ÜNİTE 12 İÇİNDEKİLER HEDEFLER ÇOCUKLARDA DİL GELİŞİMİ. Yrd. Doç. Dr. Arzu GÜLBAHÇE

Transkript

1 ÇOCUKLARDA DİL GELİŞİMİ İÇİNDEKİLER Temel Kavramlar Dil Gelişiminde Kuramsal Yaklaşımlar Dil Gelişim Evreleri Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler ÇOCUK GELİŞİMİ - I Yrd. Doç. Dr. Arzu GÜLBAHÇE HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Dil gelişiminde temel kavramları öğrenebilecek, Dil gelişimini açıklamaya çalışan farklı kuramsal görüşleri anlayabilecek, Çocuklarda dil gelişim aşamalarını kavrayabilecek, Dil gelişimini etkileyen faktörlerin neler olduğunu öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 12

2 GİRİŞ Çocuklar çevrelerindeki sesleri, konuşmaları dinleyerek dili ve konuşmayı öğrenirler. Dolayısıysa doğduğu andan itibaren dili edinmeye başlamaktadırlar. Doğumdaki ilk ağlama konuşmanın başlangıcı olarak kabul edilebilir. Bebeğin doğduğu andan itibaren çıkartabildiği tek ses ağlamadır. Bu ses, konuşmayı edininceye dek onun can simididir. Acıktığını, uykusunun geldiğini, altının ıslandığını, yorulduğunu söylemek için bu sesi kullanacaktır. Giderek hiçbir yetişkinin bu sese kayıtsız kalamayacağını ve ağlamanın tonunu, şiddetini değiştirerek farklı şeyler elde edebileceğini öğrenir. Bebekler zamanla ağlama dışında başka sesler de çıkarabildiklerini keşfederler ve seslerle oynamaya başlar. Bu sırada anne-baba sözcüklerini duymak için tetikte bekleyen ebeveynler bebeğin bu denemelerinin gerçek sözcükler olduğunu düşünerek sevinç gösterilerinde bulunurlar. Bebekler bu tepkiden hoşnut kalır ve seslerle oynamaya devam ederler. Dil becerilerinin kazanılması noktasında, bütün çocuklar arasında belirgin bir farklılık olmakla birlikte bütün çocuklar aynı aşamalardan geçerek dil gelişimini gerçekleştirirler. Bebekler, seslere karşı çok duyarlıdırlar. Araştırmalar, bir haftalık bebeğin anne sesini diğer kadın seslerinden ayırabildiğini ve diğer seslere tercih ettiğini ortaya koymuştur. Giderek yetişkinin ses tonundaki değişiklikleri (kızgın-neşeli) ayırt etmeye başlarlar. Ebeveynler, çoğu zaman farkında olmadan bebeklerinin dil ve konuşma gelişimlerini desteklemektedirler. Bu doğal bir süreçtir. Aslında çok çeşitli sesler çıkarabilme yetisiyle doğan bebekler, giderek sadece çevrelerinde kullanılan sesleri taklit etmeye başlarlar, yetişkinlerin tepkisiz kaldığı diğer sesleri kullanmazlar. Seslerden hecelere, sözcüklere ve cümle yapılarına doğru hızlı bir gelişme olur. Dil becerilerinin kazanılması noktasında bütün çocuklar arasında belirgin bir farklılık olmakla birlikte bütün çocuklar aynı aşamalardan geçerek dil gelişimini gerçekleştirirler. İlk önce anlamsız seslerle başlayan dil gelişim süreci, zamanla hecelere ve yaklaşık olarak bir yaş civarında anlamlı ilk kelimeler olan baba, dede, anne, mama vs. ye dönüşmekte iki ila üç yaş civarında kendini ifade edebilecek düzeyde bir kelime örüntüsü kazanmakta ve üç yaşından itibaren de yetişkin dil becerilerinin edinildiği hızlı bir sürece girmektedir. Okumakta olduğunuz bu bölümde çocuklarda dil gelişim süreçleri ele alınarak, dil gelişimi ile ilgili temel kavramlar ve kuramsal görüşleri açıklanmaya çalışılacaktır. Tartışma Bir çocuğun dünyaya geldikten sonra çıkardığı ilk sesler olan ağlama ve ağlama benzeri davranışların, dil edinim sürecindeki rolünü tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 2

