İşlenmiş Gıda Ürünleri Tüketim Tercihleri: Ankara İli Örneği. Processed Food Products Consumer Preferences: The Case of Ankara Province

Transkript

1 Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 9, No:, 014 (13-19) Electronic Journal of Food Technologies Vol: 9, No:, 014 (13-19) TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR e-issn: Makale (Paper) Bilge GÖZENER 1, Murat SAYILI 1 Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Tokat /TÜRKİYE Gaziosmanpaşa Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü, Tokat /TÜRKİYE bilge.gozener@gop.edu.tr Özet Bu araştırmada, Ankara ili merkez ilçedeki ailelerin işlenmiş gıda ürünlerini (dondurulmuş, konserve ve kurutulmuş ürünler) tüketim durumları incelenmiş ve ailelerin işlenmiş gıda tüketiminde etkili olabileceği düşünülen bazı sosyo-ekonomik özellikleri ki-kare analizi ile test edilmiştir. Çalışmada kullanılan veriler, 01 yılı Mart-Nisan aylarında 7 adet aile ile yüz yüze yapılan anketler sonucu elde edilmiştir. Araştırma bulgularına göre, ailelerin yaklaşık yarısının (%51.47) işlenmiş gıda tükettikleri, bu tüketicilerin ise %9.15 inin işlenmiş gıdaları kış mevsiminde tükettikleri belirlenmiştir. Ankete katılan kişilerin eğitimi ve medeni hali ile işlenmiş gıda tüketimleri arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişki olduğu bulunmuş, ancak cinsiyet ve meslekleri ile işlenmiş gıda tüketimi arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Anahtar Kelimeler: İşlenmiş gıda, ki-kare analizi, Ankara-Merkez ilçe Processed Food Products Consumer Preferences: The Case of Ankara Province Abstract In this study, families in central districts of Ankara consumption of processed food products examined cases and family consumption of processed foods, which might be effective in some socio-economic characteristics were tested by chi-square analysis. Data used in the study, 7 in March-April of 01, with families as a result of face to face interviews were obtained. According to the findings, nearly half of families (51.47%) processed foods they consume 9.15% of these consumers has been determined that consuming processed foods in winter. Surveyed individuals with education and marital status between consumption of processed foods was found to be statistically significant relationship, but with gender and occupation was not a significant relationship between the consumption of processed foods. Keywords: Processed food, chi-square analysis, Ankara-Central district Bu makaleye atıf yapmak için Gözener, B., Sayılı, M., Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi 014, 9() How to cite this article Gözener, B., Sayılı, M., Processed Food Products Consumer Preferences: The Case of Ankara Province Electronic Journal of Food Technologies, 014, 9() 13-19

2 Teknolojik Araştırmalar: GTED 014 (9) GİRİŞ Günümüzde insanların yaşam koşullarındaki gelişmeler, kolay ve değişik şekillerde, mevsim dışında da hazırlanabilen doğal özelliklerini koruyan işlenmiş gıda ürünlerine olan talebi artırmaktadır. Raf ömrü kısa olduğu için çabuk tüketilmek zorunda olan taze gıdaların işlenmesi ile ömürlerinin uzatılması, hem tüketici isteklerinin karşılanması hem de ekonomiye katma değer sağlanması açısından önem taşımaktadır. İşlenmiş gıda talebinin artmasında kadınların çalışması ve