Çin Halk Cumhuriyeti Japonya liflkileri: flbirli i Yapan Devletler Düflman Halklar

Transkript

1 Çin Halk Cumhuriyeti Japonya liflkileri: flbirli i Yapan Devletler Düflman Halklar Giray FİDAN* Napolyon un Coğrafya kaderdir sözü, Çin Halk Cumhuriyeti ve Japonya ilişkileri için söylenebilecek en uygun sözdür. Japonya, Asya Kıtası nın doğusunda bulunur ve birçok açıdan Kıta Asyası ndan ayrılmaktadır. Değişen teknoloji ve denizciliğin gelişmesi sayesinde 19. ve 20. asırlar, İngiltere ve Japonya gibi ada ülkelerine dezavantajlarını avantaj haline getirme şansı vermiştir. Bunun yanında Japonlar 19. yüzyıl ortasından itibaren milli birliklerini sağlamış ve Avrupa ya çok sayıda öğrenci göndererek kendi modernleşmelerini inşa etmeye başlamışlardır. Coğrafi olarak uzaklığı ve zor erişilmesi yüzünden uzun dönemler boyunca tehditlerden de görece uzak kalan Japonya doğru zamanda gelişmeleri fark etmiş bunlara uyum sağlamış ve Asya daki diğer kadim güçlerden bir adım öne geçmeyi başarmıştır. Genel Hatlarıyla Çin Japon İlişkilerinin Tarihi: Çin ve Japonya arasındaki ilişkiler, M.Ö. 3. yüzyıla, Çin tarihinin ilk imparatoru sayılan Qin Shi Huang dönemine kadar uzanmaktadır. Qin Shi Huang Çin tarihi açısından çok önemli bir şahsiyettir. Çin i tarihinde ilk kez birleştiren ve merkezi otoriteyi tesis eden ilk imparator olan Qin Shi Huang, tahtta sadece 15 yıl gibi kısa bir süre kalmış olsa da bugün Çin e dair bilinen birçok kavram ve yapının mimarıdır. Çin Seddi ni Savaşan Beylikler Dönemi nin ardından başlatan, ölçü ve ağırlık birimlerini standart hale getiren de Qin Shi Huang dır. Türkçe ve diğer dünya dillerinin çoğunda geçerli olan Çin isminin de babasıdır. 1 Qin Shi Huang, son derece zalim bir hükümdardır. Ancak en büyük korkusu da ölüm olmuştur. Çin tarihinin en karışık dönemi sayılabilecek Savaşan Beylikler dönemini sona erdiren bu büyük devlet adamı sürekli ölüm korkusuyla yaşamıştır. Bu nedenle; ölümsüzlüğü bulmak için sayısız denemeler yapmıştır. Hatta mezarını bile ölümsüzlüğe ulaşabilmek için yaptırmıştır. Bugün Dünya nın 8. Harikası olarak kabul edilen Xi An da bulunan Terra Cotta Ordusu Qin Shi Huang ın mezar kompleksinin bir parçasından başka bir şey değildir ve 1974 te birkaç köylü tarafından şans eseri ortaya çıkarıldıktan sonra yüzyılın arkeolojik keşfi olarak tanımlanmıştır. Qin Shi Huang ın ölümsüzlüğü ararken yaptığı işlerden birisi de hergün doğan güneşin bulunduğu yere 3000 kız ve erkek çocuk göndermek olmuştur. Xu Fu adlı saray memurunun kontrolündeki bir donanmanın Doğu ya giderek ölümsüzlüğün sırrını getirmesini istemiştir. İki kez Japonya ya ulaşan gemilerde bulunan çocuklar ve Xu Fu, Japonya da kalmışlardır. Çin ve Japonya arasındaki bilinen en eski ilişki bu dönemde başlamıştır. 2 Bu çocukların Japonya nın güneyinde bulunan Ryukyu Adası na ulaştıkları * 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Asya-Pasifik Araştırmaları Merkezi Çin Uzmanı 1 Qin Beyliği; China, Cathay gibi isimlerin kökenidir. Q harfi Çince nin Latince transkripsiyon sistemi olan Pin- Yin de Çin olarak okunur. Çin in yabancılar tarafından bilinen ismi bu hanedandan kaynaklanmaktadır. Çinliler ise kendi ülkelerine Dünyanın merkezi anlamında Zhong Guo (Merkez Ülke) ya da Zhong Hua (Merkezdeki Çiçek) isimlerini vermektedirler. Bkz., Fen Tian Zhang, Qin Shi Huang Zhuan (Qin Shi Huang Biyografisi), Ren Min Chu Ban She, Bei Jing, 2002, sayfa Khoon Choy Lee, Japan: Between Myth and Reality, World Scientific, London Ayrıca Han Tarih kayıtlarında ve Shi Ji içerisinde de bu efsaneden bahsedilmektedir. Ekim 10 Sayı: YÜZYIL [29]