3 DİL GELİŞİMİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Dil ve Gelişim Dil, bireyin içinde bulunduğu toplumla iletişim kurmasını sağlayan semboller ve kurallar bütünüdür. Dil; insanın duygularını, düşüncelerini, beklentilerini ve ihtiyaçlarını başkalarına iletmek ve aynı zamanda başkalarını anlamak amacıyla kullandığı etkili bir iletişim aracıdır (Güven, 2012). Bloom ve Lahey (1978) dili, evren hakkındaki düşünceleri simgeleyen, uzlaşmaya dayalı ve iletişim kurma ihtiyacını sağlayan ve belirli sembollerden oluşan dizgisel bir sistem olarak tanımlamaktadırlar. Bu yönüyle dil, bireyin en önemli psikososyal ihtiyaçlarından biri olan iletişim ihtiyacını, yani başkalarını anlama ve başkaları tarafından anlaşılma ihtiyacını karşılama noktasında çok önemli bir işleve sahiptir. Dil, aynı zamanda kültürel birikimin önemli bir aktarıcısıdır. Dil, insanoğlunun gelişim sürecindeki en önemli sosyal araçlarından biri olmakla birlikte oldukça karmaşık ve soyut bir yapıya sahiptir. Bu yönüyle dilin tam olarak kazanılması ve kullanılması oldukça uzun yıllara yayılmakta hatta ömür boyu sürmektedir. Dil edinimi evrensel bire süreç olarak ele alınabilir. Yani her çocuk dünyaya her dili konuşabilme potansiyeli ile gelmektedir. Hatta yaklaşık olarak bir yaşına kadar çocukların çıkardığı sesler bile aynıdır. Bugün, dünya üzerinde yaklaşık olarak 4000 civarında farklı dilin konuşulduğu bilinmektedir. Konuşulan her dilin kendine özgü kuralları, yapısı ve işleyişi bulunmaktadır, ki buna gramer denilmektedir. Bu anlamda her dilin kendine özgü bir grameri vardır. Dil öğrenme sürecinde öncelikle öğrenilmek istenilen dilin gramer yapısının bilinmesi önemli bir gerekliliktir. Dil gelişiminde insanın diğer gelişim alanlarında olduğu gibi çevre koşulları ve biyolojik yapı birlikte etkili olmaktadır. Biyolojik yapı olarak dil gelişimi ele alındığında insanda dil gelişimini doğrudan etkileyen üç sistemden bahsetmek gerekir. Bunlar, konuşmayı sağlayacak olan organ bir organ(dil), işittiği veya kendi çıkardığı karmaşık sesleri algılayabilecek bir kulak ve kendi çıkardığı veya işittiği seslere anlam verecek bir beyin. İnsanda dil gelişimi, sözü edilen bu üç organın sağlıklı olarak işlemesi durumunda ancak ortaya çıkabileceği ve gelişebileceği söylenebilir. Ancak sözü edilen bu üç organ sağlıklı olarak çalışıyor olsa bile dil gelişiminde önemli aksamalar veya gecikmeler olması muhtemeldir. Bu durumda eksik kalan husus olarak çevre faktörünü söyleyebiliriz. Yani biyolojik olarak her şey yolunda olsa bile çevre faktörü istendik düzeyde değilse, dil gelişimi istenilen düzeye ulaşamayabilir. Dil gelişiminde bireyin içinde bulunduğu ortamlar, etrafındaki modeller ve maruz kaldığı uyaranlar önemli bir etkendir. Ancak unutmamak gerekir ki, çevre şartları ne kadar istendik düzeyde olursa olsun, biyolojik yapı yetersiz ise yani zekâ problemi ve konuşma özrüne sebep olabilecek fizyolojik bir problem söz konusu ise dil gelişiminde aksamalar olması yine kaçınılmazdır. Bu anlamda dil gelişimi denildiğinde biyolojik yapı ve uygun çevre koşullarının bulunmasının olmazsa Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 3

4 olmaz bir faktör olduğu ve bu iki faktörün karşılıklı etkileşimi ile dil gelişiminin sağlıklı bir şekilde ortaya çıkabileceği söylenebilir. Bu anlamda ne çevre şartları tek başına dil gelişimi üzerinde etkilidir ne de biyolojik donanım tek başına etkili değildir. Bu iki faktörün birbirini tamamlayacak nitelikte olması gerekir. İlk Dil Edinim Süreci Dil biliminde (Filoloji) dil edinimi, bir anadilin veya öğrenilen dilin fonolojik, morfolojik, edim bilimsel, söz dizimsel ve anlamsal kurallarının edinimi olarak tanımlanmaktadır (Karakaya, 2008). Bugün dil bilimcilerin ortak bir görüşü olarak dilin, kendi başına ve hemen hemen diğer bilişsel işlevlerden ayrı olarak gerçekleşen bir gelişim alanı olduğu söylenebilir. Buna en önemli gösterge olarak, düşük zeka profiline sahip olan çocukların dil edinim seyirlerinin, normal zekaya sahip olan yaşıtlarıyla hemen hemen aynı olması gösterilmektedir. Tartışma Çocukların ilk edinim sürecinde ortaya koyduğu davranışları ve bu davranışların aynı yaş grubunda bulunan farklı kültürlerdeki çocukların davranışları ile olan benzer ve farklı yanlarını tartışınız. Dil edinim süreci, sadece biyolojik donanımla alakalı bir süreç olarak görülmemelidir. Dil edinimi evrensel bire süreç olarak ele alınabilir. Yani her çocuk dünyaya her dili konuşabilme potansiyeli ile gelmektedir. Hatta yaklaşık olarak bir yaşına kadar çocukların çıkardığı sesler bile aynıdır. Çocuğun çıkarmış olduğu seslerin pekiştirilmesi ile başlayan süreç çocuğun yaşının ilerlemesi ile model alma gibi süreçlerinde etkisiyle ana dili yani etrafındaki insanların konuştuğu dili öğrenmeye başlar. Yaşamın ilk aylarında özellikle anneyle kurulan ilişki, zamanla anne ile bebek arasında bir iletişim şekline dönüşmektedir. Yaşın ilerlemesi ile birlikte özellikle yetişkinlerin çıkardığı seslerin taklit edilmesi çocuğun dil öğreniminde önemli bir yer tutmaktadır. Zamanla, taklide dayalı olan ilk heceler ya da kelimeler bilişsel gelişimin hızlanması ile birlikte düşünme ve planlama benzeri bilişsel yetilerin ortaya çıkması ile birlikte çocuk anlamlı kelimeler ve cümleler kurmaya başlamaktadır. Anlamlı kelimelerin ve cümlelerin kurulmaya başlanması ile birlikte dilin gerçek fonksiyonunu ortaya koymaya başladığı da söylenebilir. Dil edinim süreci, sadece biyolojik donanımla alakalı bir süreç olarak görülmemelidir. Dil organı, kulak ve bilişsel yetilerin (zekâ) yerinde olması çocuğun dil edinebilmesi açısından hazır bulunuşluluğa işaret edebilir. Esasen bu durum dil edinimi açısından zorunludur. Ancak uygun çevre koşullarının sağlanması durumunda çocuğun bu hazır bulunuşluluğu anlamlı hâle gelecektir. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 4