bunun beraberinde getirdiği yaşam tarzlarındaki değişiklikler de önemlidir [1]. İşlenmiş gıda ürünleri, tüketicilerin sağlık, istek ve gereksinimlerine göre özellikleri artırılmış ve kullanıma hazır hale getirilmiş bitkisel ve hayvansal kökenli ürünlerdir []. Besinlerin uzun süreli muhafazası zaman içerisinde ortam şartlarına ve teknolojiye bağlı olarak gelişme göstermiştir. Gıdalardaki bozulmaları engellemek için kullanılan birçok besin saklama yöntemi vardır [3]. Kurutmak, tuzla salamura yapmak, konserve yapmak ve dondurmak bu saklama yöntemlerindendir. Bütün besin saklama yöntemleri gıdanın kalite ölçütlerini ve besin değerlerini en üst düzeyde korumaya dayanmaktadır. Tüketime hazır işlenmiş gıdaların uzun dönemde tüketilebilmesi, tüketicilerin tercihlerindeki değişimleri etkileyen etkenlerin başında gelmektedir. Tüketicilerin yemek pişirmeye vaktinin olmaması, yemek pişirmeyi sevmemesi, mevsimi dışında bazı yemekleri yemek istemesi, çeşidin bol olması, pratik olmaları, marketlerde kolayca bulunabilmeleri, acil durumlarda kolayca hazırlanabilmeleri işlenmiş gıdaları tercih etmelerine neden olabilir [4]. Bu çalışmanın amacı, Ankara ilinde tüketicilerin işlenmiş gıda ürünlerini (dondurulmuş, konserve ve kurutulmuş ürünler) satın alma davranışlarını incelemektir. Türkiye de işlenmiş gıda ürünlerine yönelik tüketici talebini ve tüketici davranışlarını inceleyen çalışmaların sınırlı sayıda olması, bu çalışmanın önemini arttırmaktadır. Ayrıca bu araştırmanın işlenmiş gıda sektöründe faaliyet gösteren firmaların yatırım, ürün çeşitlendirme ve geliştirme gibi konularda karar almalarında değerli bir veri kaynağı oluşturacağı düşünülmektedir.. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmanın ana materyalini, Ankara-Merkez ilçedeki (Çankaya, Etimesgut, Gölbaşı, Keçiören, Mamak, Polatlı, Sincan, Yenimahalle ilçeleri) tüketiciler ile yapılan görüşmeler sonucu elde edilen birincil veriler oluşturmuştur. Ayrıca, konu ile ilgili daha önce yapılmış olan çalışmalardan da faydalanılmıştır. Örnek hacmin tespitinde %90 güven aralığı ve %5 hata payı ile çalışılmış, örnek hacmi 7 olarak tespit edilmiştir. Anket yapılacak örnek hacmin belirlenmesinde aşağıdaki formül kullanılmıştır [5]: n d N * t * p * q * ( N 1) t * p * q Formülde; n = Örnekleme alınacak birey sayısı (anket sayısı), N = Hedef kitledeki birey sayısı ( kişi), p = İncelenen olayın gerçekleşme olasılığı (0.50), q = İncelenen olayın gerçekleşmeme olasılığı (0.50), t = Standart normal dağılım değeri (1.65) ve d = Örnekleme hatası (0.05) dır. Anketler, 01 yılının Mart-Nisan aylarında yapılmıştır. Anket sonucu elde edilen veriler kullanılarak yüzde hesaplamaları ile aritmetik ortalamalar elde edilmiş ve bu sonuçlar yorumlanarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca ailelerin işlenmiş gıda tüketimleri ile bazı sosyo-ekonomik özellikleri arasında istatistiksel olarak bir ilişki olup olmadığı ki-kare analizi ile test edilmiştir. 14