2 Giray Fidan ve orada yaşamlarını devam ettirip çoğaldıkları söylenmektedir. Gerçekten de 16. yüzyıl Ming kayıtlarında Ryukyu dan bahsedilmekte ve Çinli oldukları bilinmektedir. Günümüzde de bu adada yaşayanlar Fu Jian bölgesinde konuşulan bir Çince lehçeyi evlerinde yaşatmaya devam etmektedirler. Çin-Japon ilişkilerinin en üst düzeyde olduğu dönem ise hiç kuşkusuz Tang Dönemi olmuştur. 6 ve 7. yüzyıllarda Çin, Japonya için yazı sisteminden, devlet düzenine, dinden sanata birçok konuda bir kültür merkezi olmuştur. Bu dönemde Japonlar, Çin yazı sistemini kullanmaya başlamışlardır. Günümüzde de Japonca da 2000 den fazla Çince karakter bulunmaktadır ve bunlara Japonca da Kanji 3 adı verilmektedir. Çin ve Japonya arasındaki ilişkilerin bir çeşit Vassal-Süzeren ilişkisine evrilmesi ise 16. yüzyıla, Ming Hanedanı dönemine denk gelmektedir. Ming Tarih kayıtlarında, Japonya Çin e tabi bölgelerden biri olarak sayılmaktadır. Ancak Japonlar bu ilişkiden başlarda hoşnut değillerdir yüzyılın önemli gelişmelerinden birisi de gelecekte karşı karşıya gelecek olan Çin ve Japonya nın tarihsel rekabetlerinin temellerinin atılması olmuştur. 16. Yüzyılda Çin in en büyük iki sorunu bulunmaktadır. Bunlar Kuzey den gelen Moğol tehdidi ve Japon Korsanlarının (Wo kou) Çin in Doğu sahillerine yaptıkları sürekli akınlardır. Bu dönemde Portekizlilerle ticaret yapmaya başlayan Japonlar, dönemin en güçlü silahı olan tüfekleri elde etmişler ve bu sayede hem milli birliklerini tesis etmişler hem de en yakın rakip olan Çinlilere karşı önemli bir üstünlük sağlamışlardır yüzyılın sonunda tarihin ilk Kore savaşı yaşanmıştır. Ming Çin ini işgal etmek isteyen Japon Hideyoshi, Kore yarımadasını 1592 yılında işgal etmiştir; yılları arasın- 3 Çince de Han Zi adı verilmektedir. 4 Japon Prensi 1369 da Ming imparatorunun yolladığı elçileri hapsettirip bir kısmını da idam ettirmiş ve 1382 de bir mektupta şunları söylemiştir: Nasıl diz çöker ve Çin in üstünlüğünü kabul ederiz!. Bkz., Wang Y. Power Politics of Confucian China, Doktora Tezi, University of Chicago Ayrıca Ming Shi Lu kayıtlarında da konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. 5 Ayrıntılı bilgi için bkz., Giray Fidan, Çin Kaynaklarına Göre 16. Yüzyılda Osmanlı Çin İlişkileri ve Çin de Osmanlı Ateşli Silahları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi 2010 [30] 21. YÜZYIL Ekim 10 Sayı: 22

3 Çin Halk Cumhuriyeti Japonya liflkileri: flbirli i Yapan Devletler Düflman Halklar da devam eden savaşın ardından Çin ve Japonya bir barış anlaşması imzalamış ve tarihin ilk Kore Savaşı böylece sona ermiştir. 