Tüketicilerin Ambalajlı ve Açık Süt Tüketim Alışkanlıklarının Karşılaştırmalı Olarak Đncelenmesi: Kahramanmaraş Örneği

Transkript

1 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 Tüketicilerin Ambalajlı ve Açık Süt Tüketim Alışkanlıklarının Karşılaştırmalı Olarak Đncelenmesi: Kahramanmaraş Örneği Cuma AKBAY 1, Gülgün YILDIZ TĐRYAKĐ 2 1 KSÜ, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Kahramanmaraş 2 KSÜ, Ziraat Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET: Bu çalışmada, Kahramanmaraş ta ailelerin açık süt (sokak sütü) ve ambalajlı süt tüketim alışkanlıkları karşılaştırılmalı olarak araştırılmıştır. Çalışmada kullanılan veriler Kahramanmaraş şehir merkezinde farklı sosyoekonomik gruplarda yer alan 350 aileden yüz yüze anket uygulaması yoluyla sağlanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre tüketicilerin süt tüketim alışkanlıkları gelir, eğitim, yaş, cinsiyet ve annenin statüsüyle yakından ilişkili bulunmuştur. Ayrıca tüketici ön yargılarının sosyo-demografik faktörlere kıyasla süt tüketiminde daha fazla etkili olduğu saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Ambalajlı süt, açık süt, tüketim, Kahramanmaraş, tüketici ön yargıları Consumers Packed and Unpacked Milk Consumption Behavior: A Case Study in Kahramanmaras ABSTRACT: In this study, consumers packed and unpacked milk consumption behaviors were investigated by using questionnaire from 350 households in different socio-economic groups in Kahramanmaras province. The results suggest that consumers milk consumption behaviors were affected by household income, education, age, gender and status of mother. Moreover, consumer prejudices towards to milk consumption were also found to be more potent as compared to socio-demographic factors. Key words: Packed milk, unpacked milk, consumption, Kahramanmaras, consumers prejudices GĐRĐŞ Süt, sağlıklı bir yaşam için, insanoğlunun tüketmesi gereken temel bir gıda maddesidir. Süt, protein, vitamin ve minerallerin esas kaynağını oluşturduğu için, sadece bebek ve çocukların değil, her yaştaki bireyler için de son derece değerli ve vazgeçilmez bir gıda maddesidir. Son yıllarda yapılan klinik ve biyokimyasal araştırmalar, süt tüketiminin özellikle de az yağlı sütlerin, hipertansiyon, diş hastalıkları, kolon kanseri ve kalp hastalıklarının azalmasında önemli olduğunu göstermiştir (Gurr, 1992; Massey, 2001; Bus ve Worsley, 2003). Günde 1 litre süt tüketimi ile günlük kalsiyum ve fosfor ihtiyacının tamamı karşılanabilmektedir (Anar, 1998; Şimşek ve ark., 2005). Sütün içerdiği değerli besin elementlerinden en fazla yararlanma şekli, doğrudan içilmesiyle mümkündür. (Demirci, 1981; Anar, 2000; Şimşek ve ark., 2005). Araştırmalar, tüketicilerin genel olarak süt ve süt ürünlerinin insan sağlığını olumlu etkilediği ve özellikle de sütün önemli bir kalsiyum kaynağı olduğu konusunda bilgi sahibi olduklarını göstermekle birlikte, bazı tüketiciler sütün besinsel önemi konusunda bazı ön yargılara ve düşüncelere sahiptirler. Örneğin, kimi tüketiciler sütün şişmanlık yaptığına kimi tüketiciler ise ambalajlı sütün koruyucu madde içerdiğine inanmaktadırlar (Mitsostergios ve Skladas, 1994; Bus ve Worsley, 2003; Şimşek ve ark., 2005). Türkiye de üretilen sütün yaklaşık %40 ı tüketiciye çiğ süt (sokak sütü/açık süt) olarak ulaştırılmaktadır. Modern işletmelerde işlenen süt oranı yaklaşık %20 iken, hijyenik şartları düşük mandıralarda işlenen süt miktarı ise %40 dır (Benli, 2005). Öte yandan, kooperatifler ve diğer organizasyonlar aracılığıyla toplanarak soğuk zincir içerisinde ve hijyenik şartlarda sanayi kuruluşlarına verilerek işlenen sütün toplam üretilen süt içerisindeki oranı Danimarka, Hollanda ve Đrlanda da yaklaşık %98, Yunanistan ve Đspanya da ise %78 dir (Benli, 2005). Ülkemizde, ısıl işlemden geçmemiş, mikrobiyolojik açıdan güvenilir olmayan ve önemli oranda besin değerini kaybeden açıkta satılan sütün, tüketilen toplam süt içerisindeki oranı %50 lerin üzerindedir. Sokakta satılan sütün yasak olmasına rağmen hala tüketilmeye devam edilmesinin en önemli nedenleri, tüketici alışkanlıkları, fiyat ve gelir gibi ekonomik faktörlerdir (Voorbergen, 2004). Süt kompleks bir gıda maddesi olup, bir çok besin elementleri içermektedir. Ancak, bu besin elementleri insan sağlığı açısından yararlı olabileceği gibi, açık süt olarak tüketildiği zaman (ısıl işlemden geçirilmediğinde) pek çok mikroorganizma için iyi bir besi ve üreme ortamı oluşturacağından dolayı insan sağlığını tehdit etmesi de söz