3 Gözener, B., Sayılı, M. Teknolojik Araştırmalar: GTED 014 (9) Ki-karenin formülü aşağıdaki gibidir [6, 7]: k ( Oi Ei ) i 1 Ei Formülde; χ = Ki-kare değeri, Oi = Gözlenen frekans değeri, Ei = Beklenen frekans değeri dir. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Anket yapılan tüketicilerin işlenmiş gıda tüketim durumları ile bazı sosyo-ekonomik özelliklerine ilişkin bilgiler Tablo 1 de verilmiştir. Anket yapılan tüketicilerin yaklaşık yarısının (%51.4) dondurulmuş, konserve ve kurutulmuş olarak kabul edilen işlenmiş gıda ürünlerini tükettikleri tespit edilmiştir. İşlenmiş gıda ürünlerinin, bayanlar ile kıyaslandığında, erkekler tarafından daha fazla tüketildiği (%53.57) belirlenmiştir. İşlenmiş gıda ürünleri tüketmeyenler içerisinde de erkeklerin payı yüksektir. Yapılan ki-kare analizine göre ankete katılan tüketicilerin cinsiyetleri ile işlenmiş gıda tüketim durumları arasında istatistiksel bir ilişki olmadığı tespit edilmiştir. Araştırmada genel ortalama itibariyle ankete katılan tüketicilerin yaş ortalaması olarak tespit edilmiş olup bu değer işlenmiş gıda ürünleri tüketmeyenlerde daha yüksektir. Ki-kare analizi, anket yapılan tüketicilerin yaşları ile işlenmiş gıda tüketim durumları arasında istatistiksel anlamda bir ilişki olmadığını ortaya koymuştur. Ankete katılan tüketicilerin genel olarak eğitim durumları incelendiğinde, yarısından fazlasının (%58.8) üniversite mezunu olduğu belirlenmiştir. Bunu %18.01 ile yüksek lisans, %6.99 ile ilkokul, %6.5 ile lise, %4.04 ile doktora, %3.68 ile ortaokul, %1.10 ile okur-yazar olanlar ve %1.10 ile okur-yazar olmayanlar izlemektedir. İşlenmiş gıda ürünleri tüketenlerde lisans ve lisansüstü mezuniyet durumu (%85.7) diğerlerine kıyasla (%75.77) çok daha yüksektir. Yapılan ki-kare analizi, tüketicilerin eğitim durumları ile işlenmiş gıda tüketimleri arasında istatistiksel olarak %10 düzeyinde anlamlı bir ilişki olduğunu göstermiştir. Yapılan bu araştırmada, genel ortalama itibariyle ankete katılanların %56.99 unun evli olduğu, bunların ise %79.35 inin eşlerinin çalıştığı belirlenmiştir. İşlenmiş gıda ürünleri tüketenlerde ise evli olanların oranı %40.00 tır ve bunların da tamamının eşleri çalışmaktadır. Tüketicilerin işlenmiş gıda ürünleri kullanımları ile medeni durumları ve evli olanlarının eşlerinin bir işte çalışması arasında %1 düzeyinde anlamlı bir ilişkinin olduğu ki-kare analizi ile ortaya konulmuştur. Ankete katılanlar meslek grupları itibari ile incelendiğinde, genel olarak; memur şehri olarak bilinen Ankara da ilk sırayı %77.94 lük bir oranla memurlar alırken bunu ev hanımları (%9.19), işçiler (%7.36), serbest meslek sahibi olanlar (%4.41) ve işsizler (%1.10) izlemektedir. Benzer sonuçlar, işlenmiş gıda ürünleri tüketen ve tüketmeyenlerde de elde edilmiştir. Yapılan ki-kare analizi, ankete katılanların meslekleri ile işlenmiş gıda tüketimleri arasında anlamlı bir ilişki olmadığını ortaya koymuştur. Genel ortalama itibariyle, ankete katılan ailelerde ortalama birey sayısı 3.46 kişi olup bu değer işlenmiş gıda ürünleri tüketenlerde 3.8 kişi ve tüketmeyenlerde ise 3.67 kişi olarak hesaplanmıştır. Buna karşın, aile bireylerinin yaklaşık yarısının (bu değer tüm aileler itibariyle 1.67 kişidir) çalıştığı görülmektedir. Ailede çalışan birey sayısının fazla olması ailenin gelirini de olumlu şekilde etkileyecektir. Anket yapılan 15