6 Japon tarihinin en önemli dönüm noktalarından birisi ise kuşkusuz Meiji Reformları dır. Rakip komşusu Çin in yılları arasında gerçekleşen Afyon Savaşları sırasında Batılı güçler karşısında düştüğü durumdan ders çıkaran Japonya, modernleşmede dünyanın en başarılı örneklerinden birini ortaya koymuştur. Bu dönemde toplumsal yapıda büyük değişikliklere gidilmiş, sanayi üretimine ağırlık verilmiş, yurt dışına yüzbinlerce öğrenci gönderilmiş ve günümüz Japonya sının temelleri atılmıştır. Meiji Reformları nın ardından Japonya ve Çin arasındaki ilk savaş yılları arasında yaşanmıştır. Afyon Savaşları ndan sonra iyice zayıflamış olan Çin in Qing Hanedanı, Japonya nın teknolojik açıdan üstün olan ordusuna karşı dayanamamış ve bir yıl süren savaşın ardından barış yapmak durumunda kalmıştır. Çin in 19. yüzyıl sonlarında artık Batılı güçler tarafından bir yarı sömürge haline getirilmesini, halkın hayatının sürekli kötüleşmesi ve zorlaşmasını, Çin de her zaman varolagelmiş bazı gizli dini gruplardan birisi olan Yi He Tuan ın 1899 yılında başkent Pekin başta olmak üzere birçok bölgede Qing Hanedanı na karşı ayaklanması izlemiştir. Başlangıçta Mançuların hanedanı olan Qing Hanedanlığı na karşı Japonya n n Çin e do rudan yat r m 58.2 milyar Dolar d r. olan ayaklanma Qing yöneticileri ve memurlarının kışkırtmaları sonucu çok geçmeden Batılılara karşı bir ayaklanma halini almıştır. Bu sayede Qing yönetimi hem bu ayaklanmayı yapanlardan hem de Batılılar dan kurtulmayı düşünmekteydiler. Büyükelçilerinin öldürüldüğü hatta cesetlerinin parçalandığı bir ayaklanma karşısında Batılı güçler elbette sessiz kalmamışlar ve Pekin i işgal etmişlerdir. Qing yönetimi ise ayaklanmanın ardından Batılılar dan değilse bile kendi yönetimine karşı ayaklanan bu ayak takımından Batılılar sayesinde kurtulmayı başarmıştır. Bu sırada Pekin i işgal eden güçlere Çin tarihinde 8 Guo Lian Jun (8 devletin birleşik orduları) adı verilmektedir. Bu ülkeler: Japonya, Rusya, İngiltere, Fransa, Amerika Birleşik Devletleri, Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya dır. 7 Japonya, 20. Yüzyıl başında zayıflamış olan Çin i kontrol altına almak isteyen emperyalist devletlerden biri haline gelmiş bulunmaktadır. Pekin in işgali ardından Çin 1949 a kadar devam edecek olan bir belirsizlik ve iç savaş dönemine girmiştir de Qing Hanedanı ortadan kalkmış yerine Çin in ilk Cumhuriyeti kurulmuştur. Ancak Çin de olaylar durulmamış ve Çin iç savaşa sürüklenmiştir de Japonlar Mançurya olarak da bilinen Çin in kuzey doğusunu işgal etmişler ve bölgede yılları arasında iki yıl gibi kısa bir süre için ayakta kalabilecek olan ve Qing Hanedanı nın son imparatoru Pu Yi nin hükümdar ilan edildiği Man Zhou Guo adlı bir kukla devlet kurmuşlardır. Aynı yıl Japonya nın bölgeyi işgaline tepki olarak Shang Hai da Japon malları ve işadamlarına kısıtlamalar getirilmesi üzerine Japonlar, Asya-Pasifik bölgesinde ilk kez hava gücünü yoğun biçimde kullanarak Shang Hai ı bir aydan fazla saldırı altında tutmuşlar ve kısıtlamaların kaldırılması neticesinde saldırıya son vermişlerdir. Çinlilerin Japonlara karşı olan nefretinin en büyük nedeni ise 2. Çin-Japon savaşı olarak da bilinen ve 2. Dünya Savaşı ndan hemen önce 1937 de başlayarak 1945 de Japonya nın savaşta mağlup olmasına kadar süren, Japonya nın Çin i işgal etmesi ve milyonlarca Çinli sivilin ölümüne neden olmasıdır yılında Nan Jing kentinde yaşanan ve yüzbinlerce silahsız Çinli asker ve sivilin katledildiği Nan Jing Katliamı Çinlilerin zihnindeki Japon Düşmanlığının en 6 Ayrıntılı bilgi için bkz, Stephen R Turnbull, Samurai İnvasion: Japan s Korean War (Samuray İşgali: Japonya nın Kore Savaşı ), Cassell, Ayrıntılı bilgi için bkz. James L. Hevia, English Lessons: The Pedagogy of İmperialism in Nineteenth Century China (İngilizce Dersleri: 19. Yüzyıl Çin inde Emperyalizmin Pedogojisi), Duke University Press, 2003 Ekim 10 Sayı: YÜZYIL [31]