5 Örnek Konuşma engelli olan anne babadan dünyaya gelen bir çocuk düşünelim. Biyolojik olarak dil öğrenmesinin önünde hiçbir engel olmadığını yani hazır bulunuşluluğa sahip olduğunu varsayalım. Bu durumda dil edinimi noktasında tek problem alanı olarak çevre faktörünü gösterebiliriz. Söz konusu bu çocuk yaşı ilerledikçe sahip olduğu dil öğrenme potansiyelini ortaya çıkarmaya başlayacaktır. Ancak konuşma engelli olan anne babanın bu çocuğun dil öğrenme potansiyelini destekleme noktasında yetersiz kalacağı aşikârdır. Eğer bu çocuk yoğun olarak iletişim kuracağı başka insanlar etrafında bulunmaz ise dil ediniminde aksamalar olması büyük bir olasılıktır. Sonuç olarak insanın dünyaya dil öğrenme potansiyeli ile geldiği ve ancak uygun çevre şartlarının sağlanması durumunda bu potansiyelin işlerlik kazandığı söylenebilir. DİLİN BİLEŞENLERİ Ses bilgisi Ses bilgisi, bir dilde çıkarılan seslerin yapısını, dağılımını ve sıralanmalarını biçimlendirmeyi ve hangi seslerin kelimeler içerisinde bir araya gelebileceğini ifade etmektedir (Ege, 1997). Biçim bilgisi Kelimelerin içinde yer alan yapılara ilişkin kuralları ifade etmektedir. Bir dilde kelimeleri oluşturan anlamlı seslere, yani bir kelimenin en küçük parçasına morfem (biçimbilim) denilmektedir. Söz dizimi Dilin bileşenleri, ses bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi, anlam bilgisi ve kullanım bilgisi olarak sınıflandırılabilir. Söz dizimi, bir dilde cümleleri oluşturan kelimelerin ve o dilde yer alan tamlamaların, söz öbeklerinin ve cümleciklerin nasıl dizileceğine ilişkin kuralları ifade etmektedir. Anlam bilgisi Anlam bilgisi bir dilde yer alan kelimelerin anlamlarını ifade etmektedir. Dil gelişim evrelerine göre bir çocuğun çıkarmış olduğu bir kelimenin anlamına ilişkin bilgiye sahip olduğu dönem olarak 15. ay gösterilmektedir. Bu dönemden Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 5

6 sonra çocukların anlamının bildikleri kelimeleri amaçlı olarak kullanmaya başladıkları görülmektedir. Kullanım bilgisi Dilin bir iletişim aracı olarak sosyal yaşam içerisinde kullanımını ifade etmektedir. Kullanım bilgisi, bir insanın konuşma nedenini, karşılıklı konuşmada sıra alma, bir konu hakkında konuşmaya başlama ya da devam etme, farklı ortamlar ve dinleyiciler için konuşmayı değiştirme becerisini içine almaktadır (Kürkçüoğlu, 2012). DİL GELİŞİMİNDE KURAMSAL YAKLAŞIMLAR İnsanlarda dil gelişim sürecini açıklamaya çalışan farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Aşağıda bu yaklaşımlar kısaca açıklanmaya çalışılmıştır. Davranışçı Kuram Dil gelişimi veya dil öğrenme sürecinde davranışçı kuramcılar, insan davranışının geneline ilişkin olarak ortaya koymuş oldukları ilkelerin dil edinimi içinde geçerli olduğunu savunmaktadır. Davranışçılar ağırlıklı olarak gözlenebilir ve ölçülebilir davranışlara odaklandıkları için dilin yapısını oluşturan zihinsel ve içsel mekanizmalara önem vermemişlerdir. Bu anlamda dil edinimini sadece gözlenebilen performanslar üzerinden açıklamaya çalışmışlardır (Atay, 2009). Tartışma Anne babanın, çocuğun çıkarmış olduğu bazı seslere verdikleri tepkilerin çocuğun dil gelişimi üzerindeki etkisini tartışınız. Davranışçılara göre insanda dil öğrenimi koşullanma ve özellikle de pekiştirme yoluyla gerçekleşmektedir. Davranışçılara göre insanda dil öğrenimi koşullanma ve özellikle de pekiştirme yoluyla gerçekleşmektedir. Buna göre bebeklik döneminde anlamlı heceler ve kelimeler çıkarmaya başlayan bir bebeğin bu seslerinin etrafındaki insanlar tarafından, özellikle de anne baba tarafından pekiştirilmesi yoluyla dil edinimi ortaya çıkmaktadır. Bebekler bu dönemde anne babanın çıkarmış olduğu sesleri taklit etmeye başladığında yine anne babanın ortaya koyacağı olumlu tepkiler bir pekiştirme vazifesi görmekte ve bebek pekiştirildiğini fark ettiği bu sesleri daha fazla çıkarmaya başlamaktadır. Davranışçı kuramın önde gelen savunucularından biri olan Skinner dili öğrenme ve koşullanma sonucu ortaya çıkan bir davranış olarak tanımlamaktadır. Ona göre dil edinimi, insanın diğer öğrendiği davranışlardan biridir. Bu süreçte Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 6