4 Teknolojik Araştırmalar: GTED 014 (9) kişilerin işlenmiş gıda ürünleri tüketimleri ile ailelerindeki mevcut ve çalışan birey sayıları arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişkinin bulunmadığı ki-kare analizi ile ortaya konulmuştur. Tablo 1: Anket yapılan tüketicilerin sosyo-ekonomik özellikleri ile işlenmiş gıda ürünleri tüketimleri arasındaki ilişki durumu İŞLENMİŞ GIDA ÜRÜNLERİ ÖZELLİKLER Tüketen (140) Tüketmeyen (13) TOPLAM (7) Frekans (adet) Oran (%) Frekans (adet) Oran (%) Frekans (adet) Oran (%) Cinsiyet Erkek Bayan Ki-kare Analiz Sonucu χ = 0.90 P = df = Yaş (yıl) Ortalama Ki-kare Analiz Sonucu χ =.01 P = df = Okur-yazar değil Okur-yazar İlkokul Eğitim Ortaokul Durumu Lise Üniversite Y.Lisans Doktora Ki-kare Analiz Sonucu χ = 1.4 P = df = 7 Evli Medeni Hal Bekâr Dul Ki-kare Analiz Sonucu χ = P = df = Eşin Evet Çalışması Hayır Ki-kare Analiz Sonucu χ =.810 P = df = 1 Memur İşçi Meslek Serbest Durumu Ev hanımı İşsiz Ki-kare Analiz Sonucu χ = P = df = Ailedeki Birey Sayısı (kişi) Ortalama Ki-kare Analiz Sonucu χ = 1.40 P = df = Çalışan Birey Sayısı (kişi) Ortalama Ki-kare Analiz Sonucu χ = 0.64 P = df = Araştırmanın bundan sonraki bölümünde işlenmiş gıda ürünleri tüketen ailelerin tüketim özellikleri ortaya konulmuştur. Ankete katılan kişilerin işlenmiş gıda ürünlerine ilişkin bilgiler Tablo de verilmiştir. 16

5 Gözener, B., Sayılı, M. Teknolojik Araştırmalar: GTED 014 (9) Tablo : İşlenmiş gıda ürünleri tüketimine ilişkin bulgular Gıda Tüketimleri İçinde İşlenmiş Gıdaların Payı (%) İşlenmiş Gıdanın En Çok Tüketildiği Mevsim Gıda Güvenliğine Dikkat Etme Durumu Sağlıklı İşlenmiş Gıda İçin Fazladan Ödeme İstediği (%) İŞLENMİŞ GIDA ÜRÜNLERİ TÜKETEN (140) Frekans (adet) Oran (%) Kış İlkbahar Yaz 3.14 Sonbahar 3.14 Evet Hayır Kişilerin köy ile bağlantılı olmaları, sağlıklı yaşama isteği, evde daha ucuza mal edilme durumu, evde yapma-yapamama durumu, damak zevki, satın alma kolaylığı gibi birçok nedenden dolayı işlenmiş gıda ürünleri (ev yapımı veya hazır) birçok ailenin toplam gıda tüketimleri içerisinde önemli bir paya sahiptir. Nitekim tükettikleri gıda içerisinde işlenmiş gıda ürünlerine yer verenlerin yarısına yakını (%47.86) tükettikleri gıdanın %1-40 ının işlenmiş gıda ürünü olduğunu, çok küçük bir kısmı (%.14) ise tamamına yakınının (%81-100) işlenmiş gıda olduğunu ifade etmişlerdir. Bu durum, ailelerin önemli bir kısmının işlenmiş gıdaların toplam gıda ürünleri tüketimleri içerisinde çok az bir yer aldığını göstermektedir. 010 yılı rakamlarına göre evde tüketilen dondurulmuş gıda miktarının 37 bin ton, ev dışı tüketimle birlikte pazar büyüklüğünün 50 tona ve toplamda da 700 milyon TL'lik büyüklüğe ulaştığı, pazarda ulaşılan bu büyüme hızı ile birlikte patates ve milföy ağırlıklı satış yapan pazarda özellikle dondurulmuş balık ve sebze ürünlerinin revaçta olduğu bildirilmektedir [8]. İşlenmiş gıda ürünü tüketenlerin tamamına yakını (%9.15) işlenmiş gıdaları kış mevsiminde tükettiklerini belirtmişlerdir. Bu durum, özellikle bazı ürünlerin (reçel, turşu, konserve gibi) taze, bol ve dolayısıyla ucuz olduğu dönemlerde evde yapılarak taze olmadığı veya çok pahalı olduğu dönemlerde (kış mevsimi gibi) aile içinde tüketildiğini göstermektedir. Benzer şekilde, birçok işlenmiş gıda ürünü ambalajlı bir şekilde satış noktalarından (bakkal, süpermarket gibi) da satın alınabilmektedir. Tüketicilerin bilinçlendikçe tükettikleri ürünün sağlıklı olmasına daha fazla özen gösterdiği söylenebilir. Bu kapsamda, birçok organik tarım ve iyi tarım uygulamaları neticesinde yetiştirilen ürünlerin piyasada yer aldığını, bu ürünlerin satıldığı