4 Giray Fidan önemli nedeni olarak kabul edilebilir. Nan Jing Katliamı üzerine birçok belgesel yapılmış, onlarca kitap yazılmıştır. Japonya, 19. yüzyılın başından 2. Dünya Savaşı nın sonuna kadar Çin e karşı hasmane ve emperyal tutumunu devam ettirmiştir. Bunun stratejik nedeni ise Japonya nın gelişmek ve yarattığı sanayisini beslemek için ihtiyaç duyduğu hammaddenin en yakınındaki ülke olan Çin de bulunmasıdır. Japonya ayrıca uzun vadede Çin i kendisine en büyük rakip olarak görmüştür. Çin ve Japonya arasındaki Anlaşmazlıklar: Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı nın resmi olarak yayınlamış olduğu 8 Çin Halk Cumhuriyeti ve Japonya arasındaki anlaşmazlık ve hassas konular 7 başlıkta toplanmaktadır: 1. Japonya nın 2. Dünya Savaşı sırasında ve öncesinde Çin i işgali ve İşgal sırasında işlemiş olduğu insanlığa karşı suçların Japonya tarafından resmen tanınmaması. Çin tarafı, geçmişin geleceğe örnek olması gerektiğini dile getirmekte herhangi bir tazminat ya da toprak telebinde bulunmamaktadır. Ayrıca Japon aşırı sağcılarının savaşı ve işgali bir başarı gibi göstermeleri ve Yasukuni Anıtı nda savaşta hayatını kaybeden Japon askerlerini anmaları, iki ülke ilişkilerinde zaman zaman gerilimlere neden olmaktadır. 2. Tayvan 2. Dünya Savaşı nın ardından Japon işgalinden çıkmış ancak Japonya 1972 de Çin Halk Cumhuriyeti yle diplomatik ilişkilerini başlatana kadar Tayvan ve Jiang Jie Shi ın (Çan Kay Şek) hükümetini Çin in yasal hükümeti olarak tanımış, Tayvan üzerindeki hükümranlık iddialarından da tamamen vazgeçmemiştir. Ayrıca Çin Halk Cumhuriyeti, Japonya yı ABD ile ortak savunma stratejisinin içine Tayvan ı dahil etmemesi yönünde uyarmaktadır. 3. En son 7 Eylül 2010 da Çinli balıkçıların Japon Sahil Güvenlik Güçleri tarafından tutklanmasıyla yeniden dünya gündemine giren Diao Yu (ya da Japonca adıyla Senkaku) adaları sorunu. Çin adanın kendisine bağlı saydığı Tayvan Eyaletinin bir parçası olduğunu kabul etmekte Japonya ise adaların Japonya nın Okinawa Bölgesine bağlı olduğunu ileri sürerek adalar üzerinde hak iddia etmektedir. 4. Japonya nın ABD ile savunma alanında yaptığı işbirliği ve Japonya da bulunan ABD üsleri de Çin tarafında rahatsızlık yaratmaktadır. Çin tarafı işbirliğinin savunmadan çok Çin e saldırı amaçlı olduğunu savunmaktadır. 5. Japonların yeniden ordu tesis ederek savaşa hazır hale getirmelerini, Çin yapılan uluslararası anlaşmaların ihlali olduğunu savunmaktadır. 6. Japonya, 2. Dünya Savaşı ardından Çin de bıraktığı kimyasal silahların imhasını gerçekleştirmemiştir. 7. Guang Hua Liao olarak adlandırılan ve 2. Dünya Savaşı sırasında Tayvan tarafından Kyoto da satın alınan bir bina ile ilgili dava halen Japon mahkemelerinde görülmektedir. Çin tarafı bu davanın ikili ilişkilerde önemli bir yeri olduğunu düşünmekte ve konuyu yakından takip etmektedir. Çin de Japon Düşmanlığı: Çin de Japon düşmanlığı Qing Hanedanının son döneminden itibaren Çin Milliyetçiliğinin önemli itici güçlerinden birisi haline gelmiştir. Özellikle 2. Dünya Savaşı sırasında Japonya nın 8 [32] 21. YÜZYIL Ekim 10 Sayı: 22