konusu olabilmektedir (Wham ve Worsley, 2003). Türkiye de süt ve süt ürünleri tüketim miktarı son yıllarda iç açıcı olmayan bir değişim göstermekte olup, Avrupa ülkeleri ve ABD ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. Şekil 1, Türkiye de süt tüketiminin son 40 yıl içerisinde geçirmiş olduğu değişimi göstermektedir. Kişi başına yıllık süt tüketimi son 40 yıl içerisinde yaklaşık %44 lük bir azalma ile 174 litreden 98 litreye kadar düşmüştür (Anonim, 2003). Kişi başına süt tüketimindeki bu azalma toplumun sağlıklı beslenmesini ve sağlığını (özellikle de kemik gelişimi açısından) önemli oranda etkilemektedir. Türkiye de süt tüketimi konusunda yapılan bir araştırmada, kişi başına yıllık ortalama 146 litre süt tüketildiği saptanmıştır. Araştırmada bu miktarın litrelik kısmının içme

2 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 sütü, geri kalanının ise süt ürünleri olduğu belirlenmiştir (Anonim, 2000). Kişi başına düşen yıllık süt tüketimi ABD de 292 litre ve AB de ise ortalama litredir (Anonim, 2003). Ort. tüketim (litre / kişi)) Türkiye'de kişi başına süt tüketimi Yıllar Şekil 1. Türkiye de kişi başına yıllık ortalama süt tüketimindeki gelişmeler Tüketicilerin sosyo-ekonomik ve demografik yapıları, diğer gıda ürünlerinde olduğu gibi süt tüketimini de etkilemektedir. Bu konuda yapılan çalışmalar, süt tüketiminde gelir, eğitim, yaş, cinsiyet, annenin çalışma durumu, hanehalkı genişliği ve ailedeki çocuk varlığının süt tüketimini etkilediğini göstermektedir. Örneğin, bazı çalışmalar eğitim düzeyi ve gelirin süt tüketimini pozitif yönde etkilediğini göstermiştir (Şahin ve Gül, 1997; Lee, 1990; Capps ve Schmitz, 1991; Sun ve Blaylock, 1993; Gould, 1996; Green ve Park, 1998; Hanes ve ark., 1998; Watanable ve ark., 1998; Oğuz ve Küçükçongar, 2002; Bus ve Worsley, 2003; Şimşek ve ark., 2005). Bu çalışmaların birçoğu, zaman serisi veya toplam süt tüketiminin kullanıldığı kesit veriler olup, bu çalışmalarda süt tüketimine etki eden sosyo-demografik faktörler irdelenmiş, fiyat ve gelir esneklikleri hesaplanmıştır. Yine, ülkemizde yapılan diğer çalışmalarda ise genellikle gelir grupları itibariyle süt tüketimleri incelenmiş, süt tüketimine etki eden faktörler olarak genellikle gelir ve eğitim gibi sosyo-demografik değişkenler araştırılmıştır. Ancak, süt tüketimi gelir ve eğitim gibi faktörlerin yanı sıra bireylerin değer yargıları ve süt ile ilgili düşünceleri tarafından da etkilenmektedir (Mitsostergios ve Skladas, 1994; Saba ve ark., 1998; Watanable ve ark., 1998; Bus ve Worsley, 2003). Yapılan anket çalışmalarında, tüketicilerin sokak sütü seçeneğini tercih etmelerindeki en önemli nedenlerin alışkanlıklar, yanlış ve eksik bilgiler olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmalardan ortaya çıkan diğer bir sonuca göre, tüketicilerin büyük bir çoğunluğu tarafından sokak sütü en saf, en doğal ve en taze süt olarak görülmektedir (Anar, 2000; Benli, 2005). Diğer taraftan, birçok tüketici ambalajlı uzun ömürlü sütleri uygulanan ısıl işlemden dolayı ölü süt olarak değerlendirmektedir. Yine bazı tüketiciler ambalajlı uzun ömürlü süte işleme esnasında dayanıklılığı sağlamak amacı ile antibiyotik ve antiseptik maddelerinin katıldığına ve de kullanılan ambalaj malzemelerinin kanser yapıcı olduğuna inanmaktadırlar (Benli, 2005). Örneğin, 1997 yılında yapılan bir tüketici anketi çalışmasına göre, uzun ömürlü süt kullanıcılarının %64 ünün uzun ömürlü sütün katkı maddesi içerdiğine inandığı ve bu rakamın sokak sütü kullanıcılarında %78 e çıktığı saptanmıştır. Oysa uzun ömürlü sütte katkı maddesi bulunduğu inanışı doğru değildir (Anonim, 2005a). Yine, bazı tüketiciler sütün şişmanlığa yol açtığına inanmakta ve bu nedenle süt tüketmemekte veya aile bireylerinin süt tüketmelerinde olumsuz bir rol oynamaktadırlar. Yapılan tüketici araştırmalarına göre, ülkemizde ailelerin %60 ının açık süt kullandığı tespit edilmiştir. Oysaki sokak sütüne su ve insan sağlığını tehdit edici bazı katkı maddelerinin karıştırıldığı birçok tüketici tarafından bilinmektedir (Anonim, 2005b). Türkiye de kişi başına düşen işlenmiş ve ambalajlanmış süt tüketimi diğer Avrupa ülkelerinin çok gerisindedir. Örneğin, kişi başına tüketilen ambalajlanmış süt miktarı ülkemizde yıllık ortalama yaklaşık 6 litre iken, bu miktar Finlandiya da 139 litre, Đspanyada 108 litre, Đngiltere de 100 litre ve Yunanistan da ise 65 litredir (Anonim, 2005b). Tüketicilerin süt tüketim alışkanlıkları ve süt tüketimi ile ilgili ön yargıları birlikte araştıran çok