7 özellikle pekiştirme ilkeleri önemli bir rol oynamaktadır. Çıkarmış olduğu seslerin etrafındaki insanlar tarafından hoş karşılandığını fark eden bir çocuk için bu durum bir pekiştirme rolü görmekte ve çocuk giderek bu sesleri daha fazla çıkarma eğilimi göstermekte, bir süre sonra bu eğilimler alışkanlıklara dönüşmekte ve yavaş yavaş kelime hazinesi oluşmaktadır. Bu süreç içerisinde pekiştirilmeyen sesler ise zamanla ortadan kaybolmaktadır. Davranışçılara göre anne babanın dil edinimi noktasında en önemli görevi, çocukların dil gelişiminde göstermiş oldukları istendik nitelikli tepkilerini pekiştirmektir. Davranışçı görüş bağlamında dil edinimine ilişkin olarak klasik koşullanma ilkelerini dikkate alan bir yaklaşım da söz konusudur. Buna göre, bebekler büyüme sürecinde birtakım anlamsız sesler çıkarmaya başlarlar. Ancak çocuk rastgele çıkarttığı bu sesler ile bazen farkında olmadan belli bir anlam taşıyan sesleri de çıkarabilirler. Şöyle ki bu sesler bazen yan yana gelerek baba veya dede şeklinde algılanabilir. Çocuğun bu ve benzeri sesleri çıkardığını duyan anne baba ise bu seslere olumlu tepki vermekte ve çocuk çıkarmış olduğu bu sesler ile anne babanın olumlu tepkisi arasında bir bağ kurmakta yani koşullanmaktadır. Bundan sonraki süreçte de çocuk söz konusu kişi ile karşılaştığında aynı sesleri çıkarmaya başlayacaktır. Davranışçılar dil öğrenme ve diğer davranışların öğrenilmesi arasında öğrenme yönünden bir fark görmemektedirler. Dil ediniminin koşullanma ve pekiştirme ilkeleri doğrultusunda ortaya çıkan bir süreç olduğunu belirtmektedirler. Ancak, dil edinimi sadece koşullanma ve pekiştirme yoluyla ortaya çıkan basit bir süreç olmayıp aksine son derece karmaşık bir süreç olarak ele alınabilir. Bu anlamda, davranışçı yaklaşımın dil edinimi ve gelişimini açıklama noktasında yetersiz kaldığını söyleyebiliriz. Çünkü çocuklar duydukları her kelimeyi tekrar etmeyebilir ve pekiştirilmeye çalışılan her kelimeyi kazanamayabilirler. Tartışma İnsanlarda dil öğrenimi ile diğer öğrenmeler arasındaki benzer ve farklı noktaları tartışınız. Dil edinimini bilişsel kurama göre açıklamaya çalışan bilim adamları, dil edinimini bilişsel gelişimin bir parçası olarak görürler. Bilişsel Kuram Dil edinimini bilişsel kurama göre açıklamaya çalışan bilim adamları dil edinimini, bilişsel gelişimin bir parçası olarak görürler. Yani dil yetileri, bilişsel yetilerin bir ürünü olarak görülür. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 7

8 Bilişsel kuramın önemli savunucularından olan Piaget dili, bilişsel olgunlaşmanın sonucunda ortaya çıkan pek çok beceriden biri olarak görmektedir. Bu anlamda biliş dil edinimi için gerekli ve yeterli tek faktör olarak görülmektedir. Bilişsel gelişimin hızı bu anlamda dil gelişiminin seyrini de önemli ölçüde etkilemektedir (Topbaş, 2010). Bu durumda bilişsel yetilerde ortaya çıkan bir sorun veya yetersizliğin çocuğun dil edinim süreçleri üzerinde doğrudan olumsuz etkilere sebep olacağı söylenebilir. Piaget e göre duyu-devinim yoluyla çocuklarda ses şemaları gelişmekte ve işlem öncesi dönemin başlarında çocuklar nesnelerin yerine geçen sembolleri kullanarak dili öğrenmektedirler (Tümkaya, 2008). Piaget çocukların öncelikle 0-2 yaş aralığında birtakım seslere ilişkin olarak şemalar oluşturduklarını ve 2 yaşından sonra yavaş yavaş bir zihinsel ses sistemi oluşturmaya başladıklarını ve özellikle soyut işlemler dönemi ile birlikte dil gelişiminin oldukça ileri bir düzeye geldiğini belirtmektedir. Piaget, çocuklarda dil gelişiminin kalıtım ve çevrenin etkileşimi ile kazanıldığını, dil gelişimi ile bilişsel gelişim arasında çok yakın bir ilişki olduğunu ve dil gelişiminin belli evrelerden geçerek ve özellikle yakın çevre ile etkileşim ile yapılanmaya başladığını belirtmektedir. Bu durumda dil gelişiminin bilişsel gelişimin bir sonucu olarak ele alınabileceğini ifade etmektedir (Atay, 2009). Bireysel Etkinlik Aynı yaş grubu içerisinde bulunan normal zekâya sahip olan ve zihinsel engelli olan çocukların dil gelişim süreçlerini karşılaştırınız. Vygotsky ise çocukların sadece sosyal etkileşim için değil, aynı zamanda kendi davranışlarını planlamak, rehberlik etmek ve izlemek için dili kullandıklarını ifade etmektedir. Buna göre çocuklarda dil ve düşünce birbirinden bağımsız iken daha sonra birbiriyle bağlantılı hâle gelmektedir. Özellikle 3-7 yaş arasında çocuklarda dıştan yapılan konuşmalar içsel konuşmalara dönüşmektedir. Bu anlamda içsel konuşma erken çocuklukta düşüncenin önemli bir aracı hâline gelmektedir (akt. Kürkçüoğlu,2012; Santrock, 2003). Vygotsky, dil ve düşüncenin başlangıçta birbirinden bağımsız olarak geliştiğini ancak yaşın ilerlemesi ile birlikte birleştiğini belirtmektedir. Yaklaşık olarak üç yaş civarında çocuklar yavaş yavaş dışsal konuşmadan içsel konuşmaya yönelirler. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 8