5 Çin Halk Cumhuriyeti Japonya liflkileri: flbirli i Yapan Devletler Düflman Halklar Çin i işgali ve işgal sırasında yaptıkları, Çinlilerin düşmanlıklarını arttıran en önemli faktördür. Çinliler, Japonya ya ve Asya nın Hindistan hariç bütün ülkelerine tarihten gelen bir üstünlük düşüncesiyle bakmaktadırlar. Gerçekten de Çin Dünyası (Sinosphere) ya da Konfuçyüs Kültür Dairesi denilen bölgenin temel gücü Çin olagelmiştir. Asya da Çin çubuklarını kullanarak yemek yiyen her yer bu dünyanın bir parçası sayılabilir. Çinliler tarihi kaynaklara da dayanarak Japonya nın kültürü, medeniyeti, yaşam tarzı hatta kendisinin Çin kaynaklı olduğunu düşünmekte bu nedenle de Japonya nın Çin i uzun bir dönem işgal altında tutmasını ve Çin i mağlup etmesini asla kabullenememektedirler. Büyüklüğe ve medeniyet merkezi olmalarına rağmen Çinlilerin yenilgi duyguları, üzerine bir de Japonların savaş ve işgal yılları boyunca Çinlilere son derece kötü muamelede bulunmaları, Çinlilerin büyük bir travma yaşamasına neden olmuştur. Oysa ki, işgal sırasında Japonların Çinlilere tavırları, Almanların Fransayı işgal ettikten sonra Fransızlara karşı takındıkları tavır gibi olsa idi, belki de Çinliler Japonlara karşı bu kadar derin bir nefret beslemeyebilirlerdi. Japonya Çince de Ri Ben Güneşin Kaynağı (Kökü) olarak adlandırılmaktadır. Japonlar da kendi ülkelerinin adını aynı Çince karakterlerle yazmaktadırlar. 9 Daha doğuda olan Japonya güneşin yükseldiği yer anlamında güneşin kaynağı olarak adlandırılmıştır. Ancak 2. Dünya savaşı sonrası özellikle Çin in kuzey doğu bölgesinde (Mançurya olarak da bilinir) konuşulan Dong Bei Hua dan yayılarak bugün bütün Çin de kullanılan ağır bir küfür olan Ri da Japonya nın Çince deki adı olan Ri dan gelmektedir. Bu da Çin deki Japon düşmanlığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Çin Halk Cumhuriyeti nin kuruluşunun ardından Kültür Devrimi yılları boyunca Emperyalizm ve özellikle ABD karşıtlığı Milli Bilinç için en önemli itici güç iken bu, 1972 den sonra ABD ile yakınlaşma ve özellikle piyasa ekonomisinin uygulanmaya başlandığı 1980 lerden sonra azalmaya başlamış ancak Japon düşmanlığı Çin toplumu için gittikçe artarak devam eden bir unsur olmuştur. Çin de Çin ve Japonya aras ndaki güç mücadelesinde Türkiye anahtar rolü olan bir ülke olacakt r. ki ülkeyle olan tarihi ba lar ve özellikle Orta Asya ve Çin de bulunan akraba topluluklar üzerindeki etkisi nedeniyle hem Japonya hem de Çin giriflecekleri mücadelede Türkiye yi yanlar nda görmek isteyeceklerdir. ders kitaplarında Japonlar ile ilgili düşmanca ifadelere rastlanamasa da özellikle her dönem ilgiyle izlenen televizyon dizilerinden birkaçı Japonlara karşı verilen bağımsızlık mücadelesi ile ilgilidir ve mutlaka en çok izlenenlerin başında gelmektedir. En popüler oyuncuların yer aldığı bu diziler Çinlilerin Japonlara karşı verdiği kahramanca mücadeleleri anlatmaktadır. 