az çalışma söz konusudur. Bu çalışmanın amacı, Kahramanmaraş ili şehir merkezinde ailelerin açık süt (sokak sütü) ve ambalajlı süt (pastörize ve sterilize süt) tüketim alışkanlıklarını belirlemek ve tüketimi etkileyen sosyo-ekonomik ve demografik faktörler ile tüketicilerin süt ile ilgili ön yargılarını saptamaktır. Araştırmadan elde edilen bulgular F-testi ve Ki-kare bağımsızlık testi ile test edilerek süt tüketimine etki eden faktörler analiz edilmiştir. MATERYAL ve METOT Bu araştırmanın materyalini, Kahramanmaraş şehir merkezinde örnekleme yöntemiyle seçilen ailelerle yüz yüze görüşme yöntemiyle yapılan anketlerden sağlanan veriler oluşturmuştur. Örnek hacmi Ana Kütle Oranlarına Dayalı Kümelendirilmemiş Tek Aşamalı Basit Tesadüfî Olasılık Örneklemesi yöntemiyle belirlenmiştir (Collins, 1986): N = t 2 (p*q)/e 2 Burada; t: %95 önem düzeyine karşılık gelen t-tablo değerini, p: söz konusu olayın olma olasılığı (bu çalışmada süt tüketen ailelerin oranı), q: söz konusu olayın olmama olasılığı ve e: örneklemede kabul edilen hata oranını vermektedir. Çalışmada, ailelerin %50 sinin ambalajlı sütleri tükettikleri %5 hata payı ile kabul edilmiştir. Buna göre toplam örnek sayısı, 384 bulunmuştur. Belirlenen bu örnek hacmi mahallelerin nüfus ve sosyo-ekonomik yapıları da dikkate alınarak mahallelere dağıtılmıştır. Anket çalışmaları, Şubat 2003 tarihinde yapılmıştır.

3 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 Ancak yapılan anketlerden 34 tanesinin eksik ve hatalı doldurulması nedeniyle toplam 350 anket değerlendirmeye alınmıştır. Anketlerde, ailelerin sosyoekonomik ve demografik özelliklerinin yanı sıra, açık süt ve ambalajlı süt satın alıp almama, gıda tüketim harcamaları, süt tüketim miktarı ve harcamasını belirleyecek sorulara da yer verilmiştir. Ayrıca, konu ile ilgili yapılmış ulusal ve uluslararası çalışmalardan da büyük ölçüde yararlanılmıştır. Çalışmada, açık süt ve ambalajlı süt tüketimi gelir grupları itibariyle incelendikten sonra, açık süt ve ambalajlı süt tüketme ve tüketmemeye etkili olan sosyo-ekonomik ve demografik faktörler ile tüketici değer yargıları Ki-kare bağımsızlık testi ve F-testi yapılarak değerlendirilmiştir. ARAŞTIRMA BULGULARI Bu bölümde, anket yapılan ailelerin sosyo-ekonomik yapıları ile birlikte süt tüketim harcamaları, ailelerin açık süt ve ambalajlı süt tüketme ve tüketmeme durumları ve bunlara etki eden faktörler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anket yapılan 350 ailenin gelir gruplarına göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir. Gelir gruplaması 400 YTL ve daha az düşük, YTL orta ve 1000 YTL den daha fazla yüksek şekilde yapılmıştır. Toplam 350 ailenin %44.0 ı düşük, %36.9 u orta ve %19.1 i ise yüksek gelir grubunda yer almaktadır. Anket yapılan ailelerde ortalama aile genişliği 4.68 kişi olup, ortalama çalışan sayısı 1.50 kişi, ve çalışan eşlerin (kadınların) oranı ise %18.3 dür. Anket yapılan ailelerin yaklaşık %57 si açık süt ve %38 i ise ambalajlı süt satın aldığı görülmüştür. Araştırma sonuçlarına göre, Kahramanmaraş ilinde anket yapılan ailelerin aylık ortalama gelirleri, gıda harcamaları ve toplam süt tüketim harcamaları Tablo 2 de verilmiştir. I. gelir grubunda bulunan ailelerin aylık ortalama gelirleri 254 YTL iken, III. gelir grubunda 1285 YTL (5 kat) olarak bulunmuştur. Aylık gıda harcamaları, gelir arttıkça mutlak olarak artmakla beraber, oransal olarak azalma göstermektedir. Nitekim gıda harcamalarının toplam gelirden aldığı pay I. gelir grubunda %35.67 iken en yüksek gelir grubunda %26.64 dür. Anket yapılan tüm aileler için bu oran %32.69 olup, 1994 Hanehalkı Gelir Tüketim Harcaması anketlerinden elde edilen Türkiye ortalaması olan %35.6 dan düşük 2001 Hanehalkı Gelir Tüketim Harcaması anket verilerinden elde edilen %23.59 dan ise yüksektir (Anonim, 1994 ve 2001). Anket yapılan ailelerde süt tüketim harcamaları, gelir düzeyi arttıkça mutlak olarak artış, oransal olarak ise azalış göstermektedir. Aylık ortalama açık ve ambalajlı süt tüketim harcamaları toplamı yaklaşık olarak toplam gıda harcamalarının %4.92 si ve toplam gelirin ise sadece %1.39 udur. Bu oranlar gelir artışına bağlı olarak artış göstermektedir. Gelir grupları itibariyle ortalama gıda harcaması ve süt harcaması arasındaki bu pozitif ilişki F-testi yapılarak kontrol edilmiş ve istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Ayrıca, gelir grupları itibariyle gıda harcamalarının toplam gelir içerisindeki oranı ile süt tüketim harcamasının toplam gıda ve