özel pazar veya satış noktalarının oluşturulduğu, hatta internet ortamında satıldığı görülmektedir. Bu durum, bir yandan tüketicilerin sağlıklı ürün tüketmesi açısından bilinçlenmesi ve bir yandan da gelir düzeyi ile ilgili olmaktadır. Bu yüzden birçok bilinçli tüketicinin daha sağlıklı ürün tüketebilmesi için (gelir düzeyi uygun olduğu müddetçe) daha fazla ödeme istekliliğinde olduğu görülmektedir. İşlenmiş gıda ürünü tüketenlerin %91.43 ünün de işlenmiş gıdaların daha sağlıklı olmaları durumunda % arasında fazladan ödeme yapabilecekleri tespit edilmiştir. Bu, işlenmiş gıda üreten işletmeler için dikkate alınması gereken önemli bir sonuçtur. Aynı zamanda ev yapımı ürünlere olan talebin de yüksek olacağını göstermektedir. Benzer şekilde, anket yapılan işlenmiş gıda tüketicilerinin %94.9 gibi önemli bir kısmı gıda güvenliğine dikkat ettiklerini beyan etmişlerdir. 17

6 Teknolojik Araştırmalar: GTED 014 (9) Yazılı ve/veya görsel medyada gıda ürünleri üretimi, satışı veya tüketimi konusunda birçok olumlu veya olumsuz haber ya da reklam yer almaktadır. Bu durum, birçok üreticiyi değişik şekillerde etkilemektedir. Ankete katılanların yarısı reklamdan etkilendiğini, bu etkinin de %90 ile olumlu (işlenmiş gıda tüketimini arttırdığını), %10 ile de olumsuz yönde olduğunu ifade etmişlerdir. Bu durum, medyanın tüketim üzerindeki gücünü göstermesi açısından önemlidir. Diğer yandan, anket yapılan ve işlenmiş gıda ürünü tüketen kişilerin %47.86 sı işlenmiş gıda ürünlerinin (özellikle sanayi üretimi) sağlığa zararlı olduğunu düşünmektedirler. Bu algının değiştirilebilmesi için doğru ve güvenilir haber veya reklamlara ihtiyaç duyulmaktadır. Aynı şekilde, gerek merdiven altı şeklinde tabir edilen üretimin gerekse ev yapımı ürünlerin hazırlanmasında hijyen şartlarına uyulması da büyük önem arz etmektedir. Türkiye de dondurulmuş gıda sektöründe faaliyet gösteren önemli firmalardan birinin yöneticisi; "tüketicinin dondurulmuş gıda konusunda bilinçlendirilmesi, ön yargıların aşılması gerektiğini; taze diye alınan sebzenin tabağa gelene kadar besin değerinde ciddi oranda kayıp yaşadığını, buna rağmen dalından koparılıp -3 saat içerisinde şoklama sistemiyle dondurulan gıdaların çok daha sağlıklı olduğunu tüketiciye anlatmak gerektiğini, piyasada hala komodite ürünlerin (patates, milföy gibi) en çok rağbet gören ürünler olduğunu, ancak dondurulmuş balık pazarı ve sebze pazarının yukarı büyüme eğiliminde olduğunu belirtmiştir [8]. Anket yapılan kişiler birçok farklı eğitim durumu ve mesleğe sahiptirler. Dolayısıyla farklı gelire sahip durumdadırlar. Tüketicilere ait bu ve benzeri özellikler işlenmiş gıda ürünleri tüketimini olumlu veya olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Anket yapılan işlenmiş gıda tüketicilerinin %60.71 i gelirlerindeki artışın işlenmiş gıda tüketimini etkilemediğini ifade etmişlerdir. Diğer bir açıdan, kişilerin yaklaşık üçte biri ise gelir düzeyinin artması durumunda işlenmiş gıda tüketimlerinin de bundan olumlu yönde etkileneceğini (hazır işlenmiş gıda ürünleri tüketimlerinin artması) belirtmişlerdir. Bu durum, her geçen gün tüketim alışkanlığının değişmesi ve gelir düzeyinin artması nedeniyle beklenen bir sonuçtur. Tüketicilerin işlenmiş gıda ürünleri satın almada dikkat ettikleri özelliklerin önem dereceleri