9 Tartışma Çocuklarda içsel ve dışsal konuşma kavramlarını ele alarak bu kavramların dil öğrenim sürecindeki etkilerini tartışınız. Psikolinguistik Kuram Dil edinim sürecinde biyolojik kuram, insanın dünyaya kalıtsal olarak dil öğrenmeye programlanmış olarak geldiğini savunur. Hangi çevrede ve koşullar altında olursa olsun, eğer çevresinde konuşan birileri varsa insan mutlaka konuşmayı öğrenir. düşüncesini taşımaktadırlar. Psikolinguistik kuram denilince akla ilk gelen bilim adamı Chomsky dir. Chomsky, insanın dil edinmeye imkân sağlayan bir programla dünyaya geldiğini ve bu program sayesinde bütün çocukların belli bir olgunluğa ulaştıklarında konuşmayı öğrenmeye başladıklarını iddia etmektedir (Fabes ve Martin, 2003). Chomsky, çocuklarda görülen bu dil edinim sürecinin evrensel bir nitelik taşıdığını da belirtmektedir. Dil gelişimi evreleri konusunda en çok kabul gören yaklaşım, Chomsky tarafından ortaya konulan gelişim evreleridir. Chomsky, dilin derin ve yüzeysel olmak üzere iki yapıdan oluştuğunu belirtmektedir. Söz konusu derin yapı, dil edinimine ilişkin olarak soyut anlamları kapsamaktayken yüzeysel yapı, gramer yapısını ve telaffuz edilen kelimeleri kapsamaktadır. Çocuklar dil edinim sürecinde öncelikle derin yapı ile yani soyut süreçlerle başlamakta ve giderek bu soyut süreçleri kelimelere aktarmaktadırlar (Tümkaya, 2008). Chomsky, çocukların doğuştan sahip oldukları program aracılığıyla çevrelerinde konuşulan dili içselleştirdiğini ve konuşmaya başladığını iddia etmektedir. Aynı şekilde insanların büyüme sürecinde herhangi bir dille karşı karşıya kalmamaları durumunda dil ediniminin mümkün olmayacağını belirtmektedir. Dil edinim sürecinde psikolinguistik görüş, özellikle bilişsel ve sosyal süreçleri göz ardı etmesi ve dil edinimini sadece biyolojik temelli bir süreç olarak ele alması nedeniyle yetersiz olarak değerlendirilmekte ve eleştirilmektedir. Etkileşim Kuramı Dil edinim sürecini açıklamaya çalışan biyolojik, davranışsal ve bilişsel görüşlerin hiçbirinin tam olarak bu süreci açıklayamadıkları görüşünden hareketle etkileşim kuramı ortaya atılmıştır. Buna göre çocuklarda dil edinimi, biyolojik olgunlaşma, çevresel etki ve yaşantıların eşit düzeyde bir etkileşimi ile ortaya çıkmaktadır (İnanç, Bilgin ve Atıcı, 2012). Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 9

10 Çocuğun dil gelişimi sürecindeki temel etken, doğuştan getirilen dil öğrenme kapasitesini harekete geçiren çevre ile olan etkileşimidir. Yani çocukta var olan dil öğrenme potansiyeli tek başına dil öğrenmek için yeterli değildir aynı zamanda çevre ile etkileşim kurulması da gerekmektedir. Tartışma Çocuklarda dil gelişimini açıklamaya çalışan kuramların benzer ve farklı yanlarını tartışınız. Etkileşim kuramcıları, çevre ile kurulan etkileşimin niteliğinin dil gelişim ve edinim sürecini doğrudan etkilediğini iddia etmektedirler. Şöyle ki dil edinim sürecinde anne babasıyla etkin bir iletişim kurma fırsatı bulan çocukların dil edinim becerilerinin etkin iletişim kurma fırsatı bulamayan çocuklara nazaran daha iyi düzeyde olduğu belirtilmektedir. Bu konuda özellikle bakım evlerinde ve yetiştirme yurtlarında kalan çocuklar üzerine yapılan araştırma bulgularının, etkileşim kuramcılarının bu görüşünü destekler nitelikte olduğu görülmüştür (Savaş, 2006). Dil gelişim evreleri; agulama, tek sözcük, telegrafik konuşma ve gramer olmak üzere dört bölüme ayrılmaktadır. Etkileşim kuramcıları anne babanın dil edinim sürecinde çocuğun dil edinimine gösterdiği ilgi düzeyinin dil edinim becerilerini önemli ölçüde etkilediğini ifade etmektedirler. Farrar (1992) okul öncesi dönemde çocukların hece ve kelime hatalarını düzeltme hususunda bilinçli davranan anne babaların çocuklarında dili gramer kurallarına uygun kullanma eğiliminin daha yüksek olduğu bulunmuştur. DİL GELİŞİMİ EVRELERİ Dil gelişimi evreleri konusunda en çok kabul gören yaklaşım Chomsky (1957) tarafından ortaya konulan psikolinguistik kuramdır. Chomsky, insanın dil öğrenmeye yatkın bir program ile dünyaya geldiğini belirtir. Chomsky, bu program aracılığıyla çocukların dilsel ögeleri seçebildiklerini ve bu suretle dil edinebildiklerini belirtmektedir. Dil gelişim seyrinin hemen hemen bütün dil ve kültürlerde birbirine paralellik göstermesi ve yapılandırılmış bir dil öğrenim programına maruz kalmadan da çocukların dili belli bir düzeyde ediniyor olmaları bu görüşü destekler niteliktedir. Chomsky, dil gelişim evrelerini temel dört evreye ayırmaktadır. Bunlar; Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 10