gelir içerisindeki oranları da F-testi kullanılarak test edilmiş ve istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Tablo 1. Ailelerin aylık gelir gruplarına göre dağılımı Aylık gelir grubu Gelir dağılımı (YTL) Örnek sayısı Oran (%) I. Grup II. Grup III. Grup > Toplam Tablo 2. Gelir gruplarına göre ailelerin ortalama aylık gelir, gıda ve süt tüketim harcamaları dağılımı (YTL ve %) Gelir grubu Ortalama gelir (YTL) Ortalama gıda harcaması (YTL) Ortalama süt tüketim harcaması (YTL) Oran (b/a)*100 Oran (c/b)*100 Oran (c/a)*100 (a) (b) (c) I. Grup II. Grup III. Grup Ortalama F-testi (P-değeri) (0.090) 4.23 (0.015) Tablo 3 de, tüketicilerin aylık gelir grupları ile açık ve/veya ambalajlı süt tüketim durumları arasındaki ilişki incelenmiştir. Tabloya göre, anket yapılan ailelerin %72.29 u açık süt veya ambalajlı sütten en az birini tüketirken, %27.71 i ise hiç birini tüketmemiştir. Süt tüketen ailelerin oranı gelir artışına bağlı olarak artış göstermektedir. Nitekim düşük gelir grubunda süt tüketen aile oranı %56.49 iken, yüksek gelir grubunda bu oran %92.54 tür. Ki-kare test sonucuna göre de bu ilişki istatistiksel olarak önemli çıkmıştır (X 2 = ; P=0.000). Ancak, bu durum açık süt ve ambalajlı süt olarak ayrı ayrı incelendiğinde farklılık göstermektedir. Örneğin, açık süt tüketim oranı düşük gelir grubunda en düşük iken orta gelir grubunda en yüksek çıkmıştır. Ailelerin gelir grupları ile açık süt tüketim durumları arasında Ki-kare testi sonuçlarına göre (X 2 = 3.774; P=0.152) istatistiksel olarak önemli bir sonuç çıkmamıştır. Ambalajlı süt tüketiminde ise açık süte göre daha farklı bir durum ortaya çıkmıştır. Yapılan Kikare testi, ailelerin gelirleri ile ambalajlı süt tüketme alışkanlıkları arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki (X 2 = , P=0.000) olduğunu göstermektedir.

4 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 Ambalajlı süt tüketen ailelerin oranları ortalama %38.29 iken, bu oran gelir artışına bağlı olarak artış göstermektedir. Düşük gelir grubunda ambalajlı süt tüketenlerin oranı sadece % iken, bu oran yüksek gelir grubunda % olarak saptanmıştır. Tablo 3. Tüketicilerin açık ve/veya ambalajlı süt tüketim durumları (%) Açık süt Ambalajlı süt Toplam Gelir grubu Tüketmeyen Tüketen Tüketmeyen Tüketen Tüketmeyen Tüketen I. Grup II. Grup III. Grup Ortalama Ki-kare(P-değeri) (0.152) Güneş ve ark. (2002) nın 28 ilde yapmış oldukları araştırma sonuçlarına göre ise, tüketicilerin %40 ı sokak sütü, %15 i pastörize süt, %7 si uzun ömürlü süt ve %33 ünün ise kendi hayvanlarından elde ettikleri sütü tükettikleri saptanmıştır. Kahramanmaraş ilinde anket yapılan ailelerde, kişi başına düşen yıllık ortalama açık süt ve ambalajlı süt tüketim miktarı Tablo 4 de verilmiştir. Kişi başına düşen yıllık ortalama açık süt ve ambalajlı süt tüketim miktarı gelir artışına bağlı olarak artmakta olup kişi başına toplam litredir. Yapılan F-test sonucuna göre aile gelir grupları ile kişi başına açık ve ambalajlı süt tüketim miktarları arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki vardır (açık süt için F=26.001, P=0.000; Ambalajlı süt için F=4.053, P=0.018). Araştırma alanında anket yapılan ailelerin %64.4 ü açık sütü sokak sütçülerinden alırken, %23.4 ü bakkallardan ve %12.2 si ise marketlerden satın almışlardır. Araştırma sonuçları, ailelerin şehirde oturmalarına rağmen kırsal kesimle bağlarını devam ettirdiklerini ve sütü genellikle haftanın belirli günlerinde kendi köylerinden veya tanıdık köylerden gelen sütçülerden (sipariş veya rasgele) almayı tercih ettiklerini göstermiştir. Sokak sütçülerinden süt satın alan tüketicilerin yaklaşık %42 si sokak sütçüsünün kendi köylerinden gelip gelmediğine veya hangi köyden geldiğine dikkat ettiklerini ve buna göre süt satın aldıklarını belirtmişlerdir. Ambalajlı sütün en fazla satın alındığı yer ise %84.5 ile marketlerden veya süper marketlerdir. Bakkallardan satın alınma oranı ise sadece %15.5 dir. Araştırma alanında, satın alınan sütün %39.7 si içme sütü olarak, %27.0 ı çocuk beslenmesinde, %24.4 ü yoğurt yapımında ve %8.9 u ise diğer ürünlerin (pasta ve börek gibi) yapımında kullanılmıştır. Araştırma bulgularıyla ilgili bir diğer sonuç ise, ailelerin ambalajlı süt alımında devamlı aynı markayı kullanıp kullanmama durumlarıdır. Görüşülen ailelerin yaklaşık %66 sının marka bağımlısı olmadıkları ve süt satın alırken fiyat, indirim ve reklâm gibi diğer faktörleri de dikkate aldıkları gözlenmiştir. Devamlı aynı markayı almayan bireylerin %37.6 sı