilen tüm testleri geçmesi gerekmektedir. Ülkemizdeki mevcut biyoteknoloji çalışmaları Üniversiteler ve Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ne bağlı Araştırma Enstitülerinde yapılmaktadır. Mevcut çalışmalar, herhangi bir üründe transgenik ürün elde edilebilecek düzeye gelmemiştir. Çalışmaların büyük bir çoğunluğu teşhis ve karakterizasyon ağırlıklı olarak yapılmaktadır. Gen transferi çalışmaları yalnızca, ODTÜ ve Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından yürütülmektedir. Bu alanda gerek üniversitelerde ve gerekse Araştırma Enstitülerinde yapılan çalışmalar birbirinden kopuk yürümektedir. Koordinasyon eksikliği, çalışmaların ayrı ayrı ve küçük çaplı olması daha büyük ve çok disiplinli çalışmayı gerektiren biyoteknoloji çalışmalarında ülkemizin hızlı mesafe almasını engellemektedir. Mevcut kapasitenin koordineli bir şekilde ve değişik disiplinlerin bir araya getirilmesi ile yapılacak çalışmalar daha hızlı ve daha başarılı sonuçlar üretecektir. Bunun yapılabilmesi için ülkemizde öncelikli faaliyet alanının belirlenmesi gerekir. Biyoteknolojinin ülkemizde öncelikli uygulama alanı tüm dünyada olduğu gibi tarım olması gerekir. - Ülkemizde kullanılabilir biyolojik çeşitliliğin zengin olması, - tarımın ülkemizdeki en önemli sektör olması, - dünya ile rekabet şansımızın yüksek olması, tarımın öncelikli olması için yeterli nedenlerdir. Ülkemizde modern biyoteknoloji henüz başlangıç aşamasındadır. Bu konuyla ilgili temel çalışmalar yapıldıktan sonra gerçekleştirilmesi gereken aşama geliştirilmiş bulunan teknolojinin transfer edilerek kullanılması, eldeki insan ve bitki gen havuzunun tanımlamasının yapılarak, bu bilgiye sahip çıkılmasıdır. Genetik bilgi ve malzeme, modern biyoteknoloji çalışmalarında önemli bir hammaddedir. Bu konu özellikle transgenik bitki türleri geliştirmek için önemli olduğu kadar tohum ıslahı ve melezleme yapabilmek için de çok önemlidir. Özellikle Avrupa da genetik değişikliğe uğratılmış organizmaların tartışmaları sürerken, Türkiye de tarım sektöründe biyoteknoloji uygulamalarının bu yönde öncelikli olarak başlatılması sayesinde, tarım bitkilerinin kuraklığa, bitki zararlılarına ve hastalıklara karşı direncinin artırılması, değeri yüksek yeni bitki türlerinin üretilmesi ya da mevcut olanların daha ucuza üretilmesi ve özelliklerinin geliştirilmesi sağlanabilir. Teknoloji transferi ve kullanımı ile ilgili alt yapı ülkemizde büyük oranda mevcuttur. Türkiye'de işlenmiş olanlar da dahil herhangi bir ürünün transgenik olup olmadığına ilişkin analizleri yapmak üzere Ankara İl Kontrol Laboratuar Müdürlüğü'nde yeterli teknolojiye sahip altyapının kurulduğu bildirilmiştir. Ayrıca Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından Bursa Gıda Kontrol ve Merkez Araştırma Enstitüsü'nde de benzer bir altyapının kurulmakta olduğu da belirtilmiştir. İleriye dönük, sanayiye aktarılabilecek ve sektörün kendi içinde kullanabileceği ürünlerin üretimine yönelik çalışmalar bir an önce başlatılmalıdır.