10 Sonuç: Çin Halk Cumhuriyeti ve Japonya nın ikili ilişkileri özellikle Deng Xiao Ping in Gai Ge Kai Fang dışa açılma ve liberal ekonomiye geçiş dönemi olan 1980 ve 1990 lı yıllarda karşılıklı çıkarlara dayalı olarak oldukça iyi şekilde gelişmiş ancak Çin, büyüyen ekonomisi, askeri gücü ve nüfusuyla hem dünya hem de çevresindeki ülkeler tarafından artık endişeyle izlenmeye başlanan bir ülke haline gelmiştir. Çin tarafı resmi olarak iyi ilişkilerin devamından ve işbirliğinden yana olsa da Çin halkının Japonlara ve Japonya ya karşı nefreti kısa zamanda ortadan kaybolabilecek türden değildir. Çinliler kendilerini Japon kültürü ve medeniyetinin yaratıcısı 9 İki dilde de Çince karakterler olan olarak yazılmaktadır. 10 Söz konusu dizi film hatta bilgisayar oyunları dışında, Japonlara karşı verilen savaş ile ilgili Çin in resmi haber ajansı olan Xin Hua özel bir de internet sayfası hazırlamıştır; bkz. Ekim 10 Sayı: YÜZYIL [33]

6 Giray Fidan olarak görmektedirler. Bu nedenle de 19. ve 20. yüzyıllarda Japonlar tarafından aşağılandıklarını, kötü muamele gördüklerini ve haketmedikleri bir zulümle karşılaştıklarını düşünmektedirler. Çinliler, Japonlardan intikamlarını henüz alamadıklarına inanmaktadırlar. 11 Japonya, bölgede ve dünyadaki bütün ülkelerden daha fazla Çin tehtidi altında bulunmaktadır. Önümüzdeki yıllarda karşılıklı ilişkilerde büyük hatalar yapılmazsa iki ülke ortak kültür değerleri sayesinde, hem bölge hem de dünya için önemli kazanımlar elde edebilirler. Ancak Çin i çevrelemekte olan bir ABD, Çin in bu denli hızlı büyümesinden rahatsız olan bir Rusya bulunmaktadır. Japonya güvenliğini sağlayabilmek için öncelikle ABD ye muhtaç durumdadır. 12 Bu nedenle, Japonya Çin in ilgisini kendi üzerinden çekebilmek için Çin in Tayvan, Tibet, Sincan gibi diğer sorunlarının sıcak tutulmasına ihtiyaç duymaktadır. Çin ise Afganistan ın işgali, Orta Asya ülkelerinde bulunan Rus ve ABD üsleri, ABD nin Vietnam ve Kore gibi ülkelerle savunma ortaklıkları nedeniyle gittikçe Orta Asya bölgesinden izole edilmeye çalışılmaktadır. 13 Türkiye bu noktada hem Japonya hem de Çin için kilit rolü olan bir ülke olmaya adaydır. Japonya, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında yaptığı gibi Türkiye nin özellikle Orta Asya ve Çin in Sincan Uygur Özerk Bölgesi nde sahip olduğu bağlardan faydalanmak isteyecektir. Bunu yaparken de Türklerin ve Japonların aynı kökten gelen Turan halkları olduğu savını kullanabilir. Çin ise Türkiye nin Orta Asya da ve Çin e bağlı Sincan Uygur Özerk Bölgesinde daha dengeli bir tutum izlemesini isteyecektir. 21. yüzyılda Türkiye, iki ülke arasında dengeli bir siyaset izleyerek, hem dünya barışına katkı yapabilir hem de kendine ve akraba topluluklarına önemli faydalar sağlayabilir. 21. YÜZYIL 11 Zhong Nai Yi, Ri Ben Yu Zhong Guo: Shei Wei Xie Shei? (Çin ve Japonya: Kim Kimi tehdit ediyor?) Jing Ji Shi Kan, 2002, No. 2 sayfa Japonya da bulunan ABD Askeri Gücünün resmi internet sitesi için bakınız: 13 Liu Ting Zhong, Ri Ben Zhan Lüe Yu Zhong Ri Guan Xi (Japon Stratejisi ve Çin Japon İlişkileri), Chong Qing Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005, Vol. 4, No. 5, sayfa 30-33; Luo Xian Cuo, Ri Ben She Zang Shi: Jin Dai Ri Ben Yu Zhong Guo Xi Zang (Japonya Tibet Tarihine Karışıyor: Yakın Dönem Japonya ve Çin in Tibet Meselesi), Min Zu Yan Jiu, 2006, No. 1, sayfa [34] 21. YÜZYIL Ekim 10 Sayı: 22