özellikle belirli bir marka aramadıklarını, %33.8 i herhangi bir markaya bağımlı olmadıklarını ve %28.6 sı ise satın alma anında hangi markayı alacaklarına karar verdiklerini belirtmişlerdir. Tüketicilere süt içmelerinin en önemli nedenleri sorulduğunda, tüketicilerin %33.8 i sevdiği için, %54.9 u sağlıklı olduğu için ve %11.3 ü ise diğer nedenlerden dolayı (alışkanlık) süt içtiklerini belirtmişlerdir. Süt tüketmeyen bireylere neden süt içmedikleri sorulduğunda ise, tüketicilerin %31.8 i sevmedikleri için, %51.5 i alışkanlık, %10.6 sı sağlık problemleri ve %6.1 i ise diğer nedenlerden dolayı süt içmediklerini belirtmişlerdir. Araştırma alanında, tüketilen süt miktarının yaklaşık %82.4 ünü açık süt tüketimi oluşturmaktadır. Düşük gelirli ve yüksek gelirli ailelerin ambalajlı süt tüketim miktarları karşılaştırıldığında, düşük gelirli ailelerde ambalajlı süt tüketim oranının da düşük olmasına bağlı olarak yıllık ortalama kişi başına ambalajlı süt tüketimi yaklaşık 1 litre gibi oldukça düşük bir miktar bulunmuştur. Gelir düzeyi artıkça satın alma gücünün artmasıyla tüketim oranlarında görülen artışla orantılı olarak kişi başına ambalajlı süt tüketimi de önemli oranda artış göstermiştir. Nitekim I. ve III. gelir grupları arasındaki tüketim farkı yaklaşık 12 kat çıkmıştır. Gelir grupları itibariyle ailelerin açık süt tüketim miktarlarında görülen artış ambalajlı sütte görülen artış kadar olmamakla birlikte bir artış gözlemlenmiştir. I. gelir grubunda ortalama kişi başına açık süt tüketimi litre iken bu miktar II. gelir grubunda litreye ve III. gelir grubunda ise litreye yükselmiştir. Tablo 4. Gelir grupları itibariyle kişi başına düşen yıllık ortalama süt tüketimi (litre/yıl) Aylık gelir grubu Açık süt Ambalajlı süt Ortalama Standart sapma Ortalama Standart sapma I. Grup II. Grup III. Grup Ortalama F-testi (P-değeri) (0.018)

5 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 Tüketicilerin süt ile ilgili ön yargıları ve düşünceleri Tablo 5 de verilmiştir. Tüketicilerden süt tüketimiyle ilgili tabloda yer alan yargılara kesinlikle katılmıyorum, katılmıyorum, fikrim yok, katılıyorum, ve kesinlikle katılıyorum şeklinde bir yanıt vermeleri istenmiştir. Tüketicilerin yargılara verdikleri yanıtlar incelendiğinde; tüketicilerin yaklaşık %19 unun sütün şişmanlık yaptığı fikrine inandıkları görülmektedir. Fakat en ilginç sonuçlardan birisi, tüketicilerin yaklaşık %23 ünün sütün insan beslenmesindeki en önemli gıda maddelerinden birisi olmasına katılmamalarıdır. Yine, diğer bir benzer yargı olan süt hayvansal ürünler içerisinde en fazla besin maddesi içeren üründür yargısına tüketicilerin %59.79 u katılırken %24.27 si katılmamış ve %15.94 ü ise herhangi bir fikirleri olmadığını belirtmişlerdir. Tüketicilerin yaklaşık yarısı ambalajlı sütlerin herhangi bir koruyucu madde içerdiğine inandıkları saptanmıştır. Bu da giriş kısmında belirttiğimiz hipotezi desteklemektedir. Ambalajlı sütler herhangi bir koruyucu madde içermediği halde birçok tüketici bu sütlerin koruyucu madde içerdiğine inanmakta ve hatta bu nedenle ambalajlı süt yerine daha taze olduğuna inandıkları sokakta satılan sütü satın almayı tercih etmektedirler. Anket yapılan tüketicilerin yaklaşık %50 ye yakını sokak sütünün veya açık sütün sağlıklı olduğuna inandıklarını belirtmişlerdir. Ayrıca, tüketicilerin sadece %40 kadarı sokak sütünün sağlık açısından yararlı olmadığını belirtmişlerdir. Tüketicilerin yaklaşık %30 u reklâmlarının tüketicilerin süt tüketimlerinde olumlu bir etki yaptığına inanırken, %50 si ise reklâmların süt tüketimlerinde önemli bir etki yapmadığına inanmaktadırlar. Tablo 5. Tüketicilerin süt ile ilgili ön yargıları ve düşünceleri (%) Yargılar Kesinlikle katılmıyor (1) Katılmıyor (2) Fikrim yok (3) Süt insan beslenmesindeki en önemli gıda maddesidir Katılıyor (4) Kesinlikle katılıyor (5) Ortalama puan Standart hata Süt şişmanlık yapar Süt hayvansal ürünler içerisinde en fazla besin maddesi içeren üründür Ambalajlı süt herhangi bir koruyucu madde içermemektedir Açık süt insan sağlığı açısından sağlıklı değildir Süt reklâmları, insanları daha fazla süt tüketmeye yöneltmektedir Ambalajlı süt ve açık süt tüketme oranlarıyla tüketicilerin belirli sosyo-ekonomik ve demografik karakterleri arasındaki ilişkiler Tablo 6 da verilmiştir. Sonuçlar, ambalajlı süt tüketimiyle ailelerin karakterleri arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. Ki-kare testlerinin sonuçlarından görüleceği üzere, faktörlerden birçoğu istatistiksel olarak önemli