incelendiğinde; en fazla önem verilen özellik son kullanma tarihi iken bunu ürünün sağlıklı olması, katkı maddesi içerip içermemesi, lezzeti, firma (marka) adı, görünüşü, pratik oluşu ve fiyatı izlemektedir (Tablo 3). Bu durum, tüketicilerin ürün tercihlerinde hijyene yönelik kriterleri daha fazla ön planda tuttuğunu, diğer bir ifadeyle daha bilinçli davrandığını göstermektedir ve çok önemlidir. Tablo 3: Ankete katılan işlenmiş gıda ürünleri tüketicilerinin gıda ürünleri tüketiminde dikkat ettikleri kriterler ÖNEM DÜZEYLERİ KRİTERLER Çok Önemsiz Önemsiz Belirsiz Önemli Çok Önemli Frekans Oran Frekans Oran Frekans Oran Frekans Oran Frekans Oran Rank* (adet) (%) (adet) (%) (adet) (%) (adet) (%) (adet) (%) Fiyat Firma Adı Pratiklik Lezzet Katkı Görünüş Sağlık Son Kullanım Tarihi *Çok Önemsiz=1, Önemsiz=, Belirsiz=3, Önemli=4, Çok Önemli=5 18

7 Gözener, B., Sayılı, M. Teknolojik Araştırmalar: GTED 014 (9) SONUÇ Araştırma kapsamında tüketicilerin yarıdan fazlasının işlenmiş gıda ürünlerini tükettikleri saptanmıştır. Bu tip ürünlerin tüketimi; kişilerin gelirleri, ailedeki birey sayısı, ailede çalışan birey sayısı, köy ile bağlantıları, evde hazırlama imkânlarına sahip olmaları gibi birçok faktöre bağlı olarak değişebilmektedir. Bu ürünler daha çok kış mevsiminde (özellikle ilgili ürünün taze bulunamaması veya fiyatının çok yüksek olması nedenleriyle) tüketilmektedir. Bu ürünleri tüketenlerin önemli bir kısmı gıda güvenliği açısından bu ürünlerin uygun olduğunu düşünmektedirler. Ancak bu ürünleri kendileri hazırlayan ve/veya ev yapımı olarak başkalarından alanların hijyenik şartlarda hazırlanmış olmasına önem göstermesi gerekmektedir. Aynı şekilde gıda güvenliği açısından sanayide üretilen ürünlerden markalı ve gıda kalite belgelerine sahip olanlar satın alınabilmelidir. Buna yönelik olarak yerel ve ulusal bazlı haber veya yayım faaliyetleri gerçekleştirilmelidir. Tüketiciler için işlenmiş gıda ürünleri satın almada; ürünün genel özellikleri (fiyat, firma adı, pratiklik, lezzet, görünüş gibi) önemli iken hijyene yönelik hususlar (sağlıklı oluşu ve son kullanma tarihi gibi) ise çok önemli durumdadır. Bu sonuçlar, bu tip ürünleri üreten ve satışını gerçekleştiren firma ve işyerleri için kendilerinden ürün talep edecek tüketicileri tanımaları açısından çok önemlidir. Bu hususların mutlaka dikkate alınması gereklidir. Ayrıca araştırma bölgesindeki tüketicilerin eğitim düzeylerinin yüksekliği ve dolayısıyla gıda güvenliğine daha fazla önem verebilecek düzeyde olmaları da önemsenmelidir. 5. KAYNAKLAR 1. Keskin, G. (00). Dondurulmuş Gıda, T.E.A.E. Bakış, Sayı:1, Nüsha:8, Aralık, Ankara.. Öndoğan, E.N. (00). Türkiye de İşlenmiş İthal Gıda Ürünleri Pazarlaması. Ege Akademik İnceleme, (), pdf (Erişim tarihi: ) 3. Korel, F. ve Orman, S. (005). Gıda Işınlaması, Uygulamaları ve Tüketicinin Işınlanmış Gıdaya Bakış Açısı. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 9(): Cuneo, A. (1998). DDB Wins Makeover Bid From Heinz. Advertising Age, 69, Baş, T. (008). Anket. Araştırma Yöntemleri Dizisi:. 5. Baskı, Ankara: Seçkin Yayıncılık. 6. Gujarati, D.N. (1995). Basic Econometrics. 3 rd Edition, New York: McGraw - Hill, Inc. 7. Mirer, T.W. (1995). Economic Statistics and Econometrics. 3 rd Edition, New Jersey: Prentice Hall Inc. 8. Anonim (014). (Erişim tarihi: ) 19