11 Agulama Dönemi (0-12 ay) Bu dönem doğumdan başlayarak 12. ayın sonuna kadar olan zaman diliminde yaşanmaktadır. Kendi içinde üç farklı aşamaya ayrılır: Ağlama evresi (0-2 ay) Bebekler bu dönemde ağlarken bilinçsizce, ileride konuşmanın alt yapısını oluşturacak olan bazı sesler çıkarırlar. Ağlama ağırlıklı olarak bebeklerin ihtiyaçlarını belli ettikleri bir araçtır. Aynı zamanda ağlama ileride çıkarılacak olan seslerin bir alt yapısıdır. Babıldama evresi(2-6 ay) Bebekler bu dönemde ünlü ve ünsüz harfleri bir araya getirip sıraya koyarak çeşitli sesler çıkarırlar. Bu evrede çıkarılan sesler genellikle iki hecelidir. Örneğin; ba-ba, ma-ma vb. gibi. Bu dönemde çıkarılan sesler her çocuk için evrenseldir yani ana dile özgü sesler değildir. Çağıldama (Heceleme) Evresi (6-12 ay) Anlamsız seslerin azalmaya başladığı ve bebeğin anlamlı ilk hecelerini çıkarmaya başladığı dönemdir. Bu dönemde üç heceli kelimeler de telafuz edilebilir ancak evrenin başında telafuz edilen kelimelerin anlamları bilinmemektedir. Yani kavram gelişimi söz konusu değildir. Bireysel Etkinlik Çocukların çıkarmış oldukları ilk anlamlı hecelerin ve ilk kelimelerin hangi aylarda ortaya çıkmaya başladığını gözlemleyiniz. Tek Sözcük Dönemi (12-18 ay): Çocuklarda dil edinimi bağlamında gramer kurallarına uygun olarak konuşma belirtileri yaklaşık olarak 2 ile 6 yaş arasında görülmeye başlanır. Konuşmada kritik dönemdir. Çocuk ilk anlamlı sözcükleri söyler. İlk söylenilen kelimeler genelde birden çok amaç için kullanılır. Tek sözcüklerle çok şey anlatılmak istenir. Çocuk tek sözcükle farklı anlamlar üretir. Buna morgem denir. Çocuk çevreyi keşfetmeye yönelmiştir. Bu dönemde çocukta kavram gelişimi görülür. Kavram gelişimi; çocuğun duyu organlarıyla aldığı bilgiyi, nesnelerin zihinsel tasarımına dönüştürme işidir. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 11

12 Bu dönemde gelişen bir diğer ifade ise alıcı ve ifade edici dildir. Çocukta kavrama, sözcük üretiminden önce gelişir. Örneğin; 18 aylık bir çocuğa Attaya gidelim. dediğinde bunun anlamını alacak ve hazırlanacak, fakat kendisi Attaya gidelim. anlamını düzgün bir cümle kurarak ifade edemeyecektir. Yani söyleneni kavrayabilecek (alıcı dil), ancak cevabı üretmekte zorluk (ifade edici dil) çekecektir. Telegrafik Konuşma Dönemi (18-24 ay): Çocuklar bu dönemde iki kelimeyi bir arada kullanırlar. Bunlardan biri isim diğeri ise fiil ya da sıfattır. Çocuk bütün düşündüklerini ya da cümlenin tamamını iki kelimeye yansıtır ve ifade etmeye çalışır. Sözcüklerin birleştirilmesi dönemidir. Kullanılan kelime sayısı artar. İki kelime peş peşe söylenerek anlamlı sözcükler oluşturulur. anne su, baba geldi gibi. Kelimeler arasında bağlaç kullanılmadan sözcükler kullanılır. İlk Gramer Dönemi (24-72 ay): Çocuğun özellikle oyun oynamaya ve sosyal yaşama katılmaya başladığı bir dönemdir. Hâliyle bu dönemde dil önemli bir sosyal ilişki bağlamında oldukça önemli bir araç durumundadır. Çocuklar bu dönemin sonuna doğru ana dilinin gramer yapısını öğrenmekte ve konuşmasını gramere uygun olarak yapmaktadır. Yine bu dönemde konuşma becerilerinin artması ve sosyal hayata daha fazla katılmanın sonucu olarak çocuklarda kelime hazinesi de oldukça artmıştır. Tartışma Çocukların dil gelişim sürecinde geçirdikleri aşamaları ve bu aşamaların her birinde dil açısından göstermiş oldukları davranışları tartışınız. DİL GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Çocuklarda dil gelişimini etkileyen faktörleri bilişsel faktörler, cinsiyet faktörü, sağlık faktörü ve çevresel faktörler olmak üzere dört boyutta ele alabiliriz. Bilişsel Faktörler Özellikle Piaget in görüşlerine dayanmaktadır. Piaget daha önce de açıklandığı gibi dil gelişimi ile bilişsel gelişim arasında önemli bir ilişki olduğunu ve dilin bireyin biliş düzeyini yansıtan bir faktör olduğunu belirtmektedir. Buna göre Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 12