çıkmıştır. Hanehalkı genişliği ve ailedeki birey sayısı gerek ambalajlı süt ve gerekse açık süt tüketiminde istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Yaş ile süt tüketimi arasındaki ilişki ambalajlı sütte istatistiksel olarak anlamlı, fakat açık sütte anlamsız çıkmıştır. Tüketicilerin eğitim düzeyleri ile ailelerin ambalajlı süt tüketme veya açık süt tüketmeleri arasında istatistiksel olarak önemli bir ilişki bulunmaktadır (X 2 = 36.84; P=0.000). Tüketicilerin eğitim düzeyleri arttıkça daha fazla miktarda ambalajlı süt tükettikleri görülmektedir. Eğitim düzeyi ile açık süt tüketimi arasında da %5 hata oranında istatistiksel olarak önemli bir ilişki (X 2 =6.713; P=0.035) bulunmakla birlikte, en düşük açık süt tüketim oranı üniversite mezunlarında gözlemlenirken, en yüksek oran orta okul veya lise mezunlarında saptanmıştır. Çalışan kadınların olduğu ailelerde ambalajlı süt tüketimi çalışmayan kadınların olduğu ailelere oranla daha yüksek iken, çalışmayan kadınların olduğu ailelerde açık süt tüketim oranı çalışan kadınların olduğu ailelere göre daha yüksek çıkmıştır. Her iki ilişkide istatistiksel açıdan önemli çıkmıştır (açık süt: X 2 = 4.04; P=0.044; ambalajlı süt: X 2 =19.44; P=0.000). Gerek ambalajlı süt ve gerekse açık süt tüketiminde, tüketici gelirinin büyük etkisi vardır. Tablodan da görüleceği üzere, tüketici geliri ile süt tüketimi arasında doğru orantılı ve istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki bulunmaktadır (açık süt: X 2 =6.97; P=0.031; ambalajlı süt: X 2 =93.82; P= 0.000). Tüketici geliri artıkça gerek açık süt ve gerekse ambalajlı süt tüketimi de artmaktadır. Anket yapılan bireylerin cinsiyeti ile süt tüketim durumları incelendiğinde ise kadınların erkeklere oranla daha fazla oranda ambalajlı ve açık süt tükettikleri saptanmıştır. Ancak bu ilişki sadece ambalajlı süt tüketiminde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (X 2 =8.25; P=0.004). Yapılan anket çalışmalarında, ailelere gıda tüketiminde genellikle kimlerin karar verdiği sorulmuş

6 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 ve elde edilen sonuçlara göre karar verici olarak annenin, ailenin diğer fertlerine göre daha fazla miktarda ambalajlı süt tüketilmesinde katkıda bulunduğu tespit edilmiştir (X 2 =2.75; P=0.097). Tablo 6. Açık ve ambalajlı süt tüketimini etkileyen sosyo - ekonomik ve demografik faktörler Ambalajlı süt Açık süt Değişkenler Tüketmeyen Tüketen Ki-kare Tüketmeyen Tüketen Ki-kare Yüzde oranlar (%) (P-değeri) Yüzde oranlar (%) (P-değeri) Hane halkı genişliği > (0.832) (0.720) Ailedeki 14 yaşından küçük çocuk sayısı Hiç yok veya (0.167) (0.914) 3 ve daha fazla Anket yapılan kişinin yaşı 35 den az * ve 45 arası (0.079) (0.138) 45 ve üstü Anket yapılan kişinin eğitim durumu Đlkokul ve daha az Ortaokul ve lise (0.035) Üniversite Anket yapılan kişinin çalışma durumu Çalışmıyor Çalışıyor (0.487) (0.100) Annenin çalışma durumu Çalışmıyor *** ** Çalışıyor (0.044) Ailenin gelir durumu I. (Düşük) *** 6.97 ** II. (Orta) (0.031) III. (Yüksek) Anket yapılan kişinin cinsiyeti Erkek *** Kadın (0.004) (0.169) Gıda tüketiminde karar veren Anne * Diğer (0.097) (0.344) ***: %1 hata payına göre önemlidir; **: %5 hata payına göre önemlidir; *: %10 hata payına göre önemlidir. Çalışmada sosyo-ekonomik ve demografik karakterlerin yanı sıra, tüketicilere süt tüketimleriyle ilgili Tablo 5 de yer alan yargılar da sorulmuş ve bu yargıların ambalajlı süt ve açık süt tüketimine olan etkisi Tablo 7 de Ki-kare analizi ile açıklanmıştır. Analiz sonuçları, gerek ambalajlı süt ve gerekse açık süt tüketiminin tüketicilerin yargıları ve düşünceleri ile çok yakından ilişkili olduğunu göstermiştir. Tablo 7 de verilen ön yargılarının tamamı istatistiksel olarak önemli bulunurken, açık süt tüketiminde ise bu ön yargılardan sadece üçü istatistiksel açıdan anlamlı çıkmıştır. SONUÇ ve ÖNERĐLER Bu çalışmada, Kahramanmaraş ili şehir merkezinde ailelerin açık süt ve ambalajlı süt tüketim alışkanlıklarını belirlemek ve tüketimi etkileyen sosyoekonomik ve demografik faktörler ile tüketicilerin ön yargılarını saptamak amaçlanmıştır. Bu amaca yönelik olarak yapılan anket çalışması sonucunda elde edilen bulgulara göre, ortalama aile genişliği 4.68 kişi olup, ailelerin yaklaşık %57 sinin açık süt ve %38 inin ise ambalajlı süt satın aldıkları saptanmıştır. Araştırma alanında, gıda harcamalarının toplam gelirden aldığı pay %26.69 olup, gıda harcamaları, gelir arttıkça mutlak olarak artmakla beraber, oransal olarak azalmaktadır.