6 Ülkemizde henüz biyoteknoloji ürünleri geniş kitleler tarafından bilinmemekte ve konu dar bir çevrede, belirli bir bakış açısı ile değerlendirilmektedir. Söz konusu değerlendirmeler biyoteknolojiyi meslek olarak seçmiş kişiler tarafından yapılmakta ve her zaman olumlu yönleri gösterilmektedir. Ancak her yeni teknolojide olduğu gibi, biyoteknoloji de beraberinde hem avantajlar ve hem de dezavantajlar getirmektedir. Önemli olan her iki boyutunun da çok iyi değerlendirilerek gerekli faydaların sağlanmasıdır. Biyoteknolojik ürünlere talebin oluşması için öncelikle bilgilendirme safhasının geçilmesi gerekmektedir. Biyoteknolojide başarılı olmak için güçlü araştırma kuruluşlarının varlığı büyük önem taşımaktadır. Ayrıca yasal düzenlemeleri hazırlayarak kontrol eden ve teşvik sistemleri oluşturan devlet kuruluşlarının etkin çalışması, risk alabilen finans kuruluşlarının oluşması, gönüllü ve profesyonel örgütlerin mevcut olması gereklidir. Üniversite, sanayi, devlet kuruluşları ve bakanlıklar aracılığıyla toplum bilgilendirilerek, konuya ilişkin sorunların geniş katılımla çözülmesi sağlanmalıdır. Transgenik ürün (GMO) olarak ifade edilen genetik yapısı değiştirilmiş ürünlerin Türkiye de üretimi yoktur ancak belirli eşik değerlerin altında ithalatı yapılmaktadır. Bu ürünler ithal edilirken bir kontrole tabi tutulmamaktadır, çünkü kontrol müdürlüklerine verilen böyle bir talimat yoktur. Firmalardan ya da vatandaşlardan özel bir talep geldiği takdirde kontrol müdürlükleri numuneleri inceleyebilecek yeterli alt yapıya sahiptir. Transgenik ürünlerin ticareti ve bu ürünlerin kontrolüne ilişkin görüşmelerin devam ettiği ve bu konuyla ilgili bir kanunun hazırlık aşamasında olduğu belirtilmiştir. Türkiye de biyoteknoloji henüz çok yeni bir konu olmasına rağmen, pek çok ülkede bu konuyla ilgili üst düzey araştırmalar yapılmaktadır. - ABD, Arjantin gibi ülkelerde biyoteknolojik araştırmaların ve bu ürünlerin üretiminin yoğun olduğu, - bu ülkelerde üretilen transgenik ürünlerin soya ve mısırda yoğunlaştığı ve - Türkiye nin tohum üretiminin yeterli olmadığı ve bu ülkelerden soya ve mısır ithal ettiği, göz önünde bulundurulursa, Türkiye de transgenik ürün üretilmemesine rağmen satışa sunulmuş olan transgenik ürünlerin varlığından söz edilebilir. Türkiye nin mısır üretim rakamları incelendiğinde ihtiyacı karşılamadığı görülür. Türkiye bu ihtiyacının önemli bir kısmını tablo-3 te görüldüğü gibi ABD ve Arjantin den karşılamaktadır. TABLO:3 Türkiye nin mısır tohumu ithalatı (2003 yılı verileri)

7 Ülke adı Ölçü Miktar Değer($) ABD Kg ARJANTİN Kg DİĞER Kg Toplam Kg Kaynak: DİE Türkiye de soya üretimi de ihtiyacı karşılamaktan uzaktır. Bu durum ithalat miktarına yansımaktadır yılında yaklaşık 613 bin ton soya ithalatı yapan Türkiye, 2003 yılında 810 bin ton soyayı yemlik olarak ithal etmiştir. Ancak bunun 400 bin tonunun hayvan yemi olarak kullanıldığı geri kalan kısmının fabrikalarda yağı çıkarılarak soya yağı haline getirildiği iddia edilmektedir. TABLO:4 Türkiye nin soya tohumu ithalatı (2003 verileri) Ülke adı Ölçü Miktar Değer($) ABD Kg ARJANTİN Kg DİĞER Kg Toplam Kg Kaynak: DİE Bu gıdaların zararlı olup olmadığı konusunda uzmanlar da henüz fikir birliğine varmamışken Türkiye de bu konuda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın denetiminde kontrollü bilimsel çalışmalar yapılmaktadır. Bugün Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından pamuk ve mısırda kontrollü koşullarda alan denemeleri yapılmaktadır. Dünya Ticaret Organizasyonu nun biyo-protokol anlaşmasına göre, transgenik ürünlerin sağlığa zararlı oldukları kanıtlanmadığı sürece bu ürünlerin ticareti engellenememektedir.

8 Ülkemizin tarımsal dış ticareti incelendiğinde en büyük ihraç pazarımızın AB olduğu söylenebilir. AB transgenik ürünlerin üretimi ve ithalatı konusunda çok sıkı düzenlemelere sahiptir. Dolayısıyla Türkiye transgenik ürün üretimine başlasa bile Avrupa pazarına girişin zor olduğu ve Avrupalı tüketicilerin bu tür ürünleri tercih etmediği düşünülürse, modern biyoteknolojinin tarım alanında kullanılmasının kısa ve orta vadede tarımsal ihracatımız açısından olumlu bir değişiklik yapmayacaktır. Hatta geleneksel ve organik ürünlerimize bulaşma olasılığı nedeniyle, bu tür ürünlerimizin ihracatını da sıkıntıya sokabileceği, hatta durmasına yol açabileceği düşünülmektedir. Bu durum özellikle tarımsal ürün ihracatımız içinde giderek önem kazanmaya başlayan organik tarım ürünleri ihracatımız üzerinde daha büyük bir tehdit oluşturabilecektir. Kaldı ki, Türkiye sahip olduğu toprak, bitki örtüsü ve iklim koşulları nedeni ile hemen her tür ürünün taze ve doğal olarak yetiştirilebildiği üretim yapısı ile dünyada tüketici düzeyinde transgenik ürünlere karşı tercih edilen bir üretime sahiptir. Ülkemiz İthalat Rejimi kapsamında kamu ahlakı, kamu düzeni ve kamu güvenliği ile insan, hayvan ve bitki sağlığının korunması veya sınai ve ticari mülkiyetin korunması amacıyla ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde önlem uygulanan ürünler kapsamı dışındaki tüm ürünlerin ithali serbesttir. Ayrıca, bütün tarım ve gıda maddelerinin ithalatında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'ndan; eczacılık, sanayi ürünlerinin ithalatında ise Sağlık Bakanlığı'ndan kontrol belgesi alınması gerekmektedir. Dış ticaretle ilgili veriler arasında, ülkemize modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen tarım ve gıda maddelerinin ithal edildiği yönünde bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, önümüzdeki dönemde kaydedilecek gelişmelere bağlı olarak, bu konunun gündeme gelmesi kaçınılmaz olacaktır. Bu nedenle, modern biyoteknoloji yöntemleriyle üretilen ürünler için geçerli olacak çok taraflı ticaret kurallarının oluşturulmasından önce, bu alanı düzenleyen ulusal düzenlemelerin yapılmasında yarar bulunmaktadır. Ancak, ulusal düzenlemeler yapılırken, modern biyoteknoloji alanındaki gelişmelerin de düzenli bir şekilde izlenmesi ve bunun sonuçlarının ulusal düzenlemelere yansıtılması gerekmektedir. Bu kapsamda, çağdaş sistemlerde geçerli bir uygulama olan ve tüketicilere almak istedikleri ürünle ilgili her türlü bilgiye ulaşabilmeleri imkanını veren etiketleme uygulamasına geçilmesi etkin pazar çözümlerine ulaşabilmek bakımından yararlı olacaktır. Sonuç olarak Türkiye ileride ortaya çıkabilecek gıda kıtlığından olumsuz bir şekilde etkilenmemek ve tarımda diğer gelişmiş ülkeler gibi biyoteknolojik ürün ticaretinden hak ettiği payı alabilmek için var olan yetişmiş teknik elemanları ve bitkisel genetik zenginliğini, eksiği olan üniversitelerin kuracağı biyoteknoloji laboratuarları ile değerlendirmek zorundadır. Söz konusu teknolojiyi kullanamadığımız durumda, yabancı ülkelerin ürünlerini pazarladıkları bir ülke olmayı kabullenmekten başka seçenek kalmayacaktır. Bu nedenle ülkemizin her türlü kaynaklarından yararlanarak risk analizi ve değerlendirmeleri yapabilir niteliğe kavuşmak ülkemiz için öncelikli olmalıdır. VI. BİYOGÜVENLİK Biyogüvenlik, modern biyoteknoloji tekniklerinin uygulamalarının ve modern biyoteknoloji ürünlerinin insan sağlığı ve biyolojik çeşitlilik üzerinde oluşturabileceği olumsuz etkilerin belirlenmesi sürecini (risk değerlendirme) ve belirlenen risklerin meydana gelme ihtimalinin ortadan kaldırılması ya da, meydana gelme durumunda oluşacak zararların kontrol altında tutulması için (risk yönetimi) alınan tedbirleri ifade etmektedir.

9 Biyoteknoloji uygulamalarında kullanılan teknik, canlıda yapılan genetik değişiklik, sonuç ürün ve ürünün kullanım amacı ile yeni farklı riskler oluşturduğundan, ayrı tedbirler gerektirmektedir. Bu nedenle biyogüvenlik, laboratuvar ve kapalı alan denemeleri (sera çalışmaları dahil), çevreye salımı ve gıda olarak kullanımı durumları için, ayrı düzenlemeleri içermektedir. Biyogüvenlik tedbirleri bilimin önünü kesmeden, insan sağlığı, sosyal yapı ve biyolojik çeşitlilik üzerinde oluşacak olumsuzlukları önceden belirleyerek, tedbir alma yolundaki kurumsal ve idari sistemleri gerektirmektedir. Bu bağlamda, biyogüvenlik, hukuki düzenlemeler ve bilgi paylaşımı dahil, değerlendirme-izleme-kontrol mekanizmalarını kapsayan kurumsal yapılanma olarak iki kısımda ele alınabilir. modern biyoteknoloji çalışmaları yapılırken güvenlik önlemleri de dikkate alınmalıdır. Alınacak güvenlik tedbirlerinin neler olacağı, yapılan faaliyetle doğrudan ilgili olmakla beraber, biyogüvenlik kapsamında alınması gerekli genel tedbirler belirlenmiş durumdadır. Bu tedbirler, gerek uluslararası ve gerekse Avrupa Birliği ve diğer bazı ülkelerin yapmış olduğu mevzuatlarda açıkça belirtilmektedir. Ülke olarak henüz başlangıç safhasında olmamız, bu çalışmaların daha güvenli ortamlarda ve daha güvenli sonuçlar üretecek şekilde planlanması ve yürütülmesini kolaylaştırmaktadır. Ayrıca, ülkemizde bu çalışmaların doğrudan kar amacına yönelik olmaması, gerekli güvenlik önlemlerinin alınmasını daha da kolaylaştırmaktadır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de yeni bir kavram olan biyogüvenlik ile ilgili farklı yaklaşımlar mevcuttur. Ancak, üzerinde anlaşmaya varılan ortak bir nokta bu konuda bir güvenlik zincirinin oluşturulmasının gerekliliğidir. Ülkemizde de, aynı noktadan hareketle hem hukuki ve hem de kurumsal alt yapının oluşturulması için ilk çalışmalar başlatılmıştır. Ülkesel biyogüvenlik sisteminin kurulması için yasal düzenlemelerin yapılmasına, elde edilen bilgilerin kullanıcılar, karar vericiler ve halka duyurulması için gerekli tedbirlerin alınmasına ve kontrol ve takip sisteminin kurulmasına ihtiyaç vardır. Gerek ithal edilen ve gerekse yurt içinde üzerinde çalışılan biyoteknoloji ürünlerinin tamamının biyogüvenlik ile ilgili testlerin tamamından geçmesi gerekmektedir. Ülkemizde ilk mevzuat hazırlık çalışmaları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından başlatılmıştır. Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü koordinasyonunda yürütülen çalışmalar neticesinde, ilgili mevzuat çalışmalarında çok kısa sürede büyük aşamalar kaydedilmiştir. Transgenik bitkilerle ilgili mevzuat çalışmaları dünyanın diğer ülkeleri ve uluslararası mevzuat çalışmaları ile paralel olarak yürütülmektedir. Belirlenen ana esaslar çerçevesinde, konu - Transgenik Kültür Bitkilerinin Alan Denemeleri, - Transgenik Kültür Bitkilerinin Tescili - Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmaların Üretilmesi, Pazara Sürülmesi olarak üç kısma ayrılmıştır. Bu kapsamda, söz konusu ürünlerin üretilmek üzere ülkemize girmeden önce gerekli araştırmaların yapılmasını sağlamak üzere Transgenik Kültür Bitkilerinin Alan Denemeleri Hakkında Talimat Mayıs 1998 de yürürlüğe girmiştir. Yukarıda bahsedilen çalışmalara paralel olarak TÜBİTAK koordinatörlüğünde kurulan komisyonlar tarafından Genetik Yapıları Değiştirilmiş Organizmaların Üretilmesi, Pazara Sürülmesi ve Genetik Olarak Değiştirilmiş Mikroorganizmaların Geliştirilmesi ve Kullanımı ile ilgili mevzuat çalışmalarına temel teşkil edecek teknik metinler hazırlanmıştır ve kanunlaşması için gerekli işlemler devam etmektedir.

10 YARARLANILAN KAYNAKLAR * Tarım ve Köyişleri Bakanlığı * Dış Ticaret Müsteşarlığı * TAGEM (Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü) * TİGEM (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) * TÜSİAD (Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği) * Konu ile ilgili makale ve gazete haberleri * Konu ile ilgili çeşitli web siteleri