13 bireyin biliş düzeyi geliştikçe dil edinim düzeyi de buna paralel olarak gelişmektedir. Yavuzer (1993) bilişsel beceri düzeyi yani zekâ düzeyi normalin üzerinde olan çocukların yaşıtlarına nazaran daha erken konuşabildiklerini belirtmektedir. Sonuç olarak bilişsel faktörler ile dil edinimi arasında önemli bir paralellik olduğu ve bilişsel gelişim ile dil gelişimi arasında önemli bir bağ kurulabileceği söylenebilir. Cinsiyet Faktörü Dil edinim sürecinde kızların erkeklere nazaran daha hızlı bir gelişim gösterdikleri ve dil ediniminin daha erken başladığını gösteren bazı araştırma bulguları mevcuttur (Stanton-Chapman, Chapman, Kaiser, & Hancock, 2004). Ancak cinsiyetin tek başına dil edinimini etkilemesi beklenmemelidir. Cinsiyetle birlikte dil edinimini etkilemesi muhtemel biyolojik faktörler gibi başkaca faktörlerin birlikte ele alınması önerilebilir. Sağlık Faktörü Çocuklarda dil gelişimini etkileyen faktörleri bilişsel faktörler, cinsiyet faktörü, sağlık faktörü ve çevresel faktörler olmak üzere dört boyutta ele alabiliriz. Dil edinim sürecinde bir çocuğun sahip olduğu sağlık durumu önemli bir rol oynayabilmektedir. Hatta dil ediniminde gerekli birçok koşul yerinde olmasına karşın sağlık problemleri nedeniyle konuşamayan çocuklar olabilmektedir. Bunun için dil ediniminde çocukların dil, dudak ve damak yapısı ile işitme duyusunun çok önemli bir role sahip olduğunu belirtmek gerekir. Bugün işitme engelli olan birçok kişinin aynı zamanda konuşma engeli bulunmamasına rağmen konuşamadıkları bilinmektedir. Çünkü etrafındaki sesleri algılayamayan bir kişinin bu sesleri işlemesi, anlamlandırması ve tepkide bulunması oldukça güç bir durumdur. Bireysel Etkinlik Sağlık problemlerinin dil gelişimi üzerindeki olumsuz etkilerinin neler olduğunu araştırınız. Bugün, çeşitli işitme araçları yardımıyla bu sorun belli bir oranda çözülebilmektedir. Ancak bunun için erken tanı çok önemlidir. Birçok çocuk dünyaya işitme engelli olarak veya işitme problemli olarak gelmekte, ancak böyle bir soruna sahip olduğu çoğu zaman geç fark edilmektedir. Bu durumda alınmaya çalışılan tedbirlerde de yetersiz kalınabilmekte veya alınan tedbirler istenilen sonucu vermeyebilmektedir. Bu anlamda olabildiğince erken bir şekilde çocuklarda dil ve işitme problemine neden olabilecek fizyolojik durumların erken tanılanması ve tedbir alınması zaruri olarak değerlendirilebilir. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 13

14 Çevresel Faktörler Çevresel faktörler, bireyin diğer gelişim alanlarında olduğu gibi dil gelişimi üzerinde de oldukça etkilidir. Çevresel faktörler bireyin diğer gelişim alanlarında olduğu gibi dil gelişimi üzerinde de oldukça etkilidir. Bireyin içinde bulunduğu ailenin sosyolojik yapısı, çocuğa karşı tutum ve yaklaşımları, anne babanın dil açısından sağlıklı olup olmaması ve çocuğun dil gelişimine ilişkin bilinçlilik düzeyleri gibi özellikler, çocuğun dil gelişimini etkilemesi muhtemel çevresel faktörler olarak sıralanabilir. Tartışma Çocukların dil gelişimini etkilemesi muhtemel biyolojik ve çevresel faktörleri tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 14

15 Ödev Çocuklarda dil edinim sürecini etkilemesi muhtemel bilişsel ve biyolojik faktörleri araştırınız. Ödev Dil gelişimi açısından ele alınabilecek temel kavramları tartışınız. Ödev Dil gelişimini açıklamaya çalışan kuramların benzer ve farklı yanlarını belirlemeye çalışınız. Ödev Dil gelişimini olumlu ve olumsuz olarak etkilemesi muhtemel olan faktörleri inceleyiniz. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 15

16 Özet Dil becerilerinin kazanılması noktasında bütün çocuklar arasında belirgin bir farklılık olmakla birlikte, bütün çocuklar aynı aşamalardan geçerek dil gelişimini gerçekleştirirler. İlk önce anlamsız seslerle başlayan dil gelişim süreci, zamanla hecelere ve yaklaşık olarak bir yaş civarında anlamlı ilk kelimeler olan baba, dede, anne, mama vs. ye dönüşmekte iki ila üç yaş civarında kendini ifade edebilecek düzeyde bir kelime örüntüsü kazanmakta ve üç yaşından itibaren de yetişkin dil becerilerinin edinildiği hızlı bir sürece girmektedir. Dil edinim sürecini açıklamaya çalışan farklı görüşler bulunmaktadır. Davranışçı kuram; insanda dil ediniminin tamamen öğrenme sürecine bağlı olarak çocuğun çıkarmış olduğu seslerin etrafındaki insanlar tarafından pekiştirilmesi yoluyla kazanıldığını, bilişsel yaklaşımcılar, dil gelişimi ile bilişsel gelişim arasında doğrudan bir ilişki olduğunu ve dil gelişiminin bireyde bilişsel gelişimin bir yansıması olduğunu belirtmektedirler. Bilişselciler, insanda biliş düzeyi ile dil edinim becerileri arasında önemli bir ilişki olduğunu düşünmektedirler. Buna karşın psikolinguistik kuram, insanın dünyaya dil edinimine ilişkin belli bir program ile geldiğini ve en olumsuz koşullarda bile dil ediniminin belli bir düzeyde gerçekleştiğini belirtmektedirler. Dil edinim sürecinde bu üç görüşü de birleştirmeye çalışan etkileşim kuıramı ise dil ediniminin biyolojik olgunlaşma, çevresel etki ve yaşantıların eşit düzeyde bir etkileşimi ile ortaya çıkmaktadır. Dil edinim evreleri olarak en yaygın şekilde kabul gören görüş olarak Vygotsky tarafından ortaya konulan ve insanda dil gelişimini agulama, tek sözcük evresi, telegrafik konuşma ve ilk gramer evresi olarak dörde ayıran görüş olduğu söylenebilir. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 16

17 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi çocuklarda dil edinim sürecinin tamamen öğrenme ürünü olduğunu belirten görüştür. a) Psikolinguistik Kuram b) Davranışçı Kuram c) Sosyal Bilişsel Kuram d) Biyolojik Kuram e) Etkileşimci Kuram 2. Aşağıdakilerden yaklaşımlardan hangisi insanın dünyaya dil edinim programı ile geldiğini ve asgari koşullarda bile insanın belli bir düzeyde dil öğrenmesinin mümkün olduğunu savunmaktadır? a) Psikolinguistik Kuram b) Davranışçı Kuram c) Bilişsel Kuram d) Etkileşimci Kuram e) Sosyal Öğrenme Kuramı 3. İnsanın dil ediniminde gramer yapısına uygun olarak konuşmaya başladığı yaş dönemi aşağıdakilerden hangisidir? a) 0-1 yaş arası b) 1-2 yaş arası c) 2-5 yaş arası d) 5-9 yaş arası e) 9-15 yaş arası 4. Dil edinim sürecinde anlamlı ilk kelimelerin çıkarılmaya başlandığı ve tek bir kelimenin birçok amaç için kullanıldığı dil edinim evresi aşağıdakilerden hangisidir? a) 0-1 b) 1-2 c) 2-3 d) 3-4 e) Dil gelişimi ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Dil kazanımında çevrenin etkisi vardır. b) Farklı dillerde, dil gelişim aşamaları birbirinden farklıdır. c) Farklı dillerde, dil gelişim aşamaları birbirine çok benzemektedir. d) Dil edinim süreci evrensel nitelik taşımaktadır. e) Çocukların dil becerileri desteklenebilir ve geliştirilebilir niteliktedir. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 17

18 yaş arasındaki bir çocuğun dil gelişim süreci ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Anlamsız sesler çıkarmaktadır. b) Sadece tek sözcük çıkarabilmektedir. c) Birkaç kelime çıkarabilmekte ve değişik manalarda kullanabilmektedir. d) Gramere uygun cümleler kurabilmektedir. e) Üç veya daha fazla kelime ile cümle kurabilir. 7. Aşağıdakilerden hangisi Noam Chomsky nin dil gelişimine ilişkin görüşleri arasındadır? a) Dil gelişimi, öğrenme ürünüdür. b) Dil gelişiminde sosyal faktörlere birinci sırada yer alır c) Dil gelişimi, biyolojik faktörlerin etkisi altındadır. d) Dil gelişimi, pekiştirmelerle ortaya çıkmaktadır. e) Dil gelişimi, kalıtım ve çevrenin etkileşiminin ürünüdür. 8. Aşağıdakilerden hangisi dil gelişimini etkileyen faktörlerden biri değildir? a) Cinsiyet b) Zekâ c) Sağlık durumu d) Ana dilin özellikleri e) Çevre 9. Dil gelişiminde anlamsız seslerin azalmaya başladığı ve bebeğin anlamlı ilk hecelerini çıkarmaya başladığı dönem aşağıdakilerden hangisidir? a) Agulama evresi b) Çağıldama evresi c) Tek sözcük evresi d) Telegrafik konuşma e) Gramer evresi 10. Dil edinim süreci ile ilgili olarak aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? a) Dil edinim evreleri hemen hemen bütün dillerde evrensel nitelik taşır. b) Davranışçı kuramcılar, dil ediniminde pekiştirmeyi ön plana çıkarırlar. c) Etkileşimci kuramcılar çevre ve biyolojik koşulların ortak etkisini savunurlar. d) Ana dilin özellikleri çocukların dil gelişimini geciktirebilir. e) Anne babanın tutumları çocuklarda dil edinimini etkileyebilir. Cevap Anahtarı 1. B, 2.A, 3.C, 4.B, 5.B, 6.C, 7.C, 8.D, 9.B, 10.D Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 18

19 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Atay, M.(2009). Erken Çocukluk Döneminde Gelişim-1. Ankara: Kök Yayıncılık. Bloom L., ve Lahey, M.(1978). Language development and language disorders. Nev York: John Wiley and Sons Chomsky, N.(1957). Syntactic structures. The Hague: Moutun Ege, P.(1997). Kekemelikte erken tedavi: Önemi ve yöntemleri. Ankara Üniversitesi 5. Mitat Enç Özel Eğitim Günleri, Ankara: Türkiye Sakatlar Konfederasyonu Yayınları, 5, Farrar, Michael J. (1992). Negative evidence and grammatical morpheme acquisition. Developmental Psychology, 28(1), Fabes, R., ve Martin, C.L.(2003). Exploring child development. Boston: Pearson Education. Güven, M.(2012). Dil Gelişimi (içinde), Özbay, Y., Erkan, S.(2012). Eğitim Psikolojisi. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Karakaya, Z.(2008). Dil Edinimi: Okul Öncesi Dil ve Oyun Eğitimi. Samsun: E-Yazı Yayıncılık. Kürkçüoğlu, B.(2012). 0-6 Yaş Arası Çocukların Temel Gelişimsel Özellikleri: Bilişsel ve Dil Gelişimi (içinde) Diken, İ(2012) Erken Çocukluk Eğitimi. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık Maviş, İ.(2010) Çocukta Dil Edinim Kurmaları (içinde) Topbaş, S.(2009). Dil ve Kavram Gelişimi. Ankara: Kök Yayıncılık. İnanç, B.Y., Bilgin, M., Atıcı, K.M.(2012). Gelişim Psikolojisi. Ankara: Pegem Akademi Yayıcılık. Santrock, J.W. (2003). Children, 7th Ed. Boston: McGraw Hill. Savaş, B.(2006). Okuma eğitimi ve çocuklarda dil gelişimi. İstanbul: İstanbul Alfa Basım Yayın Dağıtım. Stanton-Chapman, T.L, Chapman, D.A., Kaiser, A.P., & Hancock, T.B. (2004). Cumulative Risk and Low-Income Children s Language Development. Topics in Early Childhood Special Education. 24,(4), Topbaş, S. (2010). Sesbilgisel Gelişim. (Editör: S. Seyhun Topbaş). Dil ve Kavram Gelişimi. Ankara: Kök Yayıncılık. Tümkaya, S.(2008). Dil gelişimi. Editör Deniz, E. Erken çocukluk döneminde gelişim. Ankara: Maya Akademi. Yavuzer, H.(1993). Çocuk psikolojisi, İstanbul: Remzi Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 19