7 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 Süt tüketim harcamaları toplam gıda harcamalarının %4.92 sini oluşturmakta ve gelir düzeyi arttıkça mutlak olarak artış, oransal olarak ise azalış göstermektedir. Tablo 7. Ambalajlı ve açık süt tüketimini etkileyen tüketici ön yargıları ve düşünceleri Ambalajlı süt Açık süt Ön yargılar Tüketmeyen Tüketen Ki-kare Tüketmeyen Tüketen Ki-kare Yüzde oranlar(%) (P-değeri) Yüzde oranlar(%) (P-değeri) Süt en önemli gıda maddesidir Kesinlikle katılıyorum-katılıyorum *** Diğer (0.233) Süt şişmanlık yapar Kesinlikle katılıyorum-katılıyorum *** Diğer (0.303) Süt en fazla besin maddesi içerir Kesinlikle katılıyorum-katılıyorum *** Diğer (0.314) Reklam süt tüketimini etkiler Kesinlikle katılıyorum-katılıyorum *** Diğer (0.580) Süt koruyucu madde içermez Kesinlikle katılıyorum-katılıyorum ** ** Diğer (0.036) (0.057) Açık süt sağlıklı değildir Kesinlikle katılıyorum-katılıyorum *** *** Diğer (0.007) Süt ve süt ürünlerinin fiyatı Pahalı veya çok pahalı * *** Diğer (0.060) ***: %1 hata payına göre önemlidir; ** : %5 hata payına göre önemlidir; * : %10 hata payına göre önemlidir. Kahramanmaraş ili şehir merkezinde tüketilen taze süt miktarının yaklaşık %82.4 ünü açık süt tüketiminin oluşturduğu saptanmıştır. Araştırma bulgularına göre, gelir düzeyi artıkça satın alma gücünün artışıyla birlikte kişi başına ambalajlı süt tüketimi de önemli oranda artış göstermiştir. Çalışmada, ambalajlı süt ve açık süt tüketme oranlarıyla tüketicilerin belirli sosyo-ekonomik ve demografik karakterleri arasındaki ilişki olup olmadığı incelenmiş ve elde edilen sonuçlara göre, özellikle ambalajlı süt tüketiminin sosyo-ekonomik ve demografik faktörlerden açık süte oranla daha fazla etkilendiği saptanmıştır. Ki-kare testlerinin sonuçlarına göre, faktörlerden bir çoğu istatistiksel olarak önemli çıkmıştır. Ambalajlı süt tüketiminde gelir, eğitim, yaş, annenin çalışma durumu, cinsiyet ve ailede gıda tüketimine karar veren birey değişkenleri istatistiksel olarak önemli bulunurken, hanehalkı genişliği ve ailedeki 14 yaşından küçük çocuk sayısı önemli bulunmamıştır. Açık süt tüketiminde ise gelir, eğitim ve annenin çalışma durumu istatistiksel olarak önemli bulunurken, sözü edilen diğer değişkenler önemli bulunmamıştır. Analiz sonuçları, gerek açık süt ve gerekse ambalajlı süt tüketiminin tüketicilerin ön yargıları ve düşünceleri ile çok yakından ilişkili olduğunu göstermiştir. Ayrıca, tüketici ön yargılarının sosyo-ekonomik ve demografik faktörlere kıyasla süt tüketiminde daha fazla etkili olduğu saptanmıştır. Son yıllarda ambalajlı süt piyasasında birçok firma çeşitli markalarla piyasaya girmiş ve faaliyetlerine devam etmektedirler. Sektörde çok sayıda firmanın olması rekabeti de beraberinde getirmekte, ancak tüketicilerin gerek bu markalar ve gerekse ambalajlı süt konusunda yeterince bilgi sahibi olmadığı anlaşılmaktadır. Firmaların ayakta kalabilmesi için tüketici isteklerini dikkate almaları ve aynı zamanda da özel sektör olarak ambalajlı süt tüketiminin arttırılması için daha fazla girişimde bulunmaları gerekmektedir. Ülkemizde süt tüketiminin arttırılması için tarım işletmeleri tarafından elde edilen çiğ sütü işleyen modern süt işletmelerinin sayısının arttırılması gerekmektedir. Bunun yanı sıra, her yaştan insanımıza sütün, gazlı ve alkollü bütün içeceklerden daha yararlı ve lezzetli olduğu anlatılmalıdır (Ergün ve Kurt, 2000). Özellikle kısa dönemde etkin denetleme ile sokak sütü kayıt altına alınmalı, kayıt dışı olmanın sokak sütü satışına sağladığı avantajlar yok edilmelidir (Benli, 2000). Süt tüketiminin arttırılması amacıyla, okul sütü projesi uygulanmalı ve sütün temel gıda maddesi olduğu gerçeği konusunda tüketiciler bilinçlendirilmelidir. Süt tüketiminin arttırılmasını sağlayacak yayım ve eğitim

8 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1), KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 2007 faaliyetleri yaygınlaştırılmalıdır. Öncelikle pastörize ve sterilize süt tüketiminin arttırılması ve kayıt dışı olan sokak sütü tüketiminin azaltılması ve engellenmesi için tüketicilerin eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Hayvansal protein tüketimini özendirerek, hijyenik koşullarda üretilmiş süt ve süt ürünlerinin tüketime sunulmasını garanti altına alacak denetleme stratejileri benimsenmelidir (Benli, 2000). Bu amaçla haksız rekabeti önlemek için süt sektöründe denetimin yaygınlaştırılması ve tarım işletmelerinin örgütlenmesi sağlanmalıdır. Ambalajlı süt sektöründe bulunan pazar payı yüksek veya düşük olan firmaların sadece fiyat değil aynı zamanda uygun ambalaj malzemelerinin kullanımı ile daha kaliteli üretim yapmaları ve artan tüketici isteklerini karşılamaları gerekmektedir. Aynı zamanda, gerek kamu ve gerekse özel sektörün sütün insan sağlığı açısından taşıdığı önem konusunda tüketicileri bilinçlendirici reklâm ve eğitici programları daha sık yapmaları ülkemizde modern süt sektörünün büyümesi ve tüketicilerin daha dengeli beslenmesi açısından önemlidir. KAYNAKLAR Anar, Ş Sütün Beslenmedeki Önemi. Gıda Dünyası, (Haziran): Anar, Ş Sokak Sütçülüğü, Süt Đle Đnsanlara Geçen Hastalıklar Ve Pastörizasyonun Önemi. Gıda Dünyası, (Nisan): Anonim Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi. Türkiye Đstatistik Kurumu. Ankara. Anonim Türkiye de Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu. Türkiye Et, Süt ve Gıda Üreticileri Derneği (SET-BĐR), Ankara. Anonim Hanehalkı Tüketim Harcamaları Anketi Türkiye Đstatistik Kurumu. Ankara. Anonim Foodstat data base. Roma Anonim. 2005a. Süt Ve Yoğurt. Anonim. 2005b. Türkiye de Yıllık Süt Tüketimi 146 Litre. Benli, E Süt Sektörü Ve Đzlenmesi Gereken Politikalar. Gıda Dünyası, (Nisan): Benli, E Sağlıklı Süt Ve Yoğurt Tüketimi Bus, A.E.M., Worsley, A Consumers Health Perceptions of Three Types of Milk: A Survey In Australia. Appeite, 40: Capps, O.J., Schmitz, J.D A Recognition Of Health And Nutrition Factors In Food Demand Analysis. Western Journal of Agricultural Economics, 16(1): Collins, M Sampling (Editör: R. Worcester ve ark., 1986), Consumer Marketing Research Handbook, Elsevier Sci. Pub. Company Inc. Demirci, M Sütün Mineral Maddeleri ve Đnsan Beslenmesindeki Önemi. AÜ. Ziraat Fakültesi, Ziraat Dergisi 12:1. Ergün, Ö., Kurt, E Çiğ Süt Ve Halk Sağlığı. Gıda Dünyası, (Nisan): Gould, B.W Factors Affecting U.S. Demand For Reduced-Fat Fluid Milk. J. Agricultural and Research Economics, 21(1): Green, G.M., Park, J.L., New Insights Đnto Supermarket Promotions Via Scanner Data Analysis: The Case of Milk. Journal of Food Distribution Research, (1998): Gurr, ML Milk Products: Contribution To Nutrition And Health. J. Soc. Dairy Techn., 45(3): Güneş, E., Albayrak, M., Gülçubuk, B Türkiye de Gıda Sanayii. Tekirdağ_Đş Sendikası Eğitim Yayını, Đzmir, s Lee, H.J Nonparametric And Parametric Analysis Of Food Demand In The United States. Ph.D. Dissertation. The Ohio State Univ. Ohio, USA. Massey, L.K Dairy Food Consumption, Blood Pressure And Stroke. Journal of Nutrition, 131(7): Mitsostergios, K.T., Skladas, C.H Attitudes And Perceptions Of Fresh Pasteurized Milk Consumers: A Qualitative And Quantitative Survey. British Food Journal, 96(7): Oğuz, C., Küçükçongar, M Konya Đli Selçuklu Đlçesi Hanehalkının Süt Ve Süt Ürünleri Tüketim ve satın alma davranışları. Türkiye V. Tarım Ekon. Kongresi Eylül. Erzurum. Voorbergen, M The Turkish Dairy Sector. Rabobank, Saba, A., Moneta, E., Nardo, N., Sinesio, F Attitudes, Habit, Sensory And Liking Expectation As Determinants Of The Consumption Of Milk. Food Quality and Preference, 9(1/2): Sun, T.Y., Blaylock, J.R An Evaluation Of Fluid Milk And Cheese Advertising. Technical Bulletin, No. 1815, ERS, USDA. Şahin, K., Gül, A Adana Đli Merkez Đlçelerinde Sokak Sütü Tüketimi Üzerine bir araştırma. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 12(4): Şimşek, O. Çetin, C., Bilgin, B Đstanbul Đlinde Đçme Sütü Tüketim Alışkanlıkları Ve Bu Alışkanlıkları Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, 2(1): Watanable, Y., Suzuki, N., Kaiser, H.M Factors Affecting Consumers Choice Of Beverages In Japan. Agribusiness, 14(2): Wham, C.A., Worsley, A New Zealanders Attitudes To Milk: Implications For Public Health. Public Health